Sâta a-o contegnûo

Vìa de Medaje d'Ò(r)u (Arbenga)

Azónzi conligaménti
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
Da Wikipedia
AR
 Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese sitadìn
A Vìa vista dau Palàssiu di Scotti

A Vìa de Medaje d'Ò(r)u (Via delle Medaglie d'Oro in italiàn) a l'è 'na stràdda fra e ciü impurtanti d'Arbenga Veggia, ch'a travèrsa tantu u quartê de San Giuànni cumme quellu de San Scî. A cûre defèti a partì daa Pòrte de l'A(r)òscia fin a rivà da quella de Mu(r)ìn, passandu da 'na pàrte a l'âtra du sèntru sitadìn lungu quellu ch'u l'é(r)a u càrdu màscimu da sitè rumâna.

Sto(r)ia

[modìfica | modìfica wikitèsto]

A vìa a cûre pe' in antìgu e impurtante percursu d'Arbenga Veggia, passàndu in curispundènsa de quellu ch'u l'é(r)a u cardu màscimu de Albingaunum[1][2]. De ciü, de quelli tèmpi, a funsiunâva ascì cumme pursiùn ürbâna da Via Julia Augusta, che pròpiu pe' de chi a traversâva a sitè[3]. Inte l'Etè de Mézzu a l'é(r)a üna de stradde ciü impurtanti e trafeghè d'Arbenga, cumme testimuniàu daa registrasiùn a catastru de cà cu'in valû ciü âtu che inti caruggi de segunda impurtansa[4].

Avanti de pià u numme ch'a g'ha au dì ancöi, a Vìa de Medaje d'Ò(r)u a l'è stèta primma intitulâ au ré Vittorio Emanuele e pöi a l'é(r)a vegnüa Vìa Turinettu. Intu detàju, l'intitulasiùn mudèrna a se rife(r)ìsce ae quattru Medaje d'ò(r)u guagnè da sitadìn arbenganesi: a medàja du cuntrami(r)àiu Alessandro D'Aste Stella, quella du Bruno Comandone, capitàn d'artije(r)ìa caüttu in Rüscia du dixèmbre 1942, quella du suttatenènte di arpìn Aldo Turinetto, mortu de lungu de stu ànnu lì inti Balcâni, e ancù a medàja du partigiàn Roberto Di Ferro, massàu du 1945[5].

Descrisiùn

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Mappa de Vìa de Medaje d'Ò(r)u, cu'i caruggi ch'i se ghe incruxan

Üna de ciü impurtanti stradde du sèntru d'Arbenga, ch'a ripercûre u càrdu mascimu da sitè rumâna, venèndu da l'estremitè meridiunâle, versu a Sènta, e pruseguèndu versu setentriùn, passàndu da 'na parte a l'âtra tantu du quartê de San Scî cumme de quellu de Turlâ. I sò dui imbucchi i sun rapresentèi da due pòrte de ciü cunusciüe: versu a scciümai(r)a quella dìta "de l'A(r)òscia", l'âtra quella "de Mu(r)ìn".

Imbucandula partendu daa prìmma de due pòrte, se scuntra da sciübitu u quartê de San Scî, inmetenduse inte vixinanse da Ciàssa de l'A(r)òscia, ch'u se ghe rìva seguèndu u percursu da Barbacana, caruggiu ch'u sêgue a fì e mü(r)aje antighe. In avanti i se scuntran di elemènti artistichi de riliêvu, tantu inte architetü(r)e quantu inte decurasiùi de ste chi mèxime. De rilivêvu, presèmpiu, in survapòrte in prìa negra (tütelàu dau 1935 daa Suvrintendènsa[6]), ch'u se tröva pôcu primma da cruxe(r)a cun Vìa Rumma, d'in faccia aa Cà di Stücchi, ch'a se fa cunusce pe'a sò carateristica faciâ.

Fra i palàssi sto(r)ichi ch'i se ghe faccian, apartegnüi ae ciü gròsse famìe ingàune, se scuntra pe' prìmmu quellu di Rulandi-Ricci-Capelìn, pe' rivà fina poi a quellu di D'Aste e da chi, in San Dumenegu, ciàssa sèntru du quartê. Inte sta primma pàrte da vìa se ghe incruxa ascì Vìa Cavour, che cun Vìa Rumma e a Vìa de Turlâ a l'axeva 'na serta impurtansa, tantu ch'i l'é(r)an cunscide(r)èi cumme decümèi segunda(r)i. U prinsipâle, rapresentàu da Vìa D'Aste e da Vìa Maineri, u furma cu'u cardo maximus a cruxe(r)a di Quàttru Canti, in curispundènsa de dunde se trövan ascì e tûre di Rulandi-D'Aste e quella di Lengueja Do(r)ia, ciü a famusa lugetta a dui èrchi, dìta di Quàttru Canti pü(r)e sta chi.

