Surli
NV
|
Sta pàgina l'è scrita in nuvaize, inta variante da Val Burbaia |
Surli l'é 'n paìse inta pruvéincia 'd Lesàndria ch'l'é stó Cumüne per cuntu só fìn a-i 1928, quande ch'l'é pasó sutta ai Cumüne de Buighètu. E Baàsche, ch'u fasàiva pòrte dei Comüne 'd Surli, l'é pasó sutta ai Comüne de Stasàn.
Stória
I docümainti pü antìghi conservài inta paróchia 'd Surli i sun dei 1197[1]. Anche e casté u duvàisa êse du XII séculu, secundu quante u l'á scriciu Goggi. U nume 'd Surli u véna da-u latìn Surlae, ma l'é secüu in nume d'orìgine lìgure. Surli l'é stó guvernó da-a famiglia di Lünâti insemme ai Buighètu féin au XVIII séculu.
Pósti d'interèsse
A Surli gh'é i ruvìnn-e d'in casté medievòle, dîtu Casté 'd Surli, in çimma a-i briccu pü âtu. Gh'é a gêsa paruchiòle id San Luàinsu e gh'é asì 'na gêsa medievòle cu-in campanéin in stîle rumânicu dîta Gêsa 'd San Martéin.
L'antica Gèša Rumànica d’Sàn Martèin[2] l'è a Gèša "mòe", a prümma d'Surli 'ntrègu.
I dìša ch'a sia stò tiò sü 'ntù sèculu XI. Da di vègi scrìcci chi són stòi l’šüi, u s'pö dì ch’l'èa paróchia fèin ae 1523, quànd' ch'l'è stò tiò sü a gèša paruchióle d’àvva ch'a pórta u nómme d'Sàn Luàinsu. Da alùa, lè gnüa gèša-uatóriu e l'è 'ncö a gèša da Cunfratèrnita du Sàntu Sufràgiu, 'ncù u nómme d'Sàn Giüšèpe. Fèin da e prinsìppiu du sèculu XIX a gh'avè lì atùrnu e camsàntu, ch'u šmìa ch'u füssa 'ntà pòrte drìccia da 'ndè ch'u s’èintra.
N’gèša, fèin a i'ùrdini d'Napuleón, u gh’gnìva stròi i sciùi da famiglia Figheti d'Surli, chi stašè a Figài. Ai pè dl’altò, u gh’è stró u sciùu Muntànu Figheti, pòe d’dùi nutòi, Francèscu e Bartulumèu, chi fašàiva i scrìcci d'ereditò e d'òtru di feudatòri d'Surli ch'i èa i Marcàiši Lunati e dl'òtra famiglia d'sciùi Ràti Opizzoni da Tùre e de Buighèttu.
Da cmè ch'lè fàcia, a Gèša d'Sàn Martèin a gh'ò dedfö n'bèl campanèin rumànicu d'sàsi a vìsta squadró, ch'u n’èa mìa quèrtu d'cùppi, ma d'ciàpe 'nti quàtru cantóuni; cmè ch'u s'pö capì dàndghe n’ugiò.
Ndràinta l'è sùlu a 'na navàta, fàcia 'ncù cmè e gèše da n'lùa. D'bèlu u gh’è a figüa d'Sàn Martèin 'ntè müru aä snìstra dl’altò che d’drè a gh'ò tütt'e müru d'sàsi a vìsta ch'u làsa sàinsa fió.
Ntè vègi camsàntu ch'l'èa atàcu aä gèša, u gh'gnìva stròi - fèin ai prümmi dl'ötsàintu - i mórti d'Surli chi stašè a Figài, a Sàn Martèin, a Psèina (ch'l'è sùtta aä gèša) e aë Baäsche.
E còi' vège d'Sàn Martèin[3], chi són de mediuèvu, u šmìa chi sia öin di mei pósti da stüdiò da bàsa val Buibèia. Còie chi són stàce tiòi sü sùtta ae custiö de Castè e 'nsème i gh’àn na vìsta cha 'nterèsa i stüdiùši. Ultre l'uatóriu rumànicu, Sàn Martèin u gh'ò a só “spiasètta“ n'mèšu; e atùrnu u s'vègga e còie Rónculi (aä snìstra) e Ràti, ch’lè stó nutòiu e ómmu d'fidücia di Lunati feudatòri de Castè.
Daä "spiasètta" 'ndàndu apàina aä snìstra, u s'rìva 'nti n'curtèin, ma per rivòghe bšögna pasò n’mèšu a dùi müri strècci, 'ndè ch'u šmìa ch'u csìa stó n'purtón per intrò 'ntè còie di Lunati: d'frónte e a drìccia 'nsümma de müru. S’grùppu d'còie, lè 'ndè chi stašàiva i Lunati dóppu èsse gnüi šü da e Castè, vèrsu a fèin du Seisàintu, i són gnüi a stò chì. Pasó u strècciu, (atàcu ae curtèin), u gh'è quèlla ch'l'èa a "stànsia d'lavù de Marcàiše Lunati". Aä drìccia, 'nsümma de müru d'sàsi ('na vóta u gh'èa n'puntèttu d’sàsi ch'u rivè daä "stànsia d’lavù" a 'iòtre còie di Lunati. Ndàndu avànti 'nti sa strò strèccia, u s'rìva daä vàsca e i lòghi, e anche chì aä fèin da strò u gh’èa n’purtón ch'u seràiva e còie di Lunati.
Daä vàsca, 'ndàndu 'ndrè, u gh’è n'òtra strò n’pó mènu strèccia póc’ distànte da l'òtra, ch'a vò šü 'ntè còie a bàsu d’Sàn Martèin. Sübtu aä snìstra u gh’è e còie Feraràsu, pö e còie Buvèri chi gh’àn n’bèl pórgu (i Buvèri 'ièa da u seisàintu i ferò e i lignamè d'fidücia di Lunati feudatòri).
Se daä vàsca u s'vò aä snìstra, u sòrta da Sàn Martèin 'ntà vègia strò che da Surli a rivàiva ae Cüdghè e a Turtóuna. Fö de còie d'Sàn Martèin e apàina dóppu e Bastigón, 'ntà drìccia ch'a vò sü, u gh’è a strò 'ncù di sàsi mösti ch'a pórta n'Castè. A sùa aä vàsca u s'vègga na bèla cò gróssa, "n'palasióttu", póc' sùtta ai müri de Castè: l'è e "Calsinò", vègia furnòša d’calsèina de Castè e de còi' vège d'Sàn Martèin.
Ecunumîa
Cultüa
A Surli u s' pòrla incù in dialettu lìgüre ch'u fò parte da variante nuvàize.
Manifestaçiùn-i
Feste e fêe
Nóte
- ↑ Mons. Goggi, Clelio (1973) “Storia dei comuni e delle parrocchie della diocesi di Tortona", Tortona, Litocoop
- ↑ scrìcciu da Paulu Póggiu intu 1997 per le grùppu d’Surli "E Castè" e tradütu da Stéfanu Ferarassu intu 2018
- ↑ scrìcciu da Paulu Póggiu - 1997 - per le grùppu d'Surli "E Castè", tradûtu da Stéfanu Ferarassu intu 2018
Òtri prugètti
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Surli
