Santuâriu de Santa Lesia (Tuiran)

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietàe tuiranìna

U santuâriu miràu da l'antìga müratêra ch'a ghe mùnta

U santuâriu de Sànta Lesìa u l'è in edifìssiu religiùzu de Tuiràn, mésciu drèntu a-a gròtta dìta de Sànta Lesìa de Srua, ch'a se tröva de d'âtu a-u paìze in se rìve du Mùnte de Sàn Pêru, vixìn a-e famùze gròtte de Tuiràn. D'urìgine scunusciüa, a ògni mòddu ciü antìga du Sinquesèntu, u l'è cumprézu inta paròcchia du bùrgu, dedicà a Sàn Martìn.

Stòria

A màppa du santuâriu e de dùe gròtte de Sànta Lesìa fàita da-u cartogràfu zenéze Matteo Vinzoni du 1773

Nu gh'è de testimuniànse in se l'urìgine du santuâriu, ch'a l'è du tüttu scunusciüa, e che fòscia u l'éra zà in'impurtànte tàppa da cuscì dìta "stràdda da còsta", in camìn pè i pelegrìn ch'i l'andaxêva a Santiago de Compostela e ch'u traversâva a Rivéra adueràndu l'antìga Via Julia Augusta. Pè de ciü, Sànta Lesìa a l'éra stàita numinà cùmme prutetrìxe de l'àrte di paperài, in'indüstra ch'a l'éra bèn praticà inta vàlle du Varatèlla zà da-u XV séculu cu-e gròsse papelére tra u Martinéttu e i Defìssi.

A prìmma mensiùn cunusciüa du santuâriu a l'è du 1519, cuntegnüa inta bùlla Pastoralis Officii du Pàppa Leùn X du 22 de setèmbre. Chi, a végne recunusciüa l'Opera di S. Lucia ed Ospizi, creà inte quéllu mumèntu tacàndu insèmme e gestiùi du santuâriu e de l'uspeà de Tuiràn, ch'u l'éra föra de mürâje inta diresiùn du Burghéttu, dùnde ancöi a gh'è a burgà dìta de Bengiàe. St'uspeà u l'éra sruatüttu "de pàssu", a-u servìsiu dùnca di pelegrìn, ch'i l'éra quélli ch'i mantegnìva l'òpera pìa cun dunasiùi e dàssi. L'òpera a l'è dürà fìna a-i àgni da revulusiùn franséze, quand'a l'è fenìa sùtta a-a Cumisciùn de Pübrica Beneficènsa, pè pasà cu-i Savòia inta Cungregasiùn de Caritàe.

Di àgni dòppu a gh'è a mensiùn du Niccolò Mascardi, vixitatù apustòlicu da diòcexi d'Arbénga tra u 1585 e u 1586, ch'u fà stréitu cumându de separà i òmmi da-e dònne inte l'uspeà de Sànta Lesìa, sutta a-a péna de scumünica, e ch'u scrìve de cùmme u santuâriu u gudìsse de indurgènse pè quélli ch'i ghe fùsse andài inti giùrni de fèsta. Da l'inprensìpiu du Seisèntu a gh'è dapöi a relasiùn du Giovanni Ambrogio Paneri cuntegnüa intu sö Sâcru e vâgu giardinéllu, dund'u scrìve de ina bèlla pitüra da sànta méscia in sa faciâta, aù tòstu scentà, e da stàtua de Sànta Lesìa ch'a se végghe ancùa a-a giurnà d'ancöi, cu-e mürâje d'atàccu a l'artà ch'i l'éra tütte tenzüe. U Paneri u scrìve püre de l'uspeà a-e Bengiàe, che alantù u gh'axêva nùmma quàttru stànsie cun di létti pè i maròti. Intu sö Il Dominio della Serenissima Repubblica di Genova in terraferma du 1773 u cartògrafu zenéze Matteo Vinzoni u ghe métte trèi dizégni du santuâriu: a vìsta de föra, ina sesiùn de prufì e a ciànta da gròtta.

Du 1819 a l'è stàita sccianelà a pavimentasiùn da gêxa, cuèrta de risöi mésci a quàddri alternài, mèntre u làstregu du ciasà a l'avèrtu u l'è du nuvèmbre du 1886, cu-a mürâja ch'a-u rézze ch'a l'éra vegnüa zü inte ina gràn buriâna. Inti àgni da Segùnda Guèra Mundiâle e génte du pòstu, pasàu u tràgicu bumbardamèntu du 12 d'aùstu du '44, pè pùira de âtri atàcchi i se sùn aciatàe pròpriu inta gròtta du santuâriu, dùnde inte quélli giùrni i sùn fìna nasciüi dùi tuiranìn ch'i l'àn dùnca pijàu u nùmme de Lucio e de Lucia.

