Sâta a-o contegnûo

Vìa Rumma (Arbenga)

Azónzi conligaménti
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
Da Wikipedia
AR
 Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese sitadìn
Via Rumma làttu quartê de San Scî, versu munte

Vìa Rumma (cunusciüa ascì cumme u Caruggiu dau Culêgiu inta sò parte ciü bàssa, Via Roma in italiàn) u l'è in caruggiu ch'u se tröva in Arbenga Veggia e ch'u travèrsa i quartêi de San Scî e de Sant'Eulàlia.

Sto(r)ia

[modìfica | modìfica wikitèsto]

L'è ben prubabile che l'u(r)igine de Vìa Rumma a secce du bèllu antìga, scicumme che u sò percursu u duve(r)ea repià da vixìn quellu du segundu decümàn p'impurtansa da sitè rumâna[1], numma doppu u decumanus maximus che, pe' cuntru, u passâva pe'e vìe au dì d'ancöi intitulè a Baccio Maineri, Bernardo Ricci e Enrico D'Aste. U decümàn de Vìa Rumma u cuntinuâva pöi ancù ciü a punènte, fìn ae mü(r)aje sitadìne, passandu pe' quella che inta tupunumastica mudèrna a l'è ciamâ Vìa Somis[2].

Inte l'Etè de Mézzu, cu'u cardu e u decümàn mascimu, a l'è üna de stradde ciü impurtanti e trafeghè d'Arbenga, cumme testimuniàu daa registrasiùn a catastru de cà cu'in valû ciü âtu che inti caruggi de segunda impurtansa[3].

Descrisiùn

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • Vìsta da sutta au pòrtegu du Palàssiu di Rulandi-Ricci-Capelìn
    Vìsta da sutta au pòrtegu du Palàssiu di Rulandi-Ricci-Capelìn
  • Vìsta mi(r)àndu versu u pòrtegu, cu'u caruggiu di Baxadonne
    Vìsta mi(r)àndu versu u pòrtegu, cu'u caruggiu di Baxadonne
  • U Caruggiu di Baxadonne
    U Caruggiu di Baxadonne
  • U Caruggiu au Munte
    U Caruggiu au Munte
  • U Caruggiu de l'Anôna
    U Caruggiu de l'Anôna
  • Caruggiu aa Ciàssa de San Michê
    Caruggiu aa Ciàssa de San Michê
  • Via Òddu (U Caruggiu de verdü(r)e(r)e)
    Via Òddu (U Caruggiu de verdü(r)e(r)e)
  • U Caruggiu du Culêgiu
    U Caruggiu du Culêgiu
  • Vìa Rumma da sutta au pòrtegu de l'uspeâ
    Vìa Rumma da sutta au pòrtegu de l'uspeâ

Da munte a valle, u caruggiu u se diramma a partì daa Vìa de Medaje d'Ò(r)u, a l'artessa du Palàssiu Rulandi-Ricci, au de sutta du vortu ch'u mette in cumünicasiùn stu lì cu'i âtri palàssi lungu sta stradda, versu A Sènta. A marcà u cunfìn fra u quartê de San Scî e quellu de Sant'Eulàlia l'incruxu cun Vìa Oddu, ch'a cûre in diresiùn cuntrâia e pôcu dòppu a finìsce inta porte du Pertüxu. U Caruggiu u prusegue dunca fin a rivâ dau Culêgiu, dund'i se trövan tantu u Palàssiu Oddu quantu a veggia gêxa de San Carlu. A terminasiùn da vìa a l'è a Ciassa de l'Uspeâ, strutü(r)a traversâ pe' ün di dui porteghi ch'i se ghe dröven, pe' rivà fina aa Ciàssa di Giardinetti, quarche metru primma du scìtu dund'a gh'é(r)a l'antìga Pòrte da Gabella. Intu cumplessu u l'ha ina lunghessa de 230 mêtri[4].

