Riseu (mozàico)

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

O riseu do giardìn do Palàsso Reâ a Zêna, finîo a-i 23 de lùggio do 1739. Scitoòu into Monestê de Móneghe Turchìnn-e, d'ancheu demolîo, o l'é stæto sarvòu da-o risaieu Armàndo Pòrta inti ànni 1965-1966

O riseu (nómme che fòscia o vêgne da-o françéize ruisseau, sàiva a dî "riâ", pe mêzo de riseu, "prîa lisciâ"; risso in spezìn, riçö in savonéize, risö in finarìn, rissö in arascìn) o l'é 'n àstrego de riseu mìssi a mozàico, tìpico da Ligùria e de Mentón ascì, de spésso dêuviòu cómme decoraçión di sagroéi de gêxe e di giardìn de vìlle.

L'artexàn che de mestê o fa i riseu o l'é ciamòu o risaieu, méntre a procedûa pi-â sò realizaçión a l'é dîta "astregâ de riseu".

Stöia

«[...] Che ghe a faççan comme vêuan, Per dî megio comme pêuan, O' de lastre ò de rissêu Ma ûnn'astregatûa ghe vêu!»

(Martìn Piàggio, Revista, 1833)

A realizaçión de àstreghi de riseu a l'é 'na pratìca bén bén antîga, che se peu fâ remontâ scìnn-a-o II milénio prìmma de Crìsto. Defæti, un di ciù antîghi àstreghi de riseu conosciûi a-a giornâ d'ancheu o l'é quéllo atrovòu a Tirìnto, de etæ micenêa, a quæ realizaçión a l'é stæta stimâ ciù ò mêno a-o 1400 prìmma de Crìsto.

Di sécoli dòppo gh'é vàrie testimoniànse de 'sto tîpo de pavimentaçión chi, spécce into Levànte, tra i quæ se peu aregordâ 'n àstrego de riseu da fìn de l'VIII sécolo prìmma de Crìsto a Gòrdio, çitæ da Frîxia, into quæ i riseu són dêuviæ pî-a prìmma vòtta de mòddo da raprezentâ di motîvi e de figûe.

In ténpi ciù recénti quésta técnica de pavimentaçión a l'é arivâ in Grêcia, in prinçìpio sénsa prodûe òpere goæi artìstiche (tra o VII e o IV sécolo prìmma de Crìsto) ma svilupàndose pöi in fórme ciù rìcche. Chi a técnica a s'é però fîto evolûa into mozàico a tésere, co-i ciù antîghi àstreghi de riseu che no són arivæ a-o livéllo di vàrri sécoli dòppo di artexén lìguri.

O l'é dónca da-a Grêcia e da-e sò îzoe, co-e quæ i mercànti da Repùbrica de Zêna tegnîvan gréndi tràfeghi, che, a partî da-a fìn do Quatroçénto, a l'é arivâ l'inspiraçión pe incomensâ a realizâ di riseu in Ligùria ascì. I riseu, i quæ êan vìsti cómme 'n mòddo ciù fàçile e econòmico d'òtegnî di mozàichi de gùsto grêgo-romàn, sorviatùtto aprêuvo a-o fæto che i materiâli dêuviæ se trêuvan d'in gîo a-o lêugo da sò realizaçión, se són coscì difûxi inta región intrêga, spécce tra o Sèteçénto e l'Eutoçénto. Segóndo 'n'âtra tradiçión, l'òrigine di riseu a l'é da védde inta realizaçión de infioræ pe l'òcaxón da fèsta do Corpus Domini, asæ comùn inte tùtta a Ligùria ascì.

Técnica

Prìmma de incomensâ a métte i riseu pe tæra a l'é disegnâ a figûa vosciûa, segnàndo o schêma a-o quæ se doviâ anâ aprêuvo. A bâze de 'n riseu, sôvia a-a quæ saiàn mìsse e priétte do mozàico, a l'é pe cóntra fæta da 'na mescciûa de câsìnn-a e porçelànn-a in pôvie.

Prìmma de incomensâ a inpî e figûe, són mìsse e priétte de contórno e, scibén ch'o no l'é de lóngo necesâio, o l'é poscìbile che un di lâti de quéste o vêgne louòu co-ina masétta, pe fâlo vegnî ciàn. Pe tapâ eventoâli pertûxi tra i riseu a l'é dêuviâ de l'ænìn, co-o tùtto ch'o peu êse a-a fìn conpatòu pe mêzo de 'n masabécco ascì.

E priétte

• 
  'N ezenplâre de calcâ
• 
  'N cristàllo de calcite
• 
  'N ezenplâre de serpentinite
• 
  Do calcâ grîxo
• 
  O màrmo rósso de Levànto

E priétte che fórman o mozàico, arecugéite tra a giæa di rién ò lóngo a rîva do mâ, són de sòlito çernûe a màn in sciâ bâze da sò tìnta e da sò dimensción. Pe de ciù, a dimensción de prîe a l'é inportànte a segónda do diségno da realizâ; defæti, prezénpio, pe figûe ciù conplèsse ghe veu di riseu ciù picìn. Âtro paràmetro inportànte o l'é ligòu a l'ûzo de prîe ciù ò mêno apisûe, dæto che quélle ciù lisciæ se trêuvan sôlo inte l'ænn-a do mâ méntre quélle da sciùmme de sòlito són mêno levigæ da-a corénte.

