Casté 'd Surli

Sta pàgina l'è scrita in nuvaize
Questa voce ha una versione parlata (troverai un riquadro, più in basso, con il link).
Da Wikipedia
NV
 Sta pàgina l'è scrita in nuvaize
Ruvìnn-e de casté d' Surli

N’pó de stória n’sümma d’Surli e u só Casté[1]

Descriçion e stöia

E Casté d’Surli u s’tröva ‘ntà pòrte bàsa da Pruvéincia d'Lesàndria, ‘ntè Cumüne de Buighèttu, a n’altèssa d’661 mètri.

U n’se sò d’precìšu quand’ ch’i l’hàn tió sü. Da n’idea d’Luciano Pertica d’iàni Sesànta,[2] e Casté l’avàisa fàciu pòrte di na lónga fìa d’casté per feimò i Barbari prümma di brìcchi vèrsu Šèna (l’apenéin). U l’avàisa fatt’tiò sü u generóle rumànu (pö per póc’ tàimpu, anche imperatù) Custànsu pü o ménu ‘ntè V séculu, e sta fìa d’casté a ‘ndašàiva a finì ‘ntà pü lónga e gróssa fàsa d’difàiša di “Limes” - fàsa d’gróssi casté da i’Àlpi Cózie a è mò Adriàticu.

L’è na bel’idèa, ma u n’ghè ‘nsöìn scrìcciu chu pössa dìs’lè véa. Sicüu che, cmè ch’lè gróssu e ‘nsümma di n’custiö, u s’pö pensò che l’idéa d’Pertica a pö ésse quèlla giüsta. Da e Casté d’Surli, u s’vègga n’bèl tóccu da piàäna tra Lesàndria e Turtóuna ‘ncù tütte e stròie daä Ligüria, daä Vàle Scrìvia e daä Vàl Buibèiia.

Sicüu l’è, che e Casté d’Surli u fašè pòrte di na fàsa ‘ncù d’iòtri casté: da lò ‘nsümma u s’pö vègghe quel ch’u rèsta de Casté d’Sant’Aöšiu (vèrsu nórd), quèllu d’Muntébru (vèrsu èst) e listèssu u s’pö dì d’Muntébru e per tanti òtri casté chi se šmìa a quellu d’Surli (Rócca, Dernìše ecc.).

Ncö de casté d’Surli u resta sùlu di tócchi d’müru che l’asuciasión d’Surli “E Casté” a séica d’mantgnì n’pé. A nóstra idea peró a füssa quèlla ‘d dò n’òtra “vìtta” a sti sàsi: tgnìi n’pé per fòi cugnèsse a tànta giàinte daä Vàl Buibèiia e da quei ch'i ne v'manda.

Ma ‘ndùmma adré aä stória, sta vóta ‘ncù di scrìcci chi s’pö lèše. Eë prümmu sicüu ch’u pòrla de casté, l’è de 1157: “n’fuièttu” de Papa Driànu ІV ch’u rispónda ae vèscu d’Turtóuna Ubèrtu - dóppu che Federicu Bóibarùssa l’avàiva pió Turtóuna (1155) - u dumànda a è Pàpa se e tère e a róba, i són ‘ncù e só. E Pàpa, daä só pòrte u ‘rgàla a Ubèrtu e a quèi chi gniràn dóppu lé, e per sàimpre, n’pó d’tère, casté e gèše padróune d’paìši ‘ntréghi. In mèšu ai casté, l’è minsunó anche quèllu d’“Surlae” (cmè ch’l’éa ciamò n’latéin).

Guèlfi e Ghibellini

'Na Ture de Casté

Ndàndu inànsi ‘ntà nóstra stória, a truvùmma Surli minsunó ‘ntà lótta tra Guèlfi e Ghibellini.

