San Matê

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

San Matê inte 'n dipinto do Frans Hals

Matê, ciamòu Lêvi ascì, sànto, apòstolo e aotô de l'Evangêio che inte ediçioìn da Bìbia o precêde de lóngo i âtri tréi.

Vìtta

O vivéiva a Cafàrnao e o l'êa 'n publicàn, ò sæ prepòsto, saiéiva a dî ezatô de tàsce. O l'é andæto aprêuvo a-o Gêxù con grànde entuxàsmo, com’o l’aregòrda o Sàn Lùcco, e desbarasàndose di bén terén. O l'é o Matê che into sò Evangêio o ripòrta e paròlle do Gêxù: «quànde ti ti fæ a limöxina, a tò màn mancìnn-a a no sàcce quéllo ch’a fa a tò màn drîta, perché a tò limöxina a rèste segrétta...». Dòppo a Pentecoste o l'à scrîto o sò Evangêio, rivòlto a-i Ebrêi, pe suplî, com'o dîxe o Zéuggio, a-a sò asénsa quand'o l'é andæto da âtra génte. O sò Evangêio o veu prìmma de tùtto dimostrâ chò-u Gêxù o l'é o Mescîa ch’o realìzza e promìsse de l'Antîgo Testaménto, e o l’é caraterizòu da çìnque inportànti discórsci do Gêxù in sciô Régno do Segnô. Probabilménte a sò mòrte e l'é stæta naturâle, scibén che fónte pöco afidàbili o vêuan mòrto màrtire in Etiòpia.

No se capìsce sùbito o desprêxo pe-i publichén, a-i ténpi do Gêxù, inta sò tæra: êan ezatoî de tasce, e o no se detèsta un sôlo perché o travàggia a l'Intendénsa de Finànsa. Ma i Ebrêi, a quélli tenpi, no pagâvan e tàsce a'n sò Stâto lìbero e sovràn, benscì a-i òcupànti Români; dêvan, co-e tàsce, finançiâ l’òpresô. E dónca amiàn o prepòsto cómme a'n odiôzo colaboratô di Òpresoî. O Matê o fa o sò mestê a Cafàrnao inta Galilêa, co-o sò bànco a l'avèrto, e o Gêxù o-o védde sùbito dòppo avéi goarîo 'n paralìtico. O-o ciàmma. Lê o se tîa sciù a-a spedîa, o làscia tùtto e o ghe va aprêuvo. Da quéllo moménto pe lê no existan ciù i tribûti, e finànse, i Români. Tùtto scancelòu da quélla paròlla do Gêxù: «Vegnîme aprêuvo». I Evangelìsti Lùcco e Màrco o ciàman Lêvi, ch'o poriéiva êse o sò segóndo nómme. Ma o ciàman Matê inta lìsta di dózze çernûi da-o Gêxù cómme sò Apòstoli. E con sto nómme chi o vêgne nominòu inti Àtti di Apòstoli ascì.

Da sò vìtta no sémmo squæxi nìnte. Ma gh’émmo o sò Evangêio che p’asæ ténpo o l'é stæto conscideròu quéllo scrîto pò-u prìmmo di quàttro tèsti canònichi. Òua i studiôxi ritêgnan ch’o ségge quéllo do Màrco a êse stæto scrîto pò-u prìmmo.

Inte l'Evangêio do Matê, ch’o l’é o segóndo pe anpiéssa (dòppo quéllo do San Lùcco), se nöta çìnque seçioìn, che rispètan in lengoàggio antighìscimo e se bâzan in sce âtretànti Discórsci. In ezàmme aténto o móstra 'na conpoxiçión ezegoîa co-îna çèrta àrte e stùdio. L'órdine cronològico o l'é spésse vòtte sacrificòu pe quéllo lògico. Za o Papîa de Geràpoli (vèrso a meitæ do sécolo II) o l'afermâva chò-u Matê o l'à scrîto in léngoa ebràica e paròlle (λόγια) do Gêxù. Into mæximo ténpo, a pâ confermâ, da'n'anàlixi fondamentâle, l’afermaçión tradiçionâle ch'a veu che l'Apòstolo o l'à scrîto a sò òpera pe-i Ebrêi convertîi e da convertî; sto chi o spiêga o tón polémico e celebratîvo cóntra i Farizêi. Nisciùn âtro Evangelìsta o mensónn-a âtretànti scrîti do Vêgio Testaménto con riferiménto ò aplicaçión rigoàrdo a-o Crìsto, ch’o l’é prezentòu prìmma de tùtto comò-u Mescîa aspêtòu da-o pòpolo ebràico. A diferénsa di âtri tréi, o tèsto do Matê o no l'é scrîto in grêgo, ma in léngoa ”ebràica” ò “patèrna” , segóndo l’ûzo di scritoî antîghi. E squæxi de segûo se tràtta de l'aramàico, a léngoa parlâ inte quélli ténpi inta Palestìnn-a. O Matê o l'à vosciûo prìmma de tùtto parlâ a-i crestién d’òrìgine ebràica. E a lô l’êa fondamentâle prezentâghe i insegnaménti do Gêxù cómme confèrma e conpiménto da Lézze do Mozè.