Cruxe(r)e

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Mappa de Via Rumma, cu'i caruggi ch'i se ghe incruxan

Chi aprövu l'elencu di caruggi ch'i se ghe incruxan, da munte a vàlle:

  • Via de Medaje d'Ò(r)u, u cardu mascimu d'Arbenga veggia, da dund'a l'ha u(r)ìgine u caruggiu versu munte, tòstu aa fìn, in diresiùn da Pòrte de l'A(r)òscia.
  • U Caruggiu di Baxadonne, de dimensciùi picìne, u resta aa mancina, u l'è ün di caruggi ciü strêti d'Arbenga Veggia, dau percursu nu retilineu, u finìsce inte Vìa Cavour doppu 'na sinquantêna de mêtri e u dêve u sò numme a 'n'antìga famìa de Zena, i Bassadonne.[5]
  • U Caruggiu aa Ciàssa de San Scî, u l'inmette in scia Ciassa de San Scî, ben vixibile passandu d'in Via Rùmma.
  • U Caruggiu au Munte, aa drìta, u l'è de prubabile ün di ciü carateristichi, u pòrta dòppu 'na quarantena de métri lungu a Sènta[6].
  • U Caruggiu aa Ciàssa de San Michê, u segundu ch'u se incuntra aa mancina, u se tröva fra Palàssiu Pe(r)usu-Seulla e a Cà di Lengueja-Còsta, u l'inmette inta Ciàssa de San Michê e u manca de numme inta tupunumastica italiàna.
  • U Caruggiu de l'Anôna, aa drìta, lungu ascì stu lì tòstu sinquanta mêtri, u pìa u numme da l'ufissiu da survaintendènsa in sce pruvìste alimentàri, u dà in scia barbacana[7].
  • U Caruggiu di Cassulìn, aa mancina, u dividde l'isulàu ucupàu dau Palàssiu di Basso-Seulìn dau restu, strêtu, u pòrta vèrsu a Via Cavour, ch'a dà in scia Ciàssa di Pésci.
  • U Caruggiu de verdü(r)e(r)e (o Vìa Oddu, a remarcà a tupunumastica), u traversa Vìa Rumma dandu u(r)igine a 'na cruxe(r)a tòstu impurtante pôcu prìmma da Pòrte du Pertüxu, versu A Sènta. U marca ascì pe' tradisiùn u cunfìn fra u quartê de San Scî (a munte, caruggiu inclüsu[8]) e quellu de Sant'Eulàlia (a vàlle).
  • U Caruggiu du Rusciàn, aa mancina, u pìa u numme da Gio Giacomo Rossano, scritû du Seisentu, lungu 'na sinquantena de metri, u pòrta intu Caruggiu de verdü(r)e(r)e[9].
  • U Caruggiu du Culêgiu, in scia drìta, u pàrte au de sutta du vortu ch'u mette in cumünicasiùn u Culêgiu cun San Carlu.
  • U caruggiu daa Camera Murtuaria (Vico Lamberti), u dà in sce quella ch'a l'é(r)a a camera murtuaria du veggiu uspeâ, partèndu dau palàssiu de sta famìa chi[10].
  • A Ciàssa de l'Uspeâ (o Ciassa Trincheri) a l'è dund'a finìsce a vìa, sutta ün di dui pòrteghi de l'Uspeâ.
  • A Ciàssa di Giardinetti, au de là di pòrteghi de l'Uspeâ, vistu che u caruggiu u ghe finìsce giüstu in curispundensa.