Ancù in avanti u se rìva in Turlâ, cun ancù palàssi de cuntu, cumme quellu di Seullìn (cu'a tûre ch'a domina in sce l'incruxu cu'a Vìa de Turlâ) e quellu di Scotti. In ürtimu u se rìva au lìmite tucandu a parte setentriunâle de mü(r)àje, cun in âtru tòccu de Barbacana ch'u permette de gi(r)àse versu a Ciàssa de Turlâ o versu San Fransescu, o sedunca sciurtèndu daa Pòrte de Mu(r)ìn.

Cruxe(r)e

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • A Barbacana o u Caruggiu da Sènta
    A Barbacana o u Caruggiu da Sènta
  • U Caruggiu de l'A(r)òscia
    U Caruggiu de l'A(r)òscia
  • Vìa Rumma daa cruxe(r)a cun Vìa de Medaje d'Ò(r)u
    Vìa Rumma daa cruxe(r)a cun Vìa de Medaje d'Ò(r)u
  • Vìa Somis versu Vìa de Medaje d'Ò(r)u
    Vìa Somis versu Vìa de Medaje d'Ò(r)u
  • U Caruggiu du Navùn
    U Caruggiu du Navùn
  • Vìa Cavour d'in Vìa de Medaje d'Ò(r)u
    Vìa Cavour d'in Vìa de Medaje d'Ò(r)u
  • Vìa Baccio Emanuele Maineri versu Vìa de Medaje d'Ò(r)u
    Vìa Baccio Emanuele Maineri versu Vìa de Medaje d'Ò(r)u
  • Vìa Benardu Ricci versu Vìa de Medaje d'Ò(r)u
    Vìa Benardu Ricci versu Vìa de Medaje d'Ò(r)u
  • U Caruggiu da Sènta, lungu 130 mêtri, u cûre seguèndu l'àndiu da scciümai(r)a, a partì da Vìa de Medaje d'Ò(r)u fin a zunze in Vìa Oddu. Scicumme ch'u pàssa a còsta de mü(r)aje, u l'ha piàu u stranumme de Barbacana[7].
  • U Caruggiu de l'A(r)òscia, ch'u lìga a Vìa de Medàje d'Ò(r)u cu'u Caruggiu dau Gumbu (au dì d'ancöi dedicàu au Marco Antonio Barbera), ciü a punènte, pe' ina lunghessa de 35 mêtri in tüttu. U pìa u numme daa Sènta, inte l'antighitè cunusciüa delungu cu'u numme d'A(r)òscia, cun stu tuponimu che in Arbenga Veggia u l'è restàu ascì aa vixìna Ciàssa de l'A(r)òscia[8].
  • Vìa Rumma, caruggiu che intu sò percursu u repìa da vixìn u segundu decümàn p'impurtansa da sitè rumâna[9], u g'ha u sò imprinsippiu au de sutta de l'èrcu du Palàssiu Rulandi-Ricci-Capelìn e u finìsce tòstu 230 mêtri de dòppu, au de sùtta de ün di dui pòrteghi de l'Uspeâ, traversàndu tantu San Scî cumme Sant'Eulàlia. A l'è ciamâ ascì cu'u stranumme de "u Caruggiu dau Culêgiu", scicumme che se ghe fàccia u Culêgiu Oddu.
  • Vìa Somis, ch'a pàrte d'in frunte au cumensu de Vìa Rumma, da che a l'è a cuntinuasiùn versu a Ciàssa de San Dumenegu, recarcandu ascì sta lì u percursu du veggiu decümàn. A pòrta u numme du Giovanni Somis, sutta-prefèttu da Pruvinsa d'Arbenga fra u 1824 e u 1829[10].
  • Ciàssa San Dumenegu, a se tröva a munte da stràdda, restandu aa mancina partèndu daa Pòrte de l'A(r)òscia. A se dröve in sciu cantu dund'u gh'è u Palàssiu D'Aste-Ardüìn e a l'ha ina cianta nu regulâre, vistu ch'a se slarga pe' pôcu ciü de 1300 mêtri quàddri cun 'na furma a "L" duvüa au fètu ch'a l'ha avüu u(r)ìgine daa mèssa asèmme de spassi diferènti[11]. A pìa u numme dau santu au che u l'è dedicàu u cumplèssu ch'u se ghe fàccia, mèntre intu parlà pupulâre se ghe dìxe "Da l'Aviamèntu", scicumme che l'edifissiu u l'è stètu pe' di ànni sêde de 'na scö(r)a tecnica.
  • U Caruggiu du Navùn, dedicàu au canònicu Tumâxu Navùn, visciüu a cavàllu fra Settesèntu e Öttusèntu, autû de l'incumpìa recampâ de memo(r)ie stò(r)iche arbenganesi Dell'Ingaunia. Se tratta de 'n carugettu strêtu, vurtàu a l'imbuccu, ch'u l'inmette turna in San Dumenegu doppu tòstu 30 mêtri.
