Lengua hiligaynon
ZE
|
Sta pagina a l'é scrita in zeneise, segondo a grafia unitäia |
| Hiligaynon Hiniligaynon | |
|---|---|
| Pronónçia | /hɪlɪˈɡaɪnən/ |
| Parlòu in |  Filippinn-e
|
| Parlànti | |
| Totâle | 9.300.000[1] (2010) |
| Clasificaçión | |
| Filogénexi | Austronesiañe Maleo-polinexiache Filippinñe Filippinñe do çentro magioî Filippinñe do çentro Lengue bisaya Do çentro Periferiche Hiligaynon |
| Dialétti | Ilonggo Hiligaynon de Metro Bacolod Hiligaynon de Negros Hiligaynon de Guimaras Hiligaynon de Mindanao |
| Statûto ofiçiâ | |
| Ofiçiâ in | Filippinn-e
|
| Regolòu da | Komisyon sa Wikang Filipino |
| Còdichi de clasificaçión | |
| ISO 639-2 | hil
|
| ISO 639-3 | hil (EN)
|
| Glottolog | hili1240 (EN)
|
| Estræto in léngoa | |
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1
Ang tanan nga tao ginbun-ag nga hilway kag may pag-alalangay sa dungog kag katarungan. Sila ginhatagan sang pagpamat-od kag konsensya kag nagakadapat nga magbinuligay sa kahulugan sang pag-inuturay. | |
 | |
L'Hiligaynon, despesso ciammou ascì Ilonggo, o l'è unna lengua regionâ austronexaña parlâ inte Filippinn-e da çirca 9 mioin de persoñe, sorviatutto inte isoe Visaya do Ponente e inta region do Soccsksargen, a ciù tanta da quæ a l'appartëgne a-a gente Hiligaynon. Questa a l'é a segonda legua ciù parlâ inte Visaya e a l'appartëgne a-e lengue Bisaya, e a l'é imparentâ da-a lontaña con atre lengue de Filippiñe.
O l'à ascì una de ciù grendi popolaçioin native de parlanti nativi inte Filippiñe, sciben ch'a no l'é stæta mostrâ e studiâ formalmente inte scheue e univescitæ scin a-o 2012[2]. L'Hiligaynon o l'à codixe ISO 639-2 à træ lettie hil, ma o no l'à nisciun codixe ISO 639-1 à doe lettie.
L'Hiligaynon o se conçentra sorviatutto inte regioin de Visaya do Ponente (Iloilo, Guimaras e o Negros Oçidentâ) coscì comme into Cotabato Meridionâ, into Sultan Kudarat e into Cotabato Settentrionâ drento a-o Soccsksargen. O l'é ascì parlou inte atre regioin a-o confin de queste comme Antique e Aklan (queste ascì inte Visaya de Ponente), Negros Orientâ inte Visaya do çentro, Masbate inta Region de Bicol, Romblon e Palawan drento a-a Mimaropa. O l'é parlou ascì comme segonda lengua da chi o parla Kinaray-a inte Antique, da chi o parla Aklanon/Malaynon inte Aklan, da chi o parla Capiznon inte Capiz e da chi o parla Cebuano in Negros Orientâ[3]. Ghe son pöcassæ 9.300.000 persoñe drento e de feua de Filippiñe ch'i son parlanti nativi de Hiligaynon e pe de ciù 5.000.000 con da capaçitæ de parlâlo con despægi livelli de abilitæ[4].
Nommenclatua
[modìfica | modìfica wikitèsto]Feua de "Hiligaynon" a lengua a vëgne ciammâ ascì "Ilonggo" (ascì scrita Ilongo), sorviatutto inte Ilolio e Negros Oçidentâ. Tenti ch'i ô parlan de feua da Iloilo, però, i contestan che questa a l'è unna mainea errâ de deuviâ a poula "Ilonggo". Queste persoñe preçisan che "Ilonggo" dovieiva ëse deuviâ solo in relaçion a-o gruppo etnolinguitico de nativi abitanti de Iloilo e a-a coltua assoçiâ con chi parla Hiligaynon inte quello pòsto, lengua compreisa. Questo desaccòrdio into deuvio de "Ilonggo" pe referîse a-a lengua o se spande a-i speçialisti de Lengue filippiñe e a popolaçion nativa[5].
