Sâta a-o contegnûo

Morte

Modìfica conligaménti
Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize
Da Wikipedia
ZE
 Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ
A mòrte a dâ da béive a-e scioî, O Giardìn da Mòrte, Hugo Simberg, 1906

A mòrte a l'é a fìn da vìtta; a cesaçión ireverscìbile de tùtte e fonçioìn biològiche che sostêgnan in òrganìsmo vivénte[1]. A mòrte a l'é 'n fæto inevitàbile che, in sciâ fìn, o l'acàpita a tùtti i òrganìsmi. Pò-u sòlito, i rèsti de in òrganìsmo defùnto coménsan a deconpón-ise sùbito dòppo a mòrte[2]. A mòrte a l'é in procèsso inevitàbile che co-o ténpo o l'acàpita a tùtti i òrganìsmi: gh'é de quélli, cómme Turritopsis dohrnii, ch'én inmortâli da-o pónto de vìsta biològico, a tùtte e mainêe pêuan de lóngo moî pe âtre raxoìn fêua de l'invegî[3]. A mòrte a se riferìsce pò-u sòlito a di òrganìsmi intrêghi; o seu corispondénte pe de pàrte di òrganìsmi, cómme e célole ò i tesciûi, o l'é a necrôzi[4]. Pe-i òrganìsmi co-in çervéllo a mòrte a se poriéiva definî cómme a fìn ireverscìbile de l'ativitæ do çervéllo intrêgo, inclûzo o teu encefàlico[5][6]. A mòrte çelebrâle a l'é de vòtte dêuviâ cómme definiçión legâle de mòrte[7].

A l'inprinçìppio do sécolo XXI, de média o mêue 56 mioìn de persónn-e a l'ànno. A caxón ciù comùn de mòrte a l'é l'invegî[8], méntre in segónda poxiçión gh'é e moutîe cardiovascolâri, sàiva a dî e moutîe ch'interèssan o cheu e i vâxi do sàngoe. A-o 2022, l'é mòrto 109 miliàrdi de umoén in tùtto, sàiva a dî o 93,8% de tùtte e persónn-e mâi visciûe[9]. In ràmmo da gerontologîa, dîto biogerontologîa, a l'amîa de conbàtte a mòrte da-o normâle invegî di umoén, de spésso dêuviàndo di procèsci che se trêuvan in natûa inte çèrti òrganìsmi[10]. A tùtte e mainêe, dæto che i umoén no pêuan servîse de sti procèsci, gh'àn da dêuviâ di âtri mòddi pe arivâ a-a duâta màscima da vìtta de l'òmmo, pò-u sòlito con di cangiaménti into stîle de vìtta cómme a restriçión calòrica, a diêta e l'ezercìçio fìxico[11]. L'idêa de l'estensción da vìtta a l'é dónca consciderâ e studiâ cómme a mainêa de fâ vîve e persónn-e pe ciù ténpo.

Bén bén de coltûe e de religioìn gh'àn o seu concètto de vìtta dòppo a mòrte, spésse vòtte co-in giudìçio in scê açioìn ch'én stæte conpîe da-o mòrto inta seu vìtta. Gh'é di ûxi despægi pe ònorâ o còrpo cómme, prezénpio, o mortöio, a cremaçión ò a seportûa in çê[12].

Nòtte

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  1. ↑ (EN) Death, in sce dictionary.com. URL consultòu o 13 novénbre 2023.
  2. ↑ (EN) Jarvis Hayman, Human body decomposition, Amsterdam, Marc Oxenham, Australian National University. School of Archaeology and Anthropology, 2016, ISBN 0-128-03713-X.
  3. ↑ (EN) Yui Masamoto, Stefano Piraino e Maria Pia Miglietta, Transcriptome Characterization of Reverse Development in Turritopsis dohrnii (Hydrozoa, Cnidaria), in G3: Genes, Genomes, Genetics, vol. 9, n. 12, 1º dexénbre 2019, pp. 4127-4138.
  4. ↑ (EN) Sergey Y.a Proskuryakov, Anatoli G. Konoplyannikov e Vladimir L. Gabai, Necrosis: a specific form of programmed cell death?, in Experimental Cell Research, vol. 283, n. 1, Frevâ 2003.
  5. ↑ (EN) David DeGrazia, The Definition of Death, in Edward N. Zalta, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Metaphysics Research Lab, Stanford University, 2021.
  6. ↑ (EN) Brendan Parent e Angela Turi, Death's Troubled Relationship With the Law, in AMA Journal of Ethics, vol. 22, n. 12, 2020-12-01, pp. 1055-1061.
  7. ↑ (EN) Brain death, in sce dictionary.com. URL consultòu o 13 novénbre 2023.
  8. ↑ (EN) Ruotong Li, Xunjie Cheng, Yang Yang, David C. Schwebel, Peishan Ning, Li Li, Zhenzhen Rao, Peixia Cheng, Min Zhao e Guoqing Hu, Global Deaths Associated with Population Aging - 1990-2019, in China CDC Weekly, vol. 51, n. 5, Dexénbre 2023, pp. 1150-1154.
  9. ↑ (EN) Nick Routley, How Many Humans Have Ever Lived?, in sce visualcapitalist.com, 25 màrso 2022. URL consultòu o 13 novénbre 2023.
  10. ↑ (EN) Ilia Stambler, Recognizing Degenerative Aging as a Treatable Medical Condition: Methodology and Policy, in Aging and Disease, vol. 5, n. 8, 1º òtôbre 2017, pp. 583-589.
  11. ↑ (EN) Luigi Fontana, Linda Partridge e Valter D. Longo, Extending Healthy Life Span - From Yeast to Humans, in Science, vol. 5976, n. 328, 16 arvî 2010, pp. 321-326.
  12. ↑ (EN) Tim Newcomb, 7 Unique Burial Rituals Across the World, in sce britannica.com, 17 òtôbre 2019.

Âtri progètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Ligàmmi de fêua

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Contròllo de outoritæLCCN (EN) sh85036085 · GND (DE) 4060294-1 · BNF (FR) cb119325308 (data) · BNE (ES) XX525535 (data) · NDL (EN, JA) 00570389
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Morte&oldid=257860"