Architetü(r)e

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Figü(r)a n° Numme Descrisiùn
1-8[n. 1] Palàssiu Rulandi-Ricci-Capelìn Palàssiu e rexidensa nobile, datàu du Seisèntu[11], u l'è apartegnüu aa famìa Barbe(r)a avanti ch'u vegnìsse de famìe ch'u ne pòrta u numme. U l'è de ciànta nu regulâre, furmàu da dui còrpi prinsipâli racurdài da in âtu pòrtegu, ch'u ne caraterìzza u pruspettu in scia Vìa de Medaje d'Ò(r)u, de cuntru, mi(r)àndu da Vìa Rumma u se vegghe, pôcu au de surva de l'ârcu, in gran barcùn bügnàu. L'entrâ prinsipâle, faciâ in sciu cardu màscimu, a l'ha in gì(r)u 'na curnixe de marma(r)u. Ti(r)àu sciü cun di mate(r)iali in prìa e laterissiu, u l'è strütu(r)àu in sce quàttru cièi e u presènta tantu de stansie cuvèrte a cruxe(r)a quantu sèrte cuvèrte cun vorta a lünétta[12]. U cumplèssu u l'é(r)a stètu vendüu du Setesèntu ai Rulandi-Ricci, fin a quande, du 1967, Luigi Rulandi Ricci u l'ha dunàu aa diocexi, ch'u l'ha mantegnüu fin au 2008[13]. Da quell'annu u l'è de prupietè pe'a ciü pàrte privâ, duve(r)àu cumme sêde de apartamenti e de ufìssi.
Tûre Barbe(r)a Adòssu au palàssiu a se tröva ina tûre, ciamâ a "Tûre di Barbe(r)a", ch'a se issa fra i têiti de cà d'in gì(r)u e a remunte(r)eva au seculu XIII, divegnüa pàrte du palàssiu numma che intu seculu XVIII, tantu che ancöi se ghe tröva au de drentu a trumba da sca(r)a ch'a permette l'acessu ai cièi de d'âtu da rexidensa. Podâse che a tûre gh'avesse u sò ingressu a meridiùn, fètu de prìa de Pûi, ch'u daxeva dunca intu caruggiu, scibèn ch'aù u secce stètu seràu[13].
s.n.c.[n. 2] Palàssiu San Scî Palàssiu vegnüu sciü fra i seculi XV e XVI, faciàu in scia ciasetta ch'a pòrta u mèximu numme, serandula a meridiùn. U presènta tréi cièi, cu'a faciâ ch'a mustra fra i barcùi du cian de mézzu ina madunetta decurâ in stüccu, dund'u se puxeva vegghe in dipintu. Au sò de drentu de stansie ch'e cunservan ancù a cuvertü(r)a a cruxe(r)a, rangiàu de frescu, u l'è stàtu trasfurmàu inte 'n albergu[14].
29-31-33[n. 3] Palàssiu Pe(r)usu-Seulla Palàssiu ch'u l'ha u sò ingressu prinsipâle in scia ciassa de San Michê. U presenta ina faciâ du tardu Sinquesèntu, nuché 'na tûre du seculu XIII, intu cantu versu Via Cavour, mentre l'internu u l'è decu(r)àu cun afreschi du Seisèntu[15]. U pia u numme dai antìghi prupietâ(r)i, üna de ciü impurtanti antìghe famìe arbenganesi. U pruspettu versu Vìa Rumma u se presènta semplice, cun tréi ingressi, ün ciü grande di âtri dui. In curispundensa de ün de sti chi se vegghen ancù e tràcce d'in èrcu de maùi, ancöi seràu. L'edifissiu u l'ospita u Museu Navâle Rumàn e a sesiùn ingauna de l'Istitüu Internasiunâle de Stüddi Lìgü(r)i.