Inte l'Istöia o termine Visaya o l'é stæto à l'incomenso applicou a-e persoñe de Panay; à tutti i mòddi, in termini de lengua, "Visaya" o l'é ciù deuviou ancheu pe referîse à l'ancheu conosciuo comme Çebuano. Comme mençionou da-o H. Otley Beyer e atri antropòlogisti, o termine Visaya o l'é stæto applicou solo a-a gente de Panay e a-i seu insediamenti inte l'Est inte l'Isoa de Negros (sorviatutto a seu porçion ponentiña), e into Nòrd drento e isoe ciù picciñe, che ancheu e compoñan a provinsa de Romblon. De fæti, à l'incomenso de colonisaçion spagnòlla inte Filippiñe, I spagnòlli deuvian o termine Visaya solo pe queste aree. Intanto che o pòpolo de Cebó, Bohòl e Leyte ean conosciui solo comme Pintados. O nomme Visaya o vegnià ciù in avanti esteiso à queste atre isoe perché comme descrito da-i primmi scrittoî, e seu lengue en ben ben alliæ co-o dialetto Visaya de Panay[6].
Origine do nomme
[modìfica | modìfica wikitèsto]Evidense istoriche accuggeite da-e descriçioin di primmi esploratoî spagnòlli inte l'arcipelago mostran che a nommenclatua deuviâ pe referîse à questa lengua a l'à e seu origine intra e popolaçioin da còsta o e popolaçioin do Ilawod ("los [naturales] de la playa"), i quæ o Loarca o l'à ciammou Yligueynes[7] (ò o termine ciù popolâ Hiligaynon, ascì referio comme "Siná" da-a popolaçion di Karay-a). Pe contra, o "Kinaray-a" da quelli che i colonizzatoî spagnòlli ciammavan Arayas, ch'o porrieiva ëse un malinteiso da-e poule hiligaynonc Iraya ò taga-Iraya, ò o ciù moderno e ciù popolâ Karay-a (pòpolo de Iraya/Erticien)[8].
Fonetica
[modìfica | modìfica wikitèsto]Fonologia de consonante
[modìfica | modìfica wikitèsto]| Bilabiâ | Dentâ/Alveolâ | Velâ | Glottâ | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nasâ | m | n | ŋ | |||||
| Stòp | p | b | t | d | k | ɡ | ʔ | |
| Fricativa | s | h | ||||||
| Flap | ɾ | |||||||
| Approscimante | w | l | j | |||||
E consonante [d] e [ɾ] ean un tempo allòfone ma e no se peuan descangiâ comme in atre lengue filippiñe: patawaron (perdonâ, da patawad, perdon) o no devëgne patawadon, che o seuna ciù scimile à patowadon ch'o reciamma e parte senscibile do còrpo.Coscì tagadiin (de donde) o no devëgne tagariin.
Fonologia de vocale
[modìfica | modìfica wikitèsto]Gh'é quattro vocale prinçipæ: /a/, /i ~ ɛ/, /o ~ ʊ/, e /u/. [i] e [ɛ] (scrite tutte e doe i) son allòfone, con [i] à l'incomenso e into mezo e de vòtte in fin de poula e [ɛ] inte scillabe finæ. E vocale [ʊ] e [o] son à seu vòtta allòfone, con [ʊ] delongo deuviâ quande a l'é à l'incomenso de unna scillaba e [o] delongo deuviâ in sciâ fin de unna scillaba.
Scrittua
[modìfica | modìfica wikitèsto]
L'Hiligaynon o se scrive deuviando a scrittua Latiña. Sciña a segonda meitæ do venteximo secolo, l'Hiligaynon o l'é stæto scrito de ancia man apreuvo a-e convençioin ortografiche do spagnòllo. A-o giorno d'ancheu no gh'é nisciun standard ortografico conosciuo inte unna mainea offiçiâ pe-a lengua, donca scritoî despægi i peuan andâ apreuvo à convençioin despæge. L'é commun pe-e neuve generaçioin de scrive a lengua in sciâ base de regole ortografiche do Filipino, a lengua offiçiâ de Filippiñe.
