O Sentê di Ribélli

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

O Sentê di Ribélli o l'è 'n sentê ch'o l'é nasciûo pe permétte a-o Borbêia de contâ e sò tànte stöie che incàntan. E pe creâ 'n'esperiénsa inta quæ i caminadoî ch'arîvan gh'àgian coæ de sentîle, de pasâle a di âtri. In sentê sociâle ò da valô a-e stöie pasæ, prezénti e futûre. E stöie pasæ perché són l'esénsa e a memöia ùnica, ch'a no se peu ripête de'n pòsto e ch'a-o rénde despægio da tùtti i âtri: ste stöie e poriéi trovâ coscì sôlo inta Valle Borbêia. E stöie d'ancheu són l'incóntro co-ê energîe vîve che stàn inte 'n pòsto spopolòu, in aparénsa ch'o no gh'à nìnte da òfrî, e móstran e realtæ virtôze (agrìcole, artexànn-e, sociâli, òspitâli, artìstiche, colturâli, sportîve...) ch'ancheu vêuan dî l'esénsa ciù scignificànte de ste tære chi. E stöie futûre són quélle che, gràçie a-o sentê ascì, a-o càngio fra chi caminn-a e chi ghe sta, poriàn generâse. Stöie - magâra - de inamoaménti e ritórni inte sta tæra, d'inpégno concrêto pi-â sò valorizaçión, de recùpero de sò tradiçioìn ciù bèlle e de sò virtù ciù umâne.

In riâ incantòu

Cheu do Sentê di Ribèlli o l'é o sciùmme Borbêia, o quæ nómme o ne vén da 'na paròlla ch'a l'à 'n sciginificâto ònomatopéico, o són de l'ægoa ch'a côre. O Borbêia o nàsce da l'unión di riæ Careghìn e Cosorèlla, e o pìggia lóngo a valàdda e ægoe de âtri riæ ciù picìn e stagionâli cómme o Gordonæa, o Canpàssi, o Sìzola, l'Âvi. Émmo vosciûo con fòrsa chò-u percórso do sentê o s'incontrésse de spésso co-o Borbêia. O tòcco che se fa inte Stréite o l'é 'n'esperiénsa ùnica, ascì s'o no se peu fâ inti méixi ciù fréidi. Inte Stréite poéi védde e tìpiche ròcche che gh'é a Savignón (a podìnga) che fórman o canyon, poéi fâ o bàgno inti laghétti che se fórman lóngo e miâge de ròcca, poéi amiâ 'na vivàgna ch'a ve sbalordìsce e gustâ 'n scilénçio rìcco de soìn e rumoî fêua do ténpo.

I pàixi de prîa

Pàixi abandonæ, da Rîvaróssa (segónda tàppa) a Renèusci, pasàndo pe Ciàparo (quàrta tàppa), Âvi e Càmie. Pe tocâ in sa e la i antîghi moìn ascì cómme o Moìn Ziòu de Cröxo ò o Moìn d'Agnêto (quìnta tàppa), e zu inta bàssa valàdda i secæxi pe-e castàgne (prìmma e sètima tàppa). O sentê o ve pòrta a tocâ co-a màn a stöia da civiltæ paizànn-a, o dràmma do spopolaménto, e intoiçioìn da no crédde de 'n âtro mòddo de prodûe, consumâ, comerciâ, ch'ancheu o peu fòscia in pàrte êse ricuperòu e mìsso a frûto. Són stöie d'umanitæ, inzêgno, giamìn, comunitæ. Stöie ancón vîve inta memöia da génte do pòsto, stöie che cóntan de 'n Apenìn coltivòu, pìn de génte e òrganizòu ch'ancheu o ne tîa sfìdde "ribèlli" pe'n futûro da scrîve.

