Calvoa storicu d’Ulmèa

UL	Šta pogina ṛ’ ê š-cṛiccịa ‘n ulmioš-cu, s’cundu a gṛafia d’ Marco Michelis

I pelsunoggi d'l Calvoa štōṛicu d’Ulméa (ediziun 2004)

Èl Calvoa štōṛicu d’Ulméa ṛê ina manifeštaziun ulmioš-ca ch’ a s’ tén tücci j’ oggni ‘ntl peṛiudu dèl mol-t-s̅c̅dì gṛossu. Ṛê in’ antica tṛâdiziun d’l pōštu, fōsci ʒà cumunzô ‘ntû X seculu, quon’ chè ‘nt Ulmèa j’eṛo l’Ota vol Tonno.

Štōṛia è legénda

A paltia dau X Seculu Ulmèa a s’ tṛöva sutt’ u duminiu dî Franchi; Ulmèa a ven cịü’ vôte tacô dai saṛas̅c̅î, ch’i s’eṛo acampoi ‘n Contaroina, ntâ Bolma del Messere, ina gṛōtta ch’ ṛ’eṛa vignịüa in fultin p’l lioci, pṛoppi p’l zō’ ʒöö ciamô ascì "Gṛōtta dî Saṛas̅c̅î ", è ‘ntâ "Tûre d’ Bolchi", ‘ntâ fṛâziun d’ Bolchi, ai cunfî cun Garešše, fosci foccia ‘ncù pṛimma cumme tûre d’ voldia, višta a pus̅c̅iziun pṛivilegiô, ch’a p’lmatte d’ vago ina lolga polte dâ valodda.

I Saṛas̅c̅î i s’ eṛo tṛûvoi ascì in otṛu pōštu a Bagnoš-cu, lunde ch’ i s’ pōno ‘ncù vago i rešti del Caštea Saṛas̅c̅in, suvo a geis̅c̅ịa d’ Sonta Giditta. (Giuditta)

S-cundu a tṛâdiziun ina vōta batüü è focci šcapoa dal paise, èl gente, ma d’ cịü’ i ʒuvo, i s’ tṛuvovo a foa fešta p’l avèa vagnà: cantèndu, balèndu e mangèndu.

Cun èl pasoa dû tempu a fešta ṛ’eṛa vignịüa ina tṛâdiziun è i fiöi i s’ v-štivo cun dî faṛoppi adulnoi cun d’l gosse è dî noštṛi culuṛoi, tüttu pöö tṛamandà d’ pà ‘n fiu. ‘N’chinscì j’eṛo nascịüü i pṛimmi mašcaṛèi ciamoi j’ "Aboi", scimili a j’ Abbà d’ oto fešte d’ calvoa d’j’ Olpi.

Al pṛ’nzippi ‘ntl fešte cịü’ veje èl tuse i ‘n pevo ‘ndoa al fešte, p’lché i pèvo scịultia sulu cun èl p’lmessu dî söö. In otṛa roʒʒa ‘d mašcarei i sun i Patoci, fōsci ‘ncù cịü’ veji, fōsci arivoi daṛa tṛâdiziun dî Celti o dî Liguri Vagenni, chizì pṛesenti zà pṛimma dî Rumoi.

A r-šcḥvèlta

‘Nt j’ ültimi oggni a tṛâdiziun d’l calvoa ṛ’ê štô r-šchịvèlta g̣azie al gṛüppu CAI d’ Ulmèa, ch’ l’ha docciu vitta al pṛûgettu dâ Balcunô d’ Ulmèa, ch’ i sun dî viöi ch’ i pōlto 24 bulgoi divelse. Ascì j’ Alpî j’ han pultà anoi ‘m’ assuciaziun a tṛâdiziun d’l molt’šdì gṛossu, ch’ ṛ’a reis̅c̅igova d’ ndoa pelsa.

Tüttu zò gṛazie ascì ai cịü’ veji ch’ i s’aruldovo a tṛâdiziun d’ fešta è ch’i j’ avèvo ncù ‘n cà i faṛoppi dî mašcaṛei dâ famia.

A fešta

J'Aboi dâ Ciuḷnea 'nt'l'2006

I ʒuvo i s’ ulganiʒovo ‘n gṛüppi ch’ i vignivo dal tonte bulgoi, ch’ i s’ špuštovo da ina bulgô a l’otṛa p’l foa fešta è div’ltise, i cịü’ famus̅c̅i j'eṛo quai dâ Ciuḷnea è dâ Chiuṛoiṛa, chè p’l caṛoa ‘nt’ Ulmèa i s’ špuštovo ‘nsi viöi, pièndu dal famî d’l pōštu da mangioa è da bèvo, cịü’ ch’ otṛu èl vin d’l pōštu.

‘N l’ Eca j’ ‘n’civo èl damis̅c̅ione p’l l’ucas̅c̅iun, scicumme chè ‘ntâ fṛâzione i fas̅c̅èvo tontu vin. U dì ‘d Calvoa u s’ ‘ndas̅c̅èva a foa ribōtta. Scia a dis̅c̅noa chè a zèna a cena, u s’ balova è i s’ piovo ‘n giṛu ün cun l’otṛu cun alegṛia.