Carattere tipico de l'ortografia infruensâ da-o spagnòllo l'é o deuvio de "c" e "qu" donde a grafia moderna a mette "k" in tutte e scituaçioin, coscì comme o deuvio de "u" in tutte e scituaçioin donde a grafia moderna a ô sostituisce con "w" in çerti caxi.
L'alfabeto de base o consciste de 20 lettie deuviæ pe esprimme consonante e vocale do Hiligaynon, ognuña de quæ a s'attreuva con varietæ maiuscola e minuscola.
Alfabeto
[modìfica | modìfica wikitèsto]| Scimbolo | A a | B b | K k | D d | E e | G g | H h | I i | L l | M m | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nomme | a | ba | ka | da | e | ga | ha | i | la | ma | |||
| Prononçia | [a/ə] | [aw] | [aj] | [b] | [k] | [d] | [ɛ/e] | [ɡ] | [h] | [ɪ/i] | [ɪo] | [l] | [m] |
| in contesto | a | aw/ao | ay | b | k | d | e | g | h | i | iw/io | l | m |
| Scimbolo | N n | Ng ng | O o | P p | R r | S s | T t | U u | W w | Y y | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nomme | na | nga | o | pa | ra | sa | ta | u | wa | ya | |||
| Prononçia | [n] | [ŋ] | [ɔ/o] | [oj] | [p] | [r] | [s] | [ʃʲ] | [t] | [ʊ/u] | [w] | [w] | [j] |
| in contesto | n | ng | o | oy | p | r | s | sy | t | u | ua | w | y |
Atri scimboli
[modìfica | modìfica wikitèsto]Apòstrofo e ifene i l'en presenti into scrito HIligaynon, e e peuan ëse conscideræ comme de lettie separæ.
L'ifene in particolâ o l'é deuviou inta media pe indicâ o stòp glottâ san-o "quande", gab-e "seia, neutte". o l'é deuviou ascì in poule reduplicæ: adlaw-adlaw "quotidien, ògni giorno", da adlaw, "giorno, sô", ma o no se deuvia quande a poula duplicâ a no vëgne deuviâ independente, comme in pispis "öxello".
I Ifeni en deuviæ ascì in poule donde gh'é beseugno de separâ /g/ da /ŋ/, pe evitâ un errô de prononçia. Pe un exempio, a poula gin-gaan "l'é stæto dito" sensa l'ifene a se lezziæ comme gingaan /gi.ŋaʔan/ pe contra à /gin.gaʔan/.
In azzonta de lettie ingleixi peuan ëse deuviæ in poule imprestæ.
Grammatica
[modìfica | modìfica wikitèsto]
Determinanti
[modìfica | modìfica wikitèsto]L'Hiligaynon o l'à trei tipi de maratoî de caxo: assolutivo, ergativo e obliquo. Questi tipi en divixi de conseguensa en divixi inte personâ, ch'o gestisce i nommi de persoñe, e impersonâ, ch'o gestisce tutto o resto, e ancon inte scingolâ e plurâ. I marcatoî impersonæ pluræ però en solo o scingolâ con l'azzonta de mga, scritta contratta de manga, /maŋa/, particella de pluralitæ[9].
| Assolutivo | Ergativo | Obliquo | |
|---|---|---|---|
| scingolâ impersonâ | ang | sang, sing* | sa |
| plurâ impersonâ | ang mga | sang mga, sing mga* | sa mga |
| scingolâ personâ | si | ni | kay |
| plurâ personâ** | sanday | nanday | kanday |
(*) I articoli sing e sing mga indican che a poula ch'a vëgne apreuvo a l'é indefinia, intanto che sang a l'indica un nomme definio, comme un pe contra à o in zeneise. In tutti i caxi o no l'é commun into parlâ moderno, e o vëgne sostituio da sang. O l'appaisce inte de traducioin conservative da Bibbia in Hiligaynon e in parlæ tradiçionæ ò conservative.
(**) I marcatoî do caxo plurâ personâ i no l'en deuviæ despesso e manco da tutti i parlatoî. O l'é un atro caxo cheito in desandio ma o vëgne deuviou pe de occaxoin comme inte forme ciù viaxe de Hiligaynon e con meno poule imprestæ da-o spagnòllo.