A rexisténsa partigiànn-a

A partî da-a stæ do 1944 i grùppi picìn de ribèlli che s'êan formæ in sa e la inta zöna prealpìnn-a e in sce l'Apenìn són diventæ ciù conscisténti. Gjâva a vôxe chi-â goæra a l'êa li pe finî e i arîvi da-a çitæ êan aomentæ. Ma intànto tànte cöse êan cangiæ. A riçèrca de chi no voéiva fâ o sordàtto e di dizertoî da pàrte de Salò a s'êa fæta ciù fêa e l'idêa chi-â montàgna a fîse 'n pòsto segûo a l'êa scentâ. Inte l'Arvî do 1944, inta zöna de Oâ in grùppo de ribèlli ch'o stâva inta Benedicta o l'é stæto sorpréizo: tànti fuxilæ in sciô pòsto e quélli restæ vîvi portæ in Germània. L'êa ciæo che gh'êa de bezéugno d'agiùtto e sorviatùtto êse convìnti de pròpie raxoìn. Inportànte l'é stæto l'arîvo inte vàrie formaçioìn partigiànn-e de persónn-e de dêxe-chinz'ànni ciù vêge di zóveni prezénti, sciortîe da-a prexón ò da-o confìn dòppo a chéita do fascìsmo. A-a prexón e a-o confìn o govèrno fascìsta a l'àiva condanòu comunìsti, socialìsti, catòlico-popolâri e pò-u ciù tùtti i òpoxitoî polìtichi. Són stæti liâtri ch'an portòu inti grùppi de ribèlli e paròlle da polìtica, e idêe de libertæ e mascimaménte l'antifascìsmo. I figeu nasciûi into fascìsmo, e che pò-u fascìsmo no voéivan fâ a goæra, de polìtica ne giasciâvan pöca.

Fra i vàrri grùppi, gròsci ò picìn, de chi no voéiva fâ o sordàtto, e i ribèlli che s'êan formæ inta zöna de l'Apenìn de Zêna e inta Rivêa da 'na pàrte e o Lisciandrìn da l'âtra, doî in sce tùtti àn avûo inportànsa pe fâ nàsce quélla che dòppo a saiæ diventâ a Sèsta Zöna Partigiànn-a. O prìmmo grùppo, goidòu da 'n ofiçiâle do Génio, l'Àldo Gastàldi, “o Bezàgno”, o l'é nasciûo a Cichê, inta Fontànn-a Bónn-a, da-a primavéia do 1944. De li o s'é alargòu vèrso sùd inte l'Àveto e dòppo, da-o Lùggio do 1944, vèrso l'èrta Trébia, o confìn de levànte do Lisciandrìn dónde a Sìzoa, inta Bòrmida, s'êa formòu a bànda comandâ da-o Frànco Ansèlmi, “o Màrco”, in ofiçiâle de l'arionàotica. Fra i 25 e i 27 d'Agósto do 1944, a-e “Stréite do Borbêia” a Pertûzo, i partigén da formaçión do Màrco e di âtri che ne vegnîvan da quélla do Bezàgno àn conbatûo 'n'inportànte batàggia cóntra i sordàtti tedéschi e i republichìn. Inte l'Òtôbre do 1944 da l'unión di doî grùppi l'é nasciûo a 58.a Bregàdda Òrèste, con comandànte l'Ourélio Feràndo, o “Scréivia”, e o Comisâio polìtico Gianbatìsta Lazàgna, o “Carlo”, ch'a dipendéiva da-a divixón Cichê comandâ da-o Bezàgno.

A batàggia de Pertûzo

A batàggia de Pertûzo, fra i 25 e i 27 d'Agósto do 1944, a l'é stæta o prinçìpio de 'na colaboraçión militâre e de 'n cordinaménto ch'o l'à tocòu tùtti i grùppi ribèlli da zöna. Pe-e necescitæ ciù sénplici da sopravivénsa, l'acàtto da röba da mangiâ pe-e formaçioìn prezénpio, i dinæ, ne vegnîvan da-e çitæ dónde intànto s'êa formòu i grùppi clandestìn do Comitâto de Liberaçión Naçionâle, i C.L.N., inti quæ gh'êa 'n raprezentànte de tùtti i partîi antifascìsti (Democraçîa Crestiànn-a, Partîo Comunìsta, Partîo Socialìsta, Partîo Liberâle, Partîo d'Açión, Partîo Republicàn). Ma pe quéllo che rigoàrda l'açión militâre a montàgna a fâva da sôla. O càngio o gh'é stæto a-a fìn da stæ do 1944. Inte l'Agósto gh'êa stæto 'n fòrte rastelaménto ch'o l'àiva corpîo l'Àveto e a Trébia che sôlo pe fortùnn-a o no l'é stæto 'n dezàstro. L'êa ciæo che se dovéiva dâ vìtta a 'n cordinaménto di grùppi partigén: stabilî con precixón e vàrie zöne d'òperaçión, equilibrâ i agiùtti de dinæ, concordâ ezatte régole de conportaménto vèrso a popolaçión di pàixi ch'òspitâvan di partigén. Pe quésto, in sciâ fìn de Seténbre do 1944 l'é stæto creòu 'n Comàndo de Zöna (a Sèsta Zöna Lìgure) pe dâ de régole e tegnî i rapòrti fra tùtte e zöne dónde gh'êa di partigén. Inte quell'òcaxón l'é stæto ascì concordòu e sudivixoìn militâri (divixoìn, bregàdde, destacaménti e nùclei) e geràrchiche do moviménto (comandànti, comisâi, polìtichi ecétera). 'N òrganizaçión pægia a quélla de 'n ezèrcito regolâre, necesâia pe rispónde ascì a-e domànde do Quartê Generâle aleòu ch'o l'êa a Rómma pi-â giùsta distribuçión di agiùtti militâri.