35-41[n. 4] Cà e tûre di Lengueja - Còsta Cumplèssu ch'u l'ha avüu u(r)ìgine fra a fìn du seculu XVI e i inissi du XVII[16], de ciànta nu regulâre vista a messa insemme de ciü edifissi presedènti[17], fra sti chi 'na tûre du seculu XII[18]. Inta parte faciâ in sciu caruggiu u mustra ancù i segni di dui èrchi semireundi in laterissiu da lòggia du Trexèntu[18], decurèi a bande intu vôrtu e framezèi da 'na sutìle culònna de prìa, cun tantu de capitèllu e de basamentu, ch'a l'emerge da l'intonacu. U restu du pruspèttu u l'è cumpostu da blocchi de laterissiu, dund'u nu l'è intunacàu. Au de drentu u palàssiu u g'ha di ambienti svilüpèi in sce quattru cièi, racurdèi da 'na grossa sca(r)inâ a duggia rampa, cun l'atriu du primmu ciàn ch'u se semeja a 'na lòggia ascì[19].
43-49[n. 5] Palàssiu Bassu-Seulìn U Palàssiu Basso-Seulìn u cröve tòstu tüttu l'isulàu ch'u và dau cantu cu'u caruggiu de verdü(r)e(r)e, fin a dund'u se tröva u Caruggiu di Cassulìn, ch'u l'inmette vèrsu a Ciàssa di Pésci, dund'u l'ha u sò ingrèssu prinsipâle. Derucàu dau teramòttu de Diàn du 1887, u l'è stètu turna ti(r)àu sciü du 1892 e ancù rangiàu fra u 1984 e u 1985, cumme ripurtàu da 'na targa tacâ aa faciâ. U se presenta cu'in pruspettu a tréi cièi làttu ciàssa, mèntre versu u caruggiu u l'è pe'a ciü pàrte a dui livélli, levâ l'a(r)a ciü a levànte, ch'a n'ha tréi.
s.n.c.[n. 6] Tûre di Grifi A Tûre di Grifi a se truvâva intu cumplèssu de Cà di Seulìn, aa metè du sò fiancu faciàu in sce Vìa Rumma. Sta tûre lì a pìa foscia u numme da üna de famìe ch'e n'é(r)an fra i primmi prupietà(r)i, scibèn che zà dai papèi du Seisèntu a se duve(r)ea identificà cu'a tûre de Giacomo Cepollino, scicumme che i cunti Seulìn i ne sun stèti i prupietà(r)i fina aa sò demulisiùn, insemme au rèstu de l'isulàu, duvüa ai danni patìi intu teramottu du 1887[20].
58 Palàssiu Oddu Palàssiu impunènte, aa mòrte du prupieta(r)iu Gio Maria Oddi intu 1623 u vegne pe' sò vuluntè duve(r)àu cumme sêde de 'n culêgiu. U s'è u(r)iginàu a partì daa fuxùn de ciü custrusiùi che zà e l'existevan, pe' dà vìtta aa strutü(r)a che veghemmu ancöi. Du 1637 u vegne culigàu, cu'n portegu, aa gêxa de San Carlu, cunvertìa resentemènte in auditorium. Inti tempi muderni u l'òspita a bibliutêca sìvica e u museu de màgiche traspa(r)ènse, cun l'espusisiùn du piàttu blö e âtri reperti rescuvèrti dae antìghe necropuli rumâne[21][22].
70 Veggia gêxa de San Carlu A gêxa de San Carlu a l'è stèta ina custrusiùn religiusa au servissiu du vixìn culêgiu di Oddi, ch'u l'ha dumandàu u permissu pe'a sò fabricasiùn du 1637, int'in scìtu primma ucupàu da ina ciàssa, che foscia a l'é(r)a u sagràu de l'antìga gêxa de Sant'Eulàlia[23]. Au dì d'ancöi a strutü(r)a, scunsacrâ, a l'è vegnüa in auditorium daa capacitè mascima de 130 persune, duve(r)àu pe' cunferènse e manifestasiùi d'âtru genere[24].