Descrisiùn

De föra

• 
  A faciâta du santuâriu
• 
  Quéllu ch'u rèsta da pitüra du Graffigna
• 
  U canpanìn d'ancöi
• 
  A cà de l'eremìtta
• 
  U purtà, miràu de drèntu
• 
  U ciasà cu-i rèsti du risö du Seisèntu

U santuâriu u se desvilüppa a 214 métri srua u livèllu du mà drèntu a-a gròtta de Sànta Lesìa de Srua e dùnca sùlu pè ina pàrte se pö végheru d'in de föra, cu-i edifìssi ch'i sèra l'entrà a-a tâna. Sti chi i sùn mésci a-u reùndu de in ciasà, recavàu daré a in'âta mürâja du 1886, fàita a-u pòstu da prìmma perché danezà da ina slùssa, a ògni mòddo andàndu aprövu a-e antìghe raprezentasiùi du Vinzoni. Intu ciasà i ghe sùn dùi vêgi ciprèssi, ciantài insèmme a-u rangiamèntu da mürâja, e ina funtanétta ch'a pìja l'âiva da-a gròtta. Arembàu sciü l'èrcu a l'entrà du ciasà a gh'è in edifìssiu da-a ciànta a pulìgunu ina vòta adueràu cùmme capelétta e dapöi cùmme bàgnu e, in fàita a stu chi, a cuscì dìta "cà de l'eremìtta", a trèi ciài e dund'i se pö ancùa végghe e cèlle di frâti. Intu ciasà a gh'è ancùa ina vâsca, zà descrìta da-u Vinzoni, dund'i pelegrìn i se bagnâva a prìmma vòta cun l'âiva benedìa.

Srua a in recàntu da cà de l'eremìtta u l'è stàitu tiràu sciü u picìn campanìn da-a bâze quadrâta, decuràu de fìnte culònne e cu-in barcùn pè fiàncu, mèntre in sa pùnta u gh'à ina cüpula cuèrta de ciàppe de baìn. A sö realizasiùn a duverêa remuntà a l'Öttusèntu, fàita cu-in güstu neu-baròccu a-u pòstu du ciü antìgu campanìn a vèira, mésciu de travèrsu a-a faciâta, cumm'u se végghe inte raprezentasiùi d'épuca. P'entrà inta gròtta a gh'é ina scarinà ch'a và inta prìmma pàrte da gêxa, traversàndu u gràn purtà ch'u se àrve sciü u ciasà. De fiàncu a-a scarinà a gh'è, ciantà inta mürâja, in'antìga mezüra da öriu du 1609, aù aduerà pè tegnìghe de l'âiva sànta. A faciâta, ch'a l'è arembà a-a prêa da muntâgna, a l'éra a l'inprensìpiu decurà cu-ina pitüra de Sànta Lesìa, mensunà ascì da-u Paneri, che però a s'éra aruinà cu-u tèmpu e, pè sta raxùn chi, a-a fìn de l'Öttusèntu cuèrta da in Martìriu du Sànta Lesìa du pitù zenéze Gerolamo Graffigna (o, segùndu in'âtra teurìa, du Siro Orsi), che inte quélli àgni u l'axêva tenzüu ascì a gêxa du bùrgu. A pitüra du Graffigna, fàita srua a-u növu intònacu de mürâje a-u de föra, a-a giurnà d'ancöi a l'è tòstu scentà lèi ascì, cu-a sö bâze ch'a s'è pè a ciü pàrte destacà.

De drèntu

• 
  Vìsta du drèntu du santuâriu
• 
  Vìsta de l'artà
• 
  A stàtua da sànta du Taddeo Carlone
• 
  Sant'Agâta e Sant'Apulònia, de Agostino Oxilia
• 
  U pùssu da sànta, daré l'artà
• 
  A vâsca de l'âiva benedìa, a l'inprensìpiu mezüra pè l'öriu

U drèntu du santuâriu u l'è recavàu inta prìmma pàrte da gròtta, de dùnde u l'à pijàu a sö fùrma iregulâre. Cùmme se pàssa u purtà e l'edifìssiu ch'u sèra l'entrà da gròtta, in sa senèstra a l'è stàita realizà ina têca ch'a cunsèrva in quàddru dund'u gh'è raprezentàu Sant'Agâta e Sant'Apulònia, de sànte spésse vòte liàe a Lesìa de Siracüza, fàitu du 1819 da-u pitù savunéze Agostino Oxilia. Ciü avànti e mürâje da gêxa i sùn tütte de prêa a vìsta, cun l'òmmu ch'u l'è intervegnüu sùlu pè livelà u pavimèntu, lastregàu cu-in risö a quàddri giànchi e nèiri du 1816. Pròpriu in se mürâje, sécce chi che intu rèstu da cavitàe, se pö ancùa végghe arcüne de fìrme di vixitatùi du santuâriu; tra i nùmmi ciü famùzi i ghe sùn quélli de l'Ugo Foscolo e de l'Anton Giulio Barrili.