I marcatoî de caxo i no determinan quæ poula a l'é o soggetto e quæ a l'é l'oggetto; ciuttòsto, l'affisso do verbo ô determina, sciben che a poula marcâ da ang a l'é delongo l'argomento prinçipâ.
Exempio
[modìfica | modìfica wikitèsto]| Ang lalaki nagkaon sang tinapay. | ≈ | Ang tinapay ginkaon sang lalaki. |
| "L'òmmo o l'à mangiou o pan" | "O pan o l'é stæto mangiou da l'òmmo" (lettiäio) |
Pronommi personæ
[modìfica | modìfica wikitèsto]| Absolutiva | Ergativa₁
(Postpòsta) |
Ergativa₂
(Prepòsta) |
Obliqua | |
|---|---|---|---|---|
| Primma persoña scingolâ | ako, ko | nakon, ko | akon | sa akon |
| Segonda persoña scingolâ | ikaw, ka | nimo, mo | imo | sa imo |
| Tersa persoña scingolâ | siya | niya | iya | sa iya |
| Primma persoña plurâ incluxiva | kita | naton, ta | aton | sa aton |
| Primma persoña plurâ escluxiva | kami | namon | amon | sa amon |
| Segonda persoña plurâ | kamo | ninyo | inyo | sa inyo |
| Tersa persoña plurâ | sila | nila | ila | sa ila |
Pronommi Demostrativi
[modìfica | modìfica wikitèsto]| Absolutive | Ergative/Oblique | Locative | Existential | |
|---|---|---|---|---|
| Ciù vexin à chi parla (questo, chì) * | iní | siní | dirí | (y)ári |
| Da vexin (quello, là) | inâ | sinâ | dirâ | (y)ára' |
| Remòto (quello là, lazù) | ató | sadtó | didtó | (y)á(d)to |
In azzonta à questo gh'é doî deittichi verbæ, karí, pe intende in avvexinâse a-o che parla, e kadto, pe intende allontanâse.
Còpola
[modìfica | modìfica wikitèsto]L'Hiligaynon o manca do "ay" do Tagalog/Filippin ò do "hay" de l'Akeanon. Pe contra e frase inta forma SV en scrite sensa deuvio de marcatoî ò de còpola.
Exempi:
Si Maria ay maganda (Tagalog)
Si Maria matahum/ Gwapa si maria (Hiligaynon)
"Maria a l'é bella"
No gh'é traduçion do verbo ëse do zeneise in Hiligaynon. Do resto i prefisci mangin- e nangin- peuan ëse deuviæ pe scignificâ "saià" e "devegnî" de respetto.
Exempio:
Manamí mangin manggaránon
"O fa piaxei vegnî ricchi"
A còpola do spagnòllo estar (ëse) a l'é devegnua parte do lescico do Hiligaynon. Però o seu scignificou e prononçia en scangiæ quande comparæ co.o scignificou in spagnòllo. Inte l'Hiligaynon o l'é prononçiou istar e o scignifica "vive (inte)/locaçion" (in comparaçion co-a poula de l'Hiligaynon puyô).
Exempio:
Nagaistar ako sa tabuk suba
"Mi vivo a-o delà do sciumme" ò "Mi vivo à tabuk suba", ch'o saieiva un barangay à Jaro, Iloilo.
Existensa
[modìfica | modìfica wikitèsto]Pe indicâ l'existensa de un oggetto, se peu deuviâ a poula may.
Exempio:
May idô (a)ko
EXISTE can mi
"Mi gh'ò un can", a-a lettia "existe un can mæ".
Conligaçioin in Hiligaynon
[modìfica | modìfica wikitèsto]Se un aggettivo o modifica unna poula, o ligamme nga o lega i doî.
Exempio:
Ido nga itom = can neigro
De vòtte se o ligamme o l'é preçeduo da unna poula ch'a finisce inte unna vocale, un stòp glottâ ò a lettia N, o l'é açettou de contraela inte -ng comme into filippin. O l'é deuviou despesso pe rende o son de poule ciù poetico o pe redue o numero de scillabe. De vòtte o scignificou o peu scangiâ.
Exempio
Maayo nga aga
"O bon giorno"
Maayong aga
"Bongiorno"
Se un numero o modifica unna poula se deuvia o ligamme ka.