O Comàndo Zöna o l'êa diventòu l'interlocutô privilegiòu de miscioìn aleæ che gh'êa inta zöna, grùppi picìn de sordàtti paracadutæ a-e spàlle di nazifascisti con l'incàrego de fianchezâ i grùppi partigén. E miscioìn, pàssa informâ o comàndo aleòu in sce l'òrganizaçión politìca di partigén, êan inpegnæ a dâghe àrme e vestî che vegnîvan paracadutæ co-o cordinaménto da sò aràdio. Dòppo a misción Walla Walla, comandâ da-o W.C. Wheeler, paracadutâ a Gorêjo inta Trébia a-i 12 d'Agósto do 1944 e tornâ a Sùd a-a fìn do mæximo méize, into Zenâ do 1945, in sciô Mónte Àntoa, crénn-a fra a Ligùria, o Piemónte e l'Emìlia, l'é stæto paracadutòu e Miscioìn Americâne "Peedee" (sordàtti e ofiçiâli italo-americâni) e l'ingléize "Clover". O sò incàrego o l‘êa quéllo de métise in contàtto co-o comàndo da VI Zöna Òperatîva Lìgure pe cordinâ dónde e cómme paracadutâ agiùtti militâri in previxón do megioaménto de capaçitæ do moviménto partigiàn da Sèsta Zöna. Inta pàrte èrta da Borbêia, inte 'n teritöio de mónti difìçile da praticâ màscime in ténpo de goæra, gh'ê Carêga. Da chi, pe difìçili sentê e fadigôze muatêe l'êa poscìbile incroxâ e zöne d'açión de despæge formaçioìn partigiànn-e do Lisciandrìn, e de tære de Zêna, do Pavéize e do Piaxentìn, sénsa dovéi chinâ a vàlle. Cösa d'inportànsa stratégica a-a bâze da çèrnia pe métighe e bâze òperatîve de miscioìn Aleæ, inpegnæ a-agiutâ i partigén co-o paracadutâghe àrme, mêxìnn-e, vestî, palànche, röba da mangiâ.

Mangiâ e béive inta valàdda

Inti ristorànti, òstàie e lucànde da Borbêia se peu asazâ e gustâ con tùtti i sénsi sto teritöio de l'Apenìn pe tròppo ténpo ascordòu. A bontæ do formàggio Montébro, chi-â lezénda a veu ch'o l'é stæto ninte mêno chò-u Lionàrdo da Vìnci a preparâlo, e sarvòu da l'êse ascordòu gràçie a 'n “ribèlle” da giornâ d'ancheu. A tradiçión pò-u vìn do Timoàsso che - tegnûo in vìtta da pöchi vignaieu che vedéivan lontan - o l'é stæto bón a-andâ a-o de la di confìn da Valàdda e asæ ciù lontàn. O salàmme nòbile do Giaieu prodûto da-i contadìn do pòsto. E ancón varietæ particolâri e antîghe cómme e faxolànn-e gianche e e méie carle. In sciâ töa se trêuva di piâti sénplici, röba fæta in câza, mescciæ da-a stöia cómme mescciæ són de lóngo stæti i càngi in sce ste crénn-e a-o confìn de Quàttro Provìnse e Quàttro Regioìn. E stagioìn e i bòschi dàn fónzi e castàgne, ma quarchedùn o riêsce scìnn-a a recuperâ o gràn che crescéiva 'na vòtta pe fâ o pàn, quarchedun âtro o fa da bîra miliâ e 'n amê de castàgno bón pe'n davéi.