Âtro fatô inportànte o l'é o colôre de prîe, fæto che, in sciâ bâze de disponibilitæ locâli, o l'à portòu a avéi riseu de tìnte despægie in pòsti diferénti:

• O giànco o l'é òtegnûo da vàrie prîe, in particolâ da-e quàrsiti (ciù dûe) e da càlciti e màrmi (ciù ténie). Insémme a-o néigro a l'é a tìnta ciù comùn e a l'à 'na grànde variabilitæ, aprêuvo a-a prezénsa de âtri minerâli con colôri diferénti. Pe 'sto fæto chi o l'é 'n colôre indicòu pe avéi de conpoxiçioìn ciù rìcche, ma o no l'é o ciù mêgio pe diségni giömétrichi.
• O néigro o l'é òtegnûo da-e prîe conosciûe cómme òfioliti, in particolâ da-a serpentinite, ànche lê comùn inte tùtta a Ligùria. A ògni mòddo o néigro ascì o l'à 'na çèrta variabilitæ, anàndo da-a tìnta squæxi pûa de prîe arecugéite d'in gîo a Zêna, a quélle 'n pö ciù vèrdi da Rivêa de Levànte. A fòrma ciù indicâ pe-e prîe de 'sta tìnta chi, bén bén ciù dûe de quélle giànche, a l'é quélla òvâle, raxón pi-â quæ spésse vòtte vêgnan dêuviæ priétte da Rivêa de Ponénte, ciù levighæ. Insémme a-o giànco, a ciù pàrte di sfóndi di riseu a l'é fæta con 'sta tìnta chi.
• O grîxo, scibén ch'o l'é mêno difûzo de âtre tìnte, o l'é òtegnûo da-e prîe ciù comùn de tùtte, ö sæ di calcæ co-in âto contegnûo de màrna, tra i quæ se peu aregordâ l'inportànte prîa do Prementón, bâze pi-â costruçión de tùtto o céntro stòrico de Zêna. Dêuviòu sorviatùtto inta Rivêa de Ponénte, o grîxo o l'é indicòu pe-i riseu ciù rùsteghi, sénsa di diségni particolæ.
• O vèrde o l'é òtegnûo da çèrte òfioliti tìpiche do Ponénte, con quélle "prîe turchìnn-e" che fòscia àn dæto o nómme a-o Pàsso do Turchìn ascì. A sò conscisténsa a l'é a mæxima de quélle néigre e de sòlito són dêuviæ sôlo in de pàrte picìnn-e di riseu.
• De rósci ghe n'é dôe tìnte inportànti, unn-a ciù scûa e l'âtra de 'n colôre ciù açéizo. O prìmmo o se trêuva in de câve da Rivêa de Levànte e o l'é òtegnûo da-o famôzo màrmo rósso de Levànto méntre o segóndo, ciù ciæo, o se trêuva sôlo d'in gîo a-o pónto into quæ a Gravéggia a se càccia into riàn Lavàgna. 'Sti doî colôri chi són asæ comùn inti riseu de quélle pàrte da Rivêa de Levànte mèntre, pe cóntra, són dêuviæ sôlo pe di detàggi into rèsto da región.

Galerîa d'inmàgine

• 
  O famôzo riseu de Cànpo Pizàn
• 
  Detàggio do riseu de Sàn Bertomê da Certôza, 1572
• 
  O riseu do Santoâio da Madonétta, 1732
• 
  Riseu do Santoâio da Madònna da Còsta, a Sanrémmo
• 
  O riseu da baxìlica de Sàn Michê Arcàngiou, a Mentón
• 
  O riseu da gêxa de Sànta Margàita de Söi, co-o stémma do comùn
• 
  Riseu da gêxa de Sànta Giùlia de Lavàgna, con de priétte in rósso scûo ascì
• 
  Detàggio do riseu de l'ötöio de Sànt'Êmo a Bonasêua, con de priétte rósso ciæo
• 
  'Na ciasétta intrêga atregâ de riseu a Castigión
• 
  'N riseu mescciòu a de ciàppe e di moìn a Sebórca

Bibliografîa

• (IT) Il sagrato di S. Maria Assunta di Camogli : il "risseu": pavimento di Liguria, Récco, MeCa, 1998.
• (IT) Sara De Maestri, Pietre a secco nell'imperiese: ciottoli e rissêu, Zêna, Universcitæ di Stùddi de Zêna, Dipartiménto de edilìçia, urbanìstica e ingegnerîa di materiâli, 2000.
• (IT) Prïe de Mâ - La Liguria dei Rissëu da Portofino a Moneglia, HiroAndCo, 2017.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce riseu

Colegaménti estèrni

• (IT) 'N scîto dedicòu a-i riseu, in sce mosaicodiciottoli.wordpress.com. URL consultòu o 21 frevâ 2022.
• (IT) Marco Del Soldato, Riseu de Ligùria, in sce archeominosapiens.it, 9 frevâ 2020. URL consultòu o 21 frevâ 2022.
• (IT) Filmìn ch'o fa védde a realizaçión de 'n riseu, in sce youtube.com. URL consultòu o 21 frevâ 2022.