  • Vìa Cavour, se diràmma in scia drìta, cun l'imbuccu fra mèzzu u Palàssiu Rulandi-D'Aste e a Cà di Gerardenghi, sciurtèndu a l'artessa du Palàssiu di Pe(r)usu-Seùlla inta Ciàssa de San Michê. Passâ sta lì a pàssa d'ataccu aa Ciàssa di Pésci e a finìsce de dòppu, sgarbandu intu caruggiu de verdü(r)e(r)e, cun 'na lunghessa de ciü de 100 mêtri in tüttu[12].
  • Vìa Baccio Emanuele Maineri, dedicâ au scritû tui(r)anìn, asèmme a Vìa Ricci a furma a cruxe(r)a di Quàttru Canti, marcâ fina daa presènsa da lugetta ch'a ne pìa u numme. A rapresènta l'ürtimu trètu du decümàn màscimu versu munte, druvènduse a partì daa Tûre di Lengueja Do(r)ia pe' cuntinuà fina inta Ciasetta Dau Sufragiu[13].
  • Vìa Benardu Ricci, parte du quartê de San Giuànni e duve(r)â inti tèmpi antìghi cumme cunfìn fra i quartêi d'Arbenga Veggia, a recarca u percursu decümàn màscimu de Albingaunum rivàndu fin inta Ciàssa de San Michê, dunde pöi a cumènsa Vìa D'Aste, ch'a n'è u cuntinuu. A dêve u sò numme au Benardu Ricci, benefatû de ricca famìa arbenganese, creatû, intu 1565, de 'n'ope(r)a pe' l'ascistènsa di pòve(r)i.
  • U Caruggiu di Russi
    U Caruggiu di Russi
  • Vìa de Medaje d'Ò(r)u e, in scia drìta, u Caruggiu aa Ciàssa de San Fransescu
    Vìa de Medaje d'Ò(r)u e, in scia drìta, u Caruggiu aa Ciàssa de San Fransescu
  • Caruggiu aa Pòrte de Turlâ
    Caruggiu aa Pòrte de Turlâ
  • A Vìa de Turlâ, a pìa u numme da üna de pòrte sitadìne e a recarca u percursu de ün di decümèi segunda(r)i[14], a partì daa ciàssa ch'a se ghe tröva sciübitu de dòppu fin a rivâ inta Vìa de Medaje d'Ò(r)u, a l'artessa da Cà di Rulandi Ricci.
  • Vìa Marinetta Lengueja, a cuntinuasiùn da Vìa de Turlâ, ch'a cumènsa in sciu "Cantu di Barbe(r)i", cum'u l'é(r)a in antigu ciamâ a cruxe(r)a, scicumme ch'a l'è giüstu au de sutta da Tûre di Seullìn, 'na votta apartegnüa ai Barbe(r)i. A pòrta u numme da Marinetta Lengueja, ch'a ne vegnìva da üna de ciü gròsse famìe da sitè e ch'a l'axeva lasciàu u sò patrimoniu cun di scòppi benefichi[1].
  • U Caruggiu di Russi, u l'è dedicàu aa famìa di Russi, che zà du Trexèntu a faxeva pàrte da nubiltè zenese, famìa de prim'urdine, fra i sò mèmbri i ghe sun stèti di academichi, cumme u Giuànni Batìsta Russi e u Steva Russi, tütti dui visciüi intu Seisèntu. Carugettu strêtu, u porta fin in Turlâ, slarganduse aa metè cun 'na ciasetta, u presènta i tipichi erchetti a zuntà e faciè da 'na parte a l'âtra da vìa[15].
  • U Caruggiu di Scotti, dedicàu ciü intu specificu a Nicolò Scottu, canonicu da Catedrâle da segunda metè du Seisèntu, regurdàu pe'i fundi furnìi tantu aa Gêxa cumme au Capìtulu, lungu ina setantêna de mêtri u pòrta fina daa Sca(r)a de Balacaghé[16].
  • U Caruggiu aa Ciàssa de San Fransescu, u pòrta u numme da Ciàssa aa che u l'inmette doppu in percursu de 143 mêtri, sgarbandu ciü de precisu inte Vìa Ernestu Rulandi Ricci, in pruscimitè da Pòrte de San Fransescu[17].
  • U Caruggiu aa Pòrte de Turlâ, u segue du tüttu u percursu de mü(r)àje d'Arbenga Veggia, partèndu d'inta Pòrte de Mu(r)ìn e rivandu ciü de 'na sentêna de mêtri de dòppu fina a quella de Turlâ, passandughe se vegghen i lucâli ina votta duve(r)èi cumme stalle pe'e bestie, cun tréi tipichi pòrteghi immü(r)èi[18].