U 7 d’Šüggnu 1341 ‘ntà canónica d’Gheibàgna le stó fàciu ne scrìcciu che “Ansàldu da Tùre d’Ramè[3] fu Utéin e Guglièlmu fu Luchellu d’Ramè, i n’avàisa mòi pü ufàišu Bèca d’Surli, fu Bernabó e Antóniu fu Tulumèu d’Surli” e iàn šüó ’nsümma de Vangélu, d’èsse sàimpre d’pòrte guèlfa. U dišdöttu (18) d’feivò 1367 e vèscu d’Turtóuna mons. Ceva, u dašè e fèudu d’Surli ai sciùi Piétru, Martéin e Grecéšiu, fiöi d’fu Giuvàni Pruvàgu, ma isti i s’ne són freigói du šüamàintu d’fedeltò ae vèscu; che csì u gh’ò l’vó e feudu d’Surli.

Surli, dóppu, l’è stó dó a Giàn Galeàsu Viscóunti u 12 d’feivò 1386 e quelchì per ringrasiò d’sèrti piašài ch’u gh’avè fàciu e ch’u füssa lóngu spiegò.[4] U 7 d’šüggnu du stèss’ànu, u dò e feudu d’Surli au “Sciùu Suldò Bernòrdu Lunati”, di 'na famiglia d’sciùi d’ Pavìa. Da älùa, per squòši quatrusàint’àni, féin ae 1752, ànu da ràiša di feudi a Carlu Manuele ІІІ d’Savóia, i padróuni i són stòi i Lunati che da padróuni i són seivìi d’divèrsa giàinte.

Ruvìnn-e de Casté d' Surli a l'inprinçìpiu du séculu XX

Da e 1600 u vènna a stò n’Casté Luduvìcu Lunati, ‘ncù e cmàndu da tütti i Lunati chi gh’avè da fò‘nsümma d’Surli. Sti Lunati i són stòi sàimpre ‘ntè Casté d’Surli féin aä mitò de milleseisàintu, dóppu, fórse per cumuditò, i són gnüi a stò šü ‘ntè Sàn Martéin - e Còie de Castè, ch’a n’parlerùmma dóppu - ‘ntè còie pü grósse ‘nta pòrte òta.

A famiglia d’Luduvìcu le stò a Surli féin ae 1918 quànd’ che e cugnómme l’è sparìu peichè l’ültimu a purtò e cugnómme Lunati, l’éa Róša ch’lò spušó n’sèrtu Àngelu Póggiu e l’è mórta d’fréve spagnóla. Quèl ch’lè sicüu l’è che féin au dì ch’iàn ràišu e feudu 1752, e padrón l’éa e Marcàiše Francèscu Lunati fu Antóniu, ch’u stašè a Milàn n’via Móntenapuleón 23 ‘ndè ch’l’éa stò anche u stüdiùšu Piétru Vèrri (infàti a famiglia d’Luduvìcu, cmè ch’ùmma dìcciu, a gh’avè sùlu n’cuntróllu ‘nsümma de feudu per cöintu d’iòtri erédi).

E tère de Casté, nt’iàni dl’ötsàintu e du növsàintu i són pasòie pö a d’iòtri padróuni féina a quèi du dì di ‘ncö chi són quèi da féin d’iàni Quarànta - prinsìppiu d’iàni Sinquànta du séculu XX.

L'estèrnu e l'intèrnu

Internu de casté d' Surli

Cmè ch’l’èa fàciu e Castè, l’ünicu scrìcciu ch’u s’pö vègghe, lè quèllu de 1752, da ràiša de feudu, fàciu da l’ómmu d’fidücia de marcàiše Francèscu, u nutòiu Camìllu Ràti. Da ste scrìcciu de 1753 u s’vègga che e Casté l’èa fàciu d’dùšše stànsie, n’müru tütt’intùrnu ‘ncù de pórte, pónte levatóiu, na vàsca ‘nterò e de cànve.

De Casté ‘ntrègu u s’vègga ‘ncù i tócchi du turón pü gróssu (quèllu ch’u guàcia vèrsu òvest), i tócchi d’òtre dùe tùre, di na cànva, na vàsca ‘nterò, di tócchi d’müru ‘ntùrnu, di na cò-ture da guòrdia (vèrsu sùd); u s’vègga ‘ncù i sèggni da vègia strò ‘ndè chi pasè ncù i còri (anche s’lè péina d’gašò), di n’tóccu de fóssu ‘ntùrnu, di na stradéina ‘ndè chi pasè a pé per intrò, e n’tóccu de scòa d’sàsi (u rèstu lè quèrtu d’tèra e sàsi, e ncö u n’se vègga pü).