U cö du santuâriu u l'è però u sö presbitériu, a-u fùndu da pàrte da gròtta rangià a gêxa e custruìu ciü in âtu du livèllu de l'àula. U l'è tüttu seràu da ina grìa de fèru batüu de güstu e épuca baròcca, cu-in'avertüra intu mèzzu a-a fìn da scarétta ch'a ghe mùnta. Cumme a se végghe ascì da-e tòre du Vinzoni, l'entrà du presbitériu a l'éra a l'inprensìpiu daré l'artà, cu-a scarétta ch'a l'è stàita dùnca tirà sciü inta prìmma pàrte de l'Öttusèntu. In si lâti du presbitériu i ghe sùn ancùa dùe pòrte, ch'i permétte d'entrà intu rèstu da gròtta. Quéllu ch'u rezâta u l'è però a gràn màchina d'artà, de scöra zenéze e fòscia da bütega di Orsolino, da-u güstu de mòdda a l'inprensìpiu du Seisèntu. L'artà u l'è cuèrtu da ina ciàppa de mârmu decurà cun di intàrsci de âtre prêe, méscie a furmà trèi mutìvi, e, arembà a-u scarìn de d'âtu, a gh'è a târga de in'antìga tabella secretarum, dund'a gh'è scurpìa a frâze da dì a-a cunsacrasiùn de l'eucarestìa. Intu nìcciu srua a l'artà a gh'è a famùza stàtua de Sànta Lesìa fàita de mârmu de Àrpi Apuâne, òpera du 1604 du scurtù zenéze Taddeo Carlone. Sta stàtua, mensunà ascì da-u Paneri, a l'inprensìpiu a l'éra in pârte pitürà a tèmpera cuscì cùmme u nìcciu, ch'u gh'axêva in fùndu de stèlle ma, a l'inpresìpiu du XX séculu, s'è usciüu turnà a-u mârmu a vìsta. U prufì du nìccu u l'è fenìu cun dùe culònne, ciaschedüna int'in sùlu blòccu de brucatéllu de Frànsa, tacàe insèmme da festùi cun srua in cherubìn.

Intu santuâriu se cunsèrva in gràn nümeru de ecs-vòtu, sécce d'argèntu che d'òru, che prìmma i l'éra mésci d'atàccu a l'artà a cruvì e sö mürâje. In sa fìn, daré a-a mürâja a-u fùndu du presbitériu, a gh'è ina vâsca ch'a càmpa l'âiva ch'a stìssa da-a prêa, benedìa e aduerà da-i pelegrìn pè bagnâse i öggi e-e ferìe.

Fèsta

De tradisiùn a-i 13 de dixèmbre, dì da fèsta de Sànta Lesìa, a Tuiràn a s'è sèmpre tegnüa ina gràn fêra. Sta manifestasiùn chi a l'è zà ducümentà intu Seisèntu e fòscia a remùnta fìna a quéllu prìmma, e a l'éra tra quélle ciü sentìe da valà intrêa, cu-u pasàggiu de génte da-i paìxi vixìn ch'i ghe vegnìva a catà atrèssi, semènse, ròbe e mangià. Inti séculi, a ricurènsa da fêra a l'è satà sùlu inte de ràire ucaxùi e, in particulà, du 1799, quand'a l'è stàita vietà da-a cumüna tuiranìna pè a gràn crìzi ch'a gh'éra, apéna fenìa l'ocüpasiùn franséze, cu-a ruìna purtà da-e requizisiùi e da-i cumbatiménti da batàja de Löa. Tòstu in séculu e mèzzu ciü avànti, a fêra a l'è stàita pöi scancelà du 1944, cu-i tuiranìn ch'i s'éra aciatài intu santuâriu pè a pùira de növi bumbardaménti.

Pasài di àgni sènsa a stòrica manifestasiùn, in sa fìn a s'è tùrna sciurtìu a inandiâra, cu-in mercatìn e di stand gastrunòmici, e a-a sèira a muntà a-u santuâriu, a-u ciàiru de lantèrne e di lümmì purtài in prucesiùn da-i fedéli.

Bibliugrafìa

• (IT) Gruppo Speleologico Cycnus e Orlando Boccone, Santa Lucia: la grotta, l'eremo, le tradizioni, Tuiràn, 1997.

Âtri prugètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce santuâriu de Santa Lesia

Liàmmi de föra

• (IT) Santuario di Santa Lucia, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 26 agòsto 2023.
• (IT) Santuario di Santa Lucia - Relazione storico-artistica (PDF), in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 26 agòsto 2023.