Architetü(r)e

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Figü(r)a n° Numme Descrisiùn
s.n.c. Pòrte de Mu(r)ìn A Pòrte de Mu(r)ìn a se tröva in curispundènsa de l'estremitè da vìa versu setentriùn, dunde se sgarba d'inte mü(r)àje sitadìne pe' l'antìgu percursu ch'u mêna au Puntelungu. Mensunâ intu passàu cumme porte Molendini, a l'é(r)a a ciü impurtante fra quelle de stu fiancu de mü(r)àje e, dunca, a l'é(r)a bèn furtificâ[19]. A pìa u sò numme da in mu(r)ìn mensunàu chi zà du Millesèntu, ciü avanti inglubàu intu gì(r)u de mü(r)àje pe' de raxùi de segü(r)essa, e, de pôcu ciü a munte, se pò ancù vegghe ina pursiùn de ste mü(r)àje cunservâ fina a l'artessa di mèrli[20]. A pòrte, cumm'a se vegghe au dì d'ancöi, a ne vegne pe(r)ò da ina recustrusiùn ciü resènte, fabricâ du 1831 segundu u güstu de l'Öttusèntu[21].
7 Palàssiu Scotti-Nicula(r)i U Palàssiu Scotti-Nicula(r)i u l'è in palàssiu de cuntu d'Arbenga Veggia, a dui cièi, fabricàu a partì dau Duxèntu. Aa fìn de l'ürtimu seculu u l'è stètu restauràu, fandu turnà aa vista a sò faciâ de l'Etè de Mezzu, cu'u prufì d'in èrcu macissu e seminteràu ch'u se pò ancù vegghe au cian teren[21]. De drentu u cunserva ina gran sca(r)inâ du Quattru-Sincuesèntu e dau güstu ciütòstu arcaicu, a rampa ünica, ch'a munta dau cian teren au primmu cian e pöi, cu'a segunda rampa, dau primmu au segundu cian[22]. Dau 1935 u palàssiu u l'è vinculàu daa Suvrintendènsa[23].
8-10-12-14-16-18-20[n. 1] Cà di Rulandi-Ricci A Cà di Rulandi-Ricci a l'è in gran palàssiu de cuntu d'Arbenga Veggia da l'u(r)igine pe(r)ò ciü resènte di âtri ch'i se fàccian in scia vìa. Defèti, u cumplèssu u l'è stètu cumisciunàu inte furme ch'e se vegghen au dì d'ancöi dau senatû Vittorio Amedeo Rolandi Ricci, ch'u n'ha afidàu a prugetasiùn au famusu architèttu Gino Coppedè. Intu parlà, du restu, a l'è fina cunusciüa cumme "u Palàssiu du Senatû"[24]. Pe'u cumplèssu, inandiàu du 1910, a dife(r)ènsa du sò solitu u Coppedè u s'è tegnüu in sce de linee ciü tradisiunâli, in acôrdiu au cuntèstu du sèntru stò(r)icu. A faciâ a l'è tütta abelìa dae decurasiùi ch'e ghe sun stète tenzüe in simma e a l'è stèta rangiâ ch'u nu l'è gua(r)i, mèntre i pügioli i sun de güstu ciü antìgu[25]. U cumplèssu u l'è vinculàu daa Suvrintendènsa dau 1923[26].
25-27[n. 2] Palàssiu e tûre di Seullìn U Palàssiu di Seullìn u sta in sciu cantu ch'u da in sce Vìa Lengueja e ben u rapresenta in esempiu de architetü(r)a medievâle, elevàu in sce sinque cièi, in u(r)igine sei. L'ürtimu cian u l'è vegnüu zü in seguitu au teramòttu du 1887 e nu l'è ciü stètu ti(r)àu sciü. Tracce de stu chi se ponen ancù vegghe intu pruspettu a meridiùn. U frunte du palàssiu u l'è du tüttu intunacàu de russu, pü(r)e se au de sutta i se su cunservèi i segni de avertü(r)e a bifura ch'e gh'e(r)an de prìmma[27]. I vàri su(r)êi da rexidènsa i presèntan ina cuvertü(r)a cianélla. A rexidènsa, ch'a pìa u numme daa famìa de cuntu arbenganese, a l'è stèta custruìa de dòssu aa tûre de lungu de prupietè da mèxima famìa[28].