Exempio
Anum ka ido
Sei chen
Interrogativi
[modìfica | modìfica wikitèsto]In Hiligaynon gh'emmo diin, san-o, sin-o, nga-a, kamusta, ano, e pila.
Diin scignifica donde
Exempio:
Diin ka na subong?
"Donde t'ê oua?
Un derivou de diin, tagadiin, o se deuvia pe domandâ do pòsto de nascion o çittæ de proveniensa do ascoltatô.
Exempio
Tagadiin ka?
"De donde t'ê?"
San-o scignifica quande
Exempio
San-o inâ?
"Quande l'è quello?"
Sin-o scignifica chi
Exempio
Sin-o imo abyan?
"Chi l'é o teu amigo?"
Nga-a scignifica perché
Exempio
Nga-a indi ka magkadto?
"perché ti no t'andiæ?"
Kamusta scignifica comme, into senso de "Comme ti stæ?"
Exempio
Kamusta ang tindahan?
"Comm'o l'é o negoçio?"
Ano scignifica cöse
Exempio
Ano ang imo ginabasa?
"Cöse l'é che ti lezzi?"
Un derivou de ano, paano, scignifica comme, into senso de "Comme fasso quello?"
Exempio
Paano ko makapulî?
"Comme fasso pe tornâ à casa?"
Un derivou de paano l'é paanoano, arcaico ma o se peu deuviâ a-o pòsto de kamusta
Exempio
Paanoano ikaw?
"Sciâ vosciâ comme stæ?"
Pila scignifica quante, segge de quantitæ che de numero
Exempio
Pila ang gaupod sa imo?
"Quante ghe n'é con ti?"
Un derivou de pila, tagpila, domanda o valô monetäio de quarcösa, comme in "quante a vâ questa carne?"
Exempio
Tagpila ini nga karne sang baka?
"Quante a vëgne questa carne de vacca?"
Un atro derivou de pila, ikapila, domanda l'ordine numerico da persoña, into senso de "In quæ poxiçion t'ê nasciuo inta teu famiggia?" (primmogenito, segondo, ecc..)
Nòte
[modìfica | modìfica wikitèsto]- ↑ (EN) 2010 Census of Population and Housing, Report No. 2A - Demographic and Housing Characteristics (Non-Sample Variables) (PDF), in sce psa.gov.ph. URL consultòu o 20 zùgno 2022.
- ↑ (EN) Ulrich Ammon, Norbert Dittmar e Klaus J. Mattheier, Sociolinguistics: an international handbook of the science of language and society, vol. 3, Walter de Gruyter, 2006, ISBN 978-3-11-018418-1.
- ↑ (EN) Islas de los Pintados: The Visayan Islands, Ateneo de Manila University.. URL consultòu o 20 zùgno 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 27 seténbre 2011).
- ↑ (EN) Philippine Census, 2000. Table 11. Household Population by Ethnicity, Sex and Region, 2000.
- ↑ (EN) My Working Language Pairs, in sce bj-informatique.com. URL consultòu o 20 zùgno 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 6 dexénbre 2010).
- ↑ (EN) George Nye Steiger, Henry Otley Beyer e Conrado O. Benitez, A History of the Orient, Oxford, Ginn and Company, 1929, pp. 122-123.
- ↑ (EN) Emma Helen Blair e James Alexander Robertson, 1582-1583, in The Philippine Islands, 1493-1803, vol. 5, Cleveland, Arthur H. Clark Company, 1903, pp. 120-121.
- ↑ (EN) Miguel de Loarca, Relacion de las Yslas Filipinas, in 1582-1583, The Philippine Islands, 1493-1803, vol. 5, Cleveland, Arthur H. Clark Company, 1903, pp. 128, 130.
- ↑ (EN) Elmer Wolfenden, Hiligaynon Reference Grammar, Hawaii, University of Hawaii Press, 1971, pp. 61-67, ISBN 0-87022-867-6.
Atri progetti
[modìfica | modìfica wikitèsto]
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Lengua hiligaynon
Incubator a contêgne un tèst in sce Wikipedia in Lengua hiligaynon
| Contròllo de outoritæ | NDL (EN, JA) 00576714 |
|---|