Caltiera d'Ulmea

UL	Šta pogina ṛ’ ê š-cṛiccịa ‘n ulmioš-cu, s’cundu a gṛafia d’ Marco Michelis

A caltieṛa d’Ulmèa, futugṛafia d'l 1908

A caltieṛa d’ Ulmèa ṛèè štô üna d’l cịü’ ‘mpultonti fṛobṛiche ch’ u j’è štà ‘n Vol Tonno, ch’ ṛô docciu tṛâvojju ‘ntû Növ’zèntu.

Štōṛia

Ina pṛimma idea d’ švilüppoa l' mpiontu ‘ndüštṛioa, šfṛütèndu ‘l risulse d’ l’ euva d’ Tonno, ṛeṛa štô pṛûpōšta ‘ntl’ 1890, quonde i diṛigenti dâ Caltieṛa sales̅c̅iona ‘d Mathi (Tiṛin) j’ eṛo vignịü ‘nt’ Ulmèa p’r ina pṛimma vis̅c̅ita, cumpagnoi da ina cumiscịun d’l cumün, cun a coppu l'alua scendicu Dumé Bošši.

I pṛimmi rilievi i j’ avèvo focci, dal Punte d’ Nova fin aṛa ciona d’ Bolchi. S’majia chè èl pōštu cịü’ adottu p’l a cuštṛuziun d’l' ‘mpiontu a fusse quâ d’l Is’ṛa M’ʒona, lun ch’ u j’ eṛa ʒà ‘n miṛin, ch’ l’ eṛa dî fṛaei Munatti. Èl tṛâtative i n’ eṛo ‘ndoi a bun fin è alau i tṛavoji i n’ eṛo ch’m’nzoi.

U švilüppu

Des̅c̅ oggni dōppu, ‘ntl 1900, l’ ‘nʒignea Sciondṛu Lûṛenzetti, ch’ l’ avèva ʒà direttu i tṛâvoji p’l li fōlti d’ Nova, l’ avèva tulna r’pià l’'idea d’ foa in’ ‘mpiontu ‘ndüštṛoa è paṛau l’avèva focciu noššio ina pṛimma sûcietà: a "Caltiera d’ Tonno A. Lûṛenzetti & C.", chè pöö a geštiṛà a caltieṛa.

U štabilimentu ‘nšl špunde d’ Tonno l’ è štà focciu sulu dōppu èl 1902, onnu dâ cuštṛûziun d’l canoa chè, daṛa ciüsa, l’ eṛa bun a doa a giüšta fōlza p’l foa tṛavajioa l' ‘mpiontu. Divelsci padṛui dî pṛoi, peṛò, j’ eṛo cuntṛoṛi a vend’ṛi aṛa caltieṛa, cōsa chè ṛ’ avèva fṛênà a cuštṛuziun dâ fṛobṛica.

Ina vōta focciu a pṛimma polte d’l fabṛicattu, ‘ntl’ 1903 j’ avèvo muntà i pṛimmi machinoṛi chè ‘ntl’ 1904 j’avèvo focciu sciultia èl pṛimmu föjiu d’ papea. A sucietà, ‘ntl’ 1910 ṛ’eṛa štô špuštô a Zena, p’l ajioa i cuntatti cumelcioa. ‘ N pōcu tempu èl papea ch’ u vigniva focciu ‘ntâ paploiṛa u s’ ch’m’nzova a vendo ascì ‘ntî m’lcoi egizioi è in Asia.

Tèmpu dâ Pṛimma Guèra Mundioa a paploiṛa ṛ’ eṛa štô clašificô cumme in štabilimentu aus̅c̅iliaṛiu. Dōppu èl pṛimmu dōppuguèra in peṛiudu d’ sciōpeṛi è pṛûtešte d’ j’ upeṛai, l' avèva ralentà a pṛûduziun cịü’ d’ ina vōta.

Finî èl pṛûtešte, ṛ’ eṛa paltia ina növa fase p’l lu štabilimentu, cun l'auvèltüra velsu növi m’lcoi ešteṛi Nt’l 1929 j’ avèvo focciu fešta p’l i 25 oggni d’ tṛâvojiu, p’l l'ucas̅c̅iun j’avèvo docciu d’ j’ aumenti ai dipendenti è ascì dî sōdi a j’opeṛe pie d’ Ulmèa.

Ntû lištessu peṛiudu i veno ‘ngṛandî ascì i cabanui è i ‘n veno focci dî növi.

Ntû s’cundu dōppuguèra u s’eṛa feštegià ascì èl zinquantes̅c̅imu ‘nivelsoṛi daṛa fundaziun, i s’ eṛo r’galoi d’l midojie d’oa p’l quai ch’ j’ avèvo tṛavajià p’l cịü’ tempu. L’ Aministṛatua delegà d’ alau, l’eṛa l' ‘nʒignea Maṛiu Pioggiu.

Ntl’ 1955, u 17 d’ avṛia, Pioggiu l’ eṛa pṛêsente aṛa ceṛimōnia d’ inagüṛaziun d’ üna soṛa d’l l'alau Ušpioa d’ Ulmèa, ch’ ṛ’eṛa dedicô a Rosita C. Pioggiu.

‘Ntulnu al 1956 èl pelsunoa ch’ u tṛavajiova aṛa paploiṛa l’eṛa d’ cilca 400 p’lsune.

Da ŗa fin dû Növ'zentu a Ʒö

'Ntâ s'cunda metà dû Növ'zentu a fŗobŗica a va 'ncù ben, almenu fin al 1974 quonde a congia nōmme è a ven "Ormea SpA".

'Ntl' 1997 a Paploiŗa a ven cedüa a l' 'nʒignéa Spinoglio, ch' u cotta èl quōte è u ven u növu aminištŗatua delegà. Dui oggni dōppu, cun u Regulamentu d'l Uniun Eurupea n. 1260 del 1999, ch'u vuŗèva r'lanzoa j' 'ndüštŗie 'n crisi, èl cumün d' Ulmèa è a növa sucietà, j' eŗo r'sciüü ad avèa I sōdi p'l a r'štŗütüraziun d'l 'npiontu.

'Ntû 2002, èl Cumün,u cotta I cabanui pöö cuncešši 'n aficciu aŗa növa "Cartotecnica di Ormea SpA". Da quâ mumentu u tŗavojiu u ven d'lungu ciü' drüu è 'ntû 2008 èl dû 'mpŗese (Cartotecnica di Ormea e Ormea SpA) I vèno liquidoi, scundu èl pŗucedüŗe cunculdoi da u tŗibinoa 'd Munduì.

'N seguitu al falimentu d' tütte è dû èl sucietà i fabŗicoi, uŗamai abandunoi, vištu chè èl ciü' tonte mochine dâ linea d' pŗuduziun j' eŗo štoi š'v'ndüü a j' indioi, I sun štoi pasoi dal cumün aŗa sucietà Acqua 430, che 'ntû 2014, dōppu avea vagnà èl bondu pŗûvisoŗiu a s' è 'mpegnô nt' u setua d'l biomasse.

'Ncù pŗimma a tilbina eletŗica ch' a n' s' pèva gavoa d' lì l'eŗa štà docciu a 'n sugetto tèlzu (Ebis Energia d'Pulnošše).