A l'è a tûre d'Arbenga cu'u ciü largu basamèntu ch'u ghe secce fra tütte, fètu de blocchi de prìa negra de Pûi ch'i rivan fina a 'n'artessa de 12[29]-15[28] mêtri. D'u(r)igine di prìmmi du Quàttrusèntu (o sedunca de quarche perdiudu avanti), du cumplessu se trövan referense zà fin da l'afrescu ch'u gh'e(r)a in Santa Ma(r)ìa, pü(r)e se inti ànni a l'è passâ de màn ciü de 'na votta, tantu che inte l'Öttusèntu u resültà ch'a se tröva intu Cantu di Barbe(r)i[30], segnu ch'u cunferma l'apartenènsa, de dòppu u Seisèntu, a st'âtra famìa. Intu sò pruspettu a mustra di barcùi squadrèi, ciü mudèrni, ch'i mustran cumme intu tèmpu i seccen cangièi, a l'internu, i livélli di cièi. L'entrâ prinsipâle a se truvava au cumènsu de Vìa Lengueja, primma ch'u ghe fusse tacâ de dòssu a trumba de sca(r)e ch'a l'inmette inte stànsie de d'âtu. Âtra particulàritè, cumün a de âtre architetü(r)e stò(r)iche arbenganesi, u l'è u fètu che a strutü(r)a a se mustra inclinâ versu a vìa, pödâse ch'a secce duvüa a 'na mutivasiùn lògica, cuscì cumme au teren ch'u nu l'ha rezüu[29].
40-42[n. 3] Cà e tûre di Lengueja Do(r)ia Impunènte tûre ti(r)â sciü du seculu XIII ch'a se pusisiùna tòstu aa metè du percursu da vìa, a l'artessa di Quàttru Canti, aa che sun de dòppu stèti zunti de dòssu dui tòcchi, ün ch'u dà in sciu caruggiu, l'âtru gi(r)àu versu Vìa Maineri. Mensunâ inti ducumènti stò(r)ichi numma cumme "di Lengueja" scicumme ch'i sun stèti vélli i primmi prupietàri, dapöi lighèi pe' vìa de 'n matrimòniu ai Do(r)ia, ma sulu che dau Seisèntu[31]. A strutü(r)a a se mustra cu'in basamèntu de prìa negra surmuntàu dau restu du còrpu de l'edifissiu, tüttu de maùi a vìsta. U moddu intu che a se mustra au dì d'ancöi u l'è u frütu di restàuri du 1936-1938, ch'i l'han purtàu turna aa lüxe e avertü(r)e ch'e gh'é(r)an in u(r)igine. Ciü intu specificu se pònen bèn vegghe intu pruspettu prinsipâle de bifure de güstu rumanicu, asemme a de trìfure, de ste chì üna a l'è quella au segundu cian, versu a cruxe(r)a cun Vìa Ricci, duvèrta du seculu XIV sfundandu u prufì de 'n'avertü(r)a ch'a gh'é(r)a de primma[32].
43[n. 4] Lòggia di Quattru Canti A se tröva intu scitu dunde se incruxan i stò(r)ichi cardu e decümàn d'Arbenga Veggia, au dì d'ancöi rapresentèi daa Vìa de Medaje d'Ò(r)u e da Vìa Benardu Ricci. A lugetta a sa(r)ea stèta fabricâ fra Duxèntu e Trexèntu e a l'ha cunservàu a carateristica cunfurmasiùn di dui èrchi. Defèti, quellu ch'u dà in sce Vìa Medaje d'Ò(r)u u l'è semireundu e dunca ciü stundàu rispettu a quellu ch'u se fàccia in sce l'âtru caruggiu. A ògni moddu tütti dui i sun fèti de laterissiu e cumm'u se pò ancù vegghe, a lugetta a presènta in basamèntu cun blocchi de prìa a vista, dau che a se diramma a strutü(r)a, cu'in bèllu vortu a cruxe(r)a de güstu medievâle[33].