‘Nt’iàni véinti du nóstru séculu (1900), ‘ncù i sàsi di tócchi d’Casté ch’ièa gnüi šü, n’mèš’ de Castè iàn tió sü na cò (fàcia n’pó a l’antìca) cha seivìva da cò d’càcia, e ncö l’è a tócchi anche lé.

Da póc’ tàimpu l’aministrasión cumünòle l’hò slaigó a strò ch’a pórta ‘nti bóschi, che da e còie d’Sàn Martéin a rìva féina n’Casté, squèši atàcu au turón d’nórd-òvest; strò ch’u gh’pàsa di tratùi a purtò vìa de lèggne.

Ma se, e prüm’ lavù de l’asuciasión d’Surli “E Castè” l’è quèllu d’mantgnì n’pé e fò cugnèsse a tànta giàinte e Casté, a vràismu anche fò cugnèsse òtri pósti d’Surli chi mérita d’ésse vüsti ‘ncù a stória ligò ae Casté. Prümmu fra tütti i són e còie d’Sàn Martéin ‘ncù a gèša ‘dl’undicéšimu (XI) sèculu e n’belìssimu campanéin rumànicu d’sàsi a vìsta, bàin tgnüa cmè a pòrte d’dré da l’estèrnu. L’intèrnu l’è stó rifàciu diverse vóte ‘ntù gìu d’iàni, ma u mérita d’èsse vüstu.

Pö e còie vège d’Sàn Martéin chi són fàce d’sàsi a vìsta, ‘ncù di àrchi d’pasàgiu e de vóte a bùtte; da di curtéini e stròie ‘ncù làstrigu. A Cùrti u gh’è na vègia cò-òta (A Crumbèa), ch’i són adré a giüstò, ch’a gh’ò n’sàsu ünìcu ‘nsümma d’na pórta, ‘ncù traciò na spéce d’crùše ch’a šmìa quèlla d’Màlta.

Ae Pöš’Gràndu, u gh’è n’pórgu fàciu d’sàsi a vìsta ‘ncù na vóta a bùtte, ‘ndè ch’u s’pàsa pr’indò ‘ndràinta d’còie pü vège ch’ i pò da sciùi e i - šmìa - alménu du sèculu XVI ‘nti di tócchi. A Figài u gh’è di còie da stüdiò, ch’i éa ‘ntù Seisàintu, da Famiglia Figheti, ch’a gh’avè alùa diversi nutòi e i scrìcci i són nt’ l’Archìviu de Stótu d’Lesàndria: ‘lšàndii u s’capìssa che sti scrìcci i éa fàci própiu a Figài, per i Lunati d’Surli e i Ràti Opizzoni da Tùre (Buighèttu). A gèša da paróchia ch'a pórta u numme d’ Sàn Luàinsu, le stò fàcia ‘nti prüm’ àni du sincsàintu ‘ncù e campanéin ch’lè quèrtu a fùima d’ “sigulla”.

Ndràinta lè a due navàte ‘ncù e cóu d’lèggnu, giüstó da pócu. U gh’è anche n’bèl crucefìssu giüstó du sèculu XV e, asùa aä funtàäna de Batàišmu, n’tóccu d’dipéintu ‘ntè müru ‘ncù u Segnù e Giuvàni Batìsta ‘ntè fiümme Giurdàn, fàciu da öin ch’u n’se cugnèssa, ‘ntùrnu aä mitò du Seisàintu cmè ch’lè scrìcciu ‘nti lìbbri dl’Archìviu da Paróchia.

Nòtte

  1. ↑ Scrìcciu da Paolu Poggiu e tradütu n’dialèttu d’Surli da Stéfanu Feraràsu (Stefano Ferrarazzo) int'e 2018.
  2. ↑ Luciano Pertica, Libarna, Šèna, 1965.
  3. ↑ Ramè = Ramero, frasión d'Garbagna.
  4. ↑ Paolo Poggio, E Feudu de trè Löine, Aga, 1994.

Òtri prugètti

Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Casté_%27d_Surli&oldid=240732"