Pelsunoggi

Aboi

J’ Aboi j’ eṛo i cịü’ ‘mpultonti pelsunoggi d’l Calvoa ulmiošcu è j ‘ eṛo i zuvènti moš-ci dâ Chiụoiṛa divis̅c̅i in Aboi Naiṛi è Aboi Gionchi, cun cumpiti divèls̅c̅i.

• Aboi Nairi, balleṛî e cantonti, j’eṛo tontu elegonti v-štî ‘d naiṛu, adulnoi cun naštṛi è sciua è culuṛoi ‘d russu è gioncu, ‘nsa šchèna j’avèvo ina gṛōssa gossa è ‘nsl bṛoi i noštṛi tajoi a zig-zag. J’ avèvo in capea cun dî naštṛi ch’ i caṛovo ‘nsa špolla lelca, j’ oci i s’ vurèvo l’mà div’ltia.

• Aboi Gionchi, j’ eṛo cuntṛapōšti a j’ Aboi Nairi, i rap̣esentovo èl famne d’l paise, ma j’eṛo ‘ntelpṛetoi da d’ j’ ōmmo, v-štî ‘d gioncu cun dî gṛōšši noštṛi rösa è cèlèšte, ‘nsl špolle i pōlto ina mantlina naiṛa cun d’l röse russe è ‘nsa tešta i polto in capea, chivèltu da in fazulattu da gṛuppu è da dî noštṛi.

Patoci

I Sunau ch’ j’ accumpogno èl calvoa

I Patoci j’ eṛo quai dâ Ciûnea, ‘n “guèra” cun j’ Aboi dâ Chiuṛoịa; i s-miovo d’ j’ Aḷlecchî o d’ j’ animoi, j’ eṛo v-štî aṛa taciōlla cun cauztui rušši, bṛoi a u ʒ-nuju ‘d v-lü’ è ina cam’s̅c̅ịöṛa ‘d fṛüštogna. Èl muru l’ eṛa ciatà da ina mašcheṛa ‘d peliccia è ‘n man j’ avèvo in olma: a patlacca, ina roʒʒa ‘d mozza ‘d laggniu cun d’l di lamélle ch’ i fas̅c̅èvo in buldèa ch’ l’ incịulgniva.

J’ eṛo èl voldie d’l calvoa ch’ i picovo cun a patlacca chi ch’ u s’ arumbova tṛoppe ai mašcaṛèi. Î pias̅c̅ivo ascì èl famne è j’ apṛufitovo d’ calvoa p’l cugnịuššo èl tuse d’ j’oci pōšti lunde ch’ i ‘ndas̅c̅èvo a foa fèšta. Suvenʒi j’ Aboi Nairi i ṛi bṛicatovo è i j’ ‘ndas̅c̅èvo apṛèssu fin a quon’ ch’ i ṛi r-scivo a sroa ‘nt štolle cun èl vocche.

Oci p’lsunoggi

• Èl Cavagnau, l’eṛa quâ ch’ u fas̅c̅èva i cavogni, l’eṛa qua ch’ u chiva j’ufèlte dal gente. U tigniva da mangioa è da bèvo p’l tütta a š-tmona d’l calvoa.

• I Sunau i sun i Sunau ch’ j’ accumpogno èl calvoa è i fas̅c̅èvo alegṛia. Suvenzi i n’ eṛo dî gran sunau. U s’ dis̅c̅e chè ün d’ j’ ültimi Sunau u savaise tṛê canzui: ”Dû lištesse, üna ‘m’ â pṛimma”.

• El Veju è a Veja i sun dui v-jōtti ch’ i s’ accumpogno ai mašcaṛei è i rapṛesento u tempu ch’ u scûre.

• U Špusu è a Špusa i sun dui špus̅c̅i ch’ i rapṛesento èl ceṛimōnie lunde chè suvenʒi j’ Aboi j’ eṛo ciamoi ad essji p’l tignia l'uldine ‘nt’ i peṛiudi lun’ ch’ ‘l fešte i vignivo l’ucas̅c̅iun p’l ciucche è disuldini. U Špusu u pōlta ‘nsa šchèna in špeggiu agṛupà cun ‘n un fioccu ‘d tonci cuṛua. U selve p’l tignia da ṛa lunʒi u dièu ch’ s’ u s’ avis̅c̅ina tṛōppe u s’ vaghe ‘nt u špeggiu è u š-coppa š-palmà.

• I Saṛascî i sun i n-mî ‘d Aboi, cuntṛa i Saṛascî u s’eṛa focciu guera è vagnà dōppu oggni d’ sufeṛenza. Nöna piêtà a p’l i Sarascî dōppu a vitoṛia.

• Pé Culbea (Pietro il cestaio), l’è ‘n v-jiottu arzillu chè, cun ina cōlba ‘nsa šchèna è a šcoṛa ‘nsa špolla, u munta a muntogna p’l piose a lüna cina, ma dalmoggiu, ṛ’ê a lüna ch’ a s’ pia lê.

• Èl Famne, i sun elegonti v-štî cun i cuštümmi d’Ulmèa, i sun èl tuse ch’ i špêtovo a cumbṛicula p’l pèa baloa è foa fešta.

Oci pṛugetti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Calvoa storicu d’Ulmèa