45-51 Tûre di Rulandi - D'Aste A tûre a se tröva in sciu cantu cu'a Vìa de Medaje d'Ò(r)u, ben vixibile mi(r)andu l'incruxu d'inte Vìa Maineri, marcâ zà inti tèmpi antighi, tantu ch'a se mustra tantu inte l'afrescu ch'u l'e(r)a cunservàu in Santa Ma(r)ìa quantu inte mappe d'Arbenga fète dau Vinzoni e ancù intu disegnu d'Arbenga Veggia piâ d'in San Martìn. A segunda de quantu sciurtìu intu mèntre di restauri di ànni '60 a sa(r)ea stèta ti(r)â sciü fra a fin du seculu XIII e i cumènsi du XIV. Cumme pe'a cà cu'a che a furma in blòccu ünicu, l'edifissiu u l'è apartegnüu Tu(r)ellu D'Aste e ancù prìmma ai Lengueja. In u(r)igine a strutü(r)a a l'e(r)a diferente, scicumme ch'a l'è stèta tajâ inta parte âta, e scistemâ cumme teràssa, cu'e mü(r)àje, pe' tréi làtti in sce quattru, che ghe sun servìe cumme burdu. U basamèntu u l'è de prìa de Pûi, in cangiu mèntre ch'i a rangiavan integrèi inta strutü(r)a sun stèti truvèi di resti de vasi a turtaiö, ch'i fan pensà ch'u sbasciamèntu u sa(r)ea avegnüu du Seisèntu[34].
Palàssiu Rulandi - D'Aste U Palàssiu Rulandi - D'Aste, o ascì Rulandi - Ricci u l'occupa l'intregu isulàu fra i Quattru Canti, Vìa Cavour e U Fussàu Ve(r)àn. U prìmmu grüppu de cà u l'è mensunàu inti catastri du 1552, vegnüu fra Sinquesèntu e Seisèntu prupietè du Tu(r)ellu D'Aste, che de sò cuntu u l'axeva catàu da Galeottu e Gio Tumâxu di Lengueja. Fra i edifissi tachèi asèmme fra u 1623 e u 1679, due cà du Quattrusèntu, cun tantu de tûre, üna versu i Quattru Canti, l'âtra a l'imbuccu de Vìa Cavour. Passàu de màn ai Rulandi du 1749, u l'ha uspitàu ascì in zùenu Napuleùn Bunaparte de derê aa Campàgna d'Itàlia.[35]
60 Tûre di Navùi Du tüttu scìmile inta sò primma fase de custrusiùn a quelle di Lengueja e di Seullìn, a se tröva in diresiùn de l'imbuccu de Vìa Cavour. Pü(r)e se sbasciâ, a spìcca inti cunfrunti di âtri edifissi d'in gì(r)u. A se presènta cun quattru cièi e a l'è caraterizâ da 'n basamèntu custituìu da di picìn blòcchi de prìa, cumme mustràu dai restauri da fìn di ànni '50. Stu lì l'è surmuntàu daa parte de mezzu, inglubâ inte l'edifissiu e ancù da l'ürtimu livéllu fètu de laterissiu. A primiscima famìa prupietària a pà ch'a fusse quella di Lengueja, seguìa inti ànni dai Scrivani e ancù dai Navùi. Fìn ai ànni '20 in man ai Montano, ancöi a l'è in prupietè ai Ferrari[36].
66-68-70-72-74[n. 5] Palàssiu D'Aste-Ardüìn U Palàssiu D'Aste-Ardüìn, dìtu ascì Cà D'Aste-Ardüìn o numma Palàssiu D'Aste, u ne vegne da ina serie d'agregasiùi de cà de l'Etè de Mézzu ch'e se faciâvan in scia vìa, fèta primma du Settesèntu, ch'a l'ha purtàu aa furmasiùn de in palàssiu ünicu desvilüpàu sciü trèi cièi, pöi isèi a quattru. U palàssiu u cuntegne due sca(r)inè; quella prinsipâle, a quattru rampe e fabricâ du Seisèntu, a se desvilüppa d'inte in atriu cuèrtu da votta a lünetta. Au segundu cian se ghe tröva in gran sâla dìta a "stansia di stücchi", ricca de stücchi barocchi, scibèn ch'i seccen in parte ruinèi da l'ègua. Grassie a in restauru, fètu du 1994, se pò turna vegghe ina parte da ricche pitü(r)e ch'e ne decurâvan a faciâ, scibèn che ruinè dau tèmpu e dai intervènti pe' slargà e intrè e dà l'intonacu in sce mü(r)àje[37].