Defæti se védde - ànsci, a-e vòtte pâ pròpio de sentîlo – ch’o lîga de contìnoo i fæti, i àtti, e paròlle do Gêxù con di reciàmmi a l’Antîgo Testaménto, pe fâ capî bén de dond’o vêgne e cös’o l'é vegnûo a realizâ. L'evangelìsta Matê o pàrte de chi pe delineâ dòppo i fæti do grandiôzo futûro da comunitæ do Gêxù, da Gêxa do Régno ch’o realiziâ e profeçîe, quànde i pòpoli vediàn o Fìggio de l'òmmo vegnî sórva e nûvie do çê in gràn poténsa e glòria (24,30).

Scrîto inte ’na léngoa pe pöchi, o tèsto do Matê o divénta ’n lìbbro pe tùtti dòppo a traduçión in léngoa grêga. O tèsto originâle scrîto, com’émmo dîto, in aramàico o l’é sparîo sénsa lasciâ tràccia. A Gêxa a n’à fæto struménto de predicaçión inte ògni lêugo e a-o dêuvia inta sò liturgîa. Ma de lê, do Matê, sémmo squæxi nìnte. O sò nómme o l’é mensonòu, con quéllo di âtri Apòstoli, inti “Àtti” (1,13) sùbito dòppo l’Ascensión a-o çê do Gêxù. Ancón da-i “Àtti”, o Matê o l’é prezénte co-î âtri Apòstoli a l’eleçión do Matîa, ch’o pìggia o pòsto do Giùdda l'Iscariöta. E o l’é in pê co-î âtri ùnze, quànde o Pê, into giórno da Pentecòste, o pàrla a-a génte e o l’anónçia chò-u Gêxù o l'é “Segnô e Crìsto”. O l’à de segûo predicòu inta Palestìnn-a, tra-a sò génte, ma no se sa nìnte de sò vicénde sucescîve.

A Gêxa a-o festézza cómme màrtire a-i 21 de seténbre. O l'é o patröno di Banchiêri, di Bancâi, di Bancaöti, di Prepòsti, di Duganê e di Raxonê.

L'Evangêio segóndo o Matê

A l'unanimitæ a tradiçión da Gêxa antîga a l'atriboìsce o prìmmo Evangêio a-o Matê, ciamòu asci Lêvi, l'apòstolo chò-u Gêxù o l'à ciamòu a-o sò ségoito alontanàndolo da-a profesción de pubblicano, ò sæ d’ezatô de tàsce. A mæxima tradiçión a l’afèrma ascì chò-u Matê in òrìgine o l’à scrîto in aramaico, a léngoa comùn in Palestìnn-a a-o ténpo do Gêxù.

L'atoâle versción a l'é ’n'ediçión grêga in sostànsa pægia a l'òriginâle e conosciûa za into sécolo I, pe-a quæ pâ ch'o ségge stæto adeuviòu l’evangêio do Màrco. A pàrte ciù inportànte de l'evangêio a l'é costitoîa da çìnque gréndi discórsci do Gêxù precedûi da ’n sbràggio cóntra i farizêi. O racónto o s’àrve co-îna prospetîva in sce l’infànçia do Gêxù, segoîa da-i fæti ciù inportànti ch’àn precedûo o sò ministêro pùblico e o se conclùdde co-a stöia do mistêro pasquæn do Crìsto.

L’evangêio, che za i antîghi àn dîto êse rivòlto a-i Giudêi, o l'é dominòu da l'afermaçión chò-u Gêxù o l'é o Mescîa predîto da l’Antîgo Testaménto e sénsa raxón refuòu da Israêle. 'N'atençión particolâre a l'é dedicâ a-a Gêxa fondâ da-o Crìsto in sciô Pêo, a quæ dimostraçión de fêde a l'é cómme o gàngou de l'evangêio. Lê, ch’o l’é a scìntexi da testimoniànsa apostòlica in Palestìnn-a, o l’é stæto o preferîo da-i antîghi crestién perché o permetéiva ’na söda e suficénte introduçión a-o mistêro do Crìsto. A versción originâle in aramaico a l'é stæta publicâ fòscia tra i ànni 40 e 50 dòppo Crìsto.

Referençe

Domenego Agasso, www.santiebeati.it

Colegaménti esterni

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce San Mattê