65-67-69-71-73[n. 6] Palàssiu Rulandi-Ricci-Capelìn Palàssiu e rexidensa nobile, datàu du Seisèntu[38], u l'è apartegnüu aa famìa Barbe(r)a avanti ch'u vegnìsse de quelle ch'u ne pòrta u numme. U l'è de cian ta nu regulâre, furmàu da dui còrpi prinsipâli racurdèi da in âtu pòrtegu, ch'u ne caraterìzza u pruspettu in scia Vìa de Medaje d'Ò(r)u, de cuntru, mi(r)àndu da Vìa Rumma u se vegghe, pôcu au de surva de l'ârcu, in gran barcùn bügnàu. L'entrâ prinsipâle, faciâ in sciu cardu màscimu, a l'ha in gì(r)u 'na curnixe de marma(r)u. Ti(r)àu sciü cun di mate(r)iali in prìa e laterissiu, u l'è strütu(r)àu in sce quàttru cièi e u presènta tantu de stansie cuvèrte a cruxe(r)a quantu sèrte cuvèrte cun vorta a lünétta[39]. U cumplèssu u l'é(r)a stètu vendüu du Setesèntu ai Rulandi-Ricci, fin a quande, du 1967, Luigi Rulandi Ricci u l'ha dunàu aa diocexi, ch'u l'ha mantegnüu fin au 2008[40]. Da quell'annu u l'è de prupietè pe'a ciü pàrte privâ, duve(r)àu cumme sêde de apartamenti e de ufìssi.
Tûre Barbe(r)a Adòssu au palàssiu a se tröva ina tûre, ciamâ a "Tûre di Barbe(r)a", ch'a se issa fra i têiti de cà d'in gì(r)u e a remunte(r)eva au seculu XIII, vegnüa pàrte du palàssiu numma che intu seculu XVIII, tantu che ancöi se ghe tröva au de drentu a trumba da sca(r)a ch'a permette l'acessu ai cièi de d'âtu da rexidènsa. Podâse che a tûre gh'avesse u sò ingressu a meridiùn, fètu de prìa de Pûi, ch'u daxeva dunca intu caruggiu, scibèn ch'aù u secce stètu seràu[40].
76-78-80-82[n. 7] Cà di Stücchi A Cà di Stücchi a l'è ina cà ch'a se fàccia in sce Vìa de Medaje d'Ò(r)u, missa intu cantu de sta lì cun Vìa Somis. A pìa u sò numme daa ricca decurasiùn a stücchi da faciâ, de güstu ba(r)occu e fabricâ du Settesèntu[41], ch'a l'è stèta rangiâ che nu l'è gua(r)i.
Tûre Inta Cà di Stücchi, au sivicu n°76, l'è prubabile che ghe secce stètu inglubàu üna de tûre da sitè. Defèti, in sciü cantu cun Vìa Somis se pò intravegghe in basamèntu de bluchetti in prìa negra de Pûi, ben travajèi, mèntre au primmu cian s'è truvàu di âtri tòcchi de mü(r)àje antìghe inte l'ucaxùn de in restauru. Sta tûre a l'ha purtàu a in impurtante cangiamèntu inta tupugrafìa d'Arbenga Veggia, serandu u camìn du segundu decümàn pe' impurtansa, quellu de Vìa Rumma, che defèti u và avanti versu punènte numma pe' Vìa Somis, ch'a cûre ciü a setentriùn da primma[42].
s.n.c. Pòrte de l'A(r)òscia A Pòrte de l'A(r)òscia a se dröve inte mü(r)àje sitadìne d'Arbenga in curispundènsa de l'estremitè da vìa versu A Sènta. A l'è mensunâ cumme porta Arociorum zà du 1398, quande, pe' di travài de missa a növu du gi(r)u de mü(r)àje, gh'è stètu de questiùi in scia decixùn de serà sta pòrte chi o a vixìna porta Affaytariorum, cu'a segunda ch'a l'è stèta aa fìn immü(r)â. Pe'i danni caxunèi dae bü(r)e da Sènta a porta Arociorum o Arocie a l'è stèta rangiâ ciü votte intu passà di seculi, tantu da êsse mensunâ de spessu inti papèi pübbrichi d'alùa scicumme che a sò manutensiùn a l'é(r)a de cumpetènsa da Cumüna[43]. A strutü(r)a ch'a se vegghe au dì d'ancöi a ne vegne pe(r)ò da ina recustrusiùn ciü resènte, de l'imprinsippiu de l'Öttusèntu[41].

Nòtte

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Nòtte au tèstu
  1. ↑ L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a pòrta u sivicu n°14
  2. ↑ L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a pòrta u sivicu n°25
  3. ↑ L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a pòrta u sivicu n°40
  4. ↑ U sivicu u se rife(r)isce a l'entrâ de bütega ch'a se dröve in scia Lòggia
  5. ↑ L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a pòrta u sivicu n°70
  6. ↑ L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a pòrta u sivicu n°73
  7. ↑ L'entrâ prinsipâle du cà a pòrta u sivicu n°80
Nòtte bibliugrafiche
  1. ↑ 1,0 1,1 AA.VV., 2001, p. 41
  2. ↑ Costa Restagno, 1993, Lo sviluppo urbano, pp. 13-14
  3. ↑ Costa Restagno, 1993, Lo sviluppo urbano, p. 16
  4. ↑ Costa Restagno, 1993, Lo sviluppo urbano, p. 21
  5. ↑ AA.VV., 2001, pp. 41-42
  6. ↑ (IT) Sovraporta - Decreto di tutela (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 23 novénbre 2024.
  7. ↑ AA.VV., 2001, p. 32
  8. ↑ AA.VV., 2001, p. 28
  9. ↑ Costa Restagno, 1979, L'evoluzione topografica di Albenga dalla romanità al medioevo, pp. 16, 139
  10. ↑ AA.VV., 2001, p. 59
  11. ↑ AA.VV., 2001, p. 53
  12. ↑ AA.VV., 2001, p. 31
  13. ↑ AA.VV., 2001, p. 42
  14. ↑ Costa Restagno, 1979, Le mura, p. 151
  15. ↑ AA.VV., 2001, p. 52
  16. ↑ AA.VV., 2001, p. 59
  17. ↑ AA.VV., 2001, p. 54
  18. ↑ AA.VV., 2001, p. 49
  19. ↑ Costa Restagno, 1979, Le mura, p. 157
  20. ↑ (IT) La Porta Mulino e le mura medievali, in sce scoprialbenga.it. URL consultòu o 21 novénbre 2024.
  21. ↑ 21,0 21,1 Lamboglia, 1992, La torre e casa Lengueglia D'Oria e la Via Medaglie d'Oro, p. 130
  22. ↑ Costa Restagno, 1993, Il paesaggio urbano e le arti, p. 151
  23. ↑ (IT) Palazzo Scotto-Nicolari, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 21 novénbre 2024.
  24. ↑ (LIJ, IT) Angelo Gastaldi, U Strada"iu, in De tüttu in po', Arbenga, Edizioni del Delfino Moro, 1996, p. 51.
  25. ↑ (IT) Alfredo Sgarlato, Il trend dei desideri - Coppedè ad Albenga, in sce albengacorsara.it, 4 zügnu 2010.
  26. ↑ (IT) Casa Rolandi-Ricci, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 22 novénbre 2024.
  27. ↑ Lamboglia, 1992, La torre e casa Lengueglia D'Oria e la Via Medaglie d'Oro, p. 130
  28. ↑ 28,0 28,1 (IT) Palazzo Cepollini inglobante Torre dei Cepollini - Relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 22 novénbre 2024.
  29. ↑ 29,0 29,1 Bertonasco Rubatti, 2010, pp. 46-48
  30. ↑ (IT) Gerolamo Rossi, Storia della città e diocesi di Albenga, Arbenga, Tipografia T. Craviotto, 1870, p. 280.
  31. ↑ Bertonasco Rubatti, 2010, pp. 52-55
  32. ↑ Lamboglia, 1992, La torre e casa Lengueglia D'Oria e la Via Medaglie d'Oro, p. 128
  33. ↑ (IT) Loggia dei Quattro Canti (Scheda), in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 9 novénbre 2024.
  34. ↑ Bertonasco Rubatti, 2010, pp. 55-58
  35. ↑ Costa Restagno, 1979-80, pp. 41-43
  36. ↑ (IT) Torre Navone, decreto di tutela e relazione storico artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 21 novénbre 2024.
  37. ↑ (IT) Casa D'Aste-Arduini - Relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 21 novénbre 2024.
  38. ↑ (IT) Palazzo Rolandi Ricci Cappellini, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 21 novénbre 2024.
  39. ↑ (IT) Palazzo Rolandi Ricci Cappellini, scheda completa, in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 21 novénbre 2024.
  40. ↑ 40,0 40,1 Bertonasco Rubatti, 2010, La descrizione delle torri di Albenga, Quartiere San Siro, pp. 63-64
  41. ↑ 41,0 41,1 Lamboglia, 1992, La torre e casa Lengueglia D'Oria e la Via Medaglie d'Oro, p. 132
  42. ↑ Bertonasco Rubatti, 2010, p. 65
  43. ↑ Costa Restagno, 1979, Le mura, pp. 146-147

Bibliugrafìa

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Âtri prugètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Ligammi de fö(r)a

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Vìa_de_Medaje_d%27Ò(r)u_(Arbenga)&oldid=253498"