78[n. 7] Palàssiu Lamberti U Palàssiu Lamberti u l'è scituàu tòstu au fundu du caruggiu, intu cantu ch'u dà in scia veggia camera murtuaria e che, inta tupunumastica italìana, u pìa u numme de Via Giovanni A. Lamberti, dedicâ a ün di membri da famìa prupieta(r)ia. Du seculu XVII, u l'è elevàu in sce quattru cièi, rembàu aa strutü(r)a du culêgiu e da gêxa de San Carlu, tantu che in curispundensa de sta lì se vegghe ancù in tòccu de mü(r)aü(r)a de maùi caraterizâ daa presensa de in barcùn a bifura, surmuntàu da ‘n èrcu semireundu e cun ‘na culunetta intu mezzu. U cumplèssu intregu u l'è stètu rangiàu du 2005.
82-84[n. 8] Veggiu uspeâ de Santa Maria da Mise(r)icòrdia L'uspeâ veggiu de Santa Ma(r)ia da Mise(r)icòrdia u l'è stètu fundàu ai 28 de marsu du 1558, cun l'uniùn de trê istitusiùi ciü antìghe, pe' pià u numme daa cungrega ch'a u gestìva. U sò cumplèssu architetònicu u s'è desvilüpàu cu'u tèmpu da l'agregasiùn de pa(r)egge custrusiùi prexistènti, au dì d'ancöi de diffisile letü(r)a, cumme a gêxa e munastê de San Calòcciu e l'uspeâ di Santi Crespìn e Crespiniàn, tacàu a stu lì du 1820. Du 1957-58 a l'è stèta inaugü(r)â in'â(r)a mudèrna, ciü a punènte, scibèn che aa fìn, du 2008, l'uspeâ u s'è mesciàu int'ina növa strutü(r)a ae Sgûre[25].
86[n. 9] Pòrte da Gabèlla A Pòrte da Gabèlla a l'é(r)a üna de porte segunda(r)ie ch'e traversavan e mü(r)aje da sitè, intu sò fiancu vèrsu a Ma(r)ìna, avèrta e tapâ ciü votte inta sò sto(r)ia. L'è prubabile ch'a l'agge piàu u numme da ina pustasiùn du dassiu ch'a gh'é(r)a da vixìn e, scicumme ch'a duvéva truvâse dunde a mudèrna Vìa Rumma a finìva cuntru ae mü(r)aje, a l'é(r)a gròssu moddu in linea cun l'avertü(r)a ch'a travèrsa ancù l'uspeâ veggiu, ina dexena de metri ciü a sud[26]. De ciü, l'avertü(r)a de l'uspeâ a l'è surmuntâ da in pasaggiu, fètu du Seisèntu pe' ligà e due parte da strutü(r)a[25].
s.n.c.[n. 10] Tûre de Santa Cèa A Tûre de Santa Cèa a se truvâva in curespundesa de mü(r)aje, là dund'aù u se vegghe ün di dui pòrteghi de l'uspeâ veggiu, a l'è cumpa(r)ìa pe'a prìmma votta inte l'afrescu seisentescu de Santa Ma(r)ìa. Segundu e descrisiùi de l'epuca a presentâva a parte bassa de maùi e a ciü âta intunacâ, in ciü a l'ave(r)ea avüu dui avertü(r)e, a prìmma a l'é(r)a in barcùn rumanicu surmuntàu da in èrcu, mentre a segunda l'é(r)a a furma d'elisse. Mensunâ inte di vàri papê, a l'ha piàu stu numme chi pe' vìa d'êsse stèta parte du cunvèntu de Santa Cèa (o de San Calòcciu), ti(r)àu sciü du 1593, divegnüu parte de l'uspeâ da l'Öttusèntu in avànti. Se ponen ancù vegghe numma che i blòcchi de prìa de Pûi ch'e ne furmavan u basamentu[27].
- s.n.c.[n. 11] Tûre da Gabèlla A Tûre da Gabèlla a l'è stèta üna de tûre d'Arbenga ch'a se truvâva d'ataccu o in simma aa pòrte cu'u mèximu numme. A sò mensiùn ciü antìga a l'è quella ligâ a ina recustrusiùn du 1397, mèntre l'ürtima a riva dau 1516[28], mancandu du tüttu inte testimuniànse de doppu[29].

Nòtte

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Nòtte au tèstu
  1. ↑ L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a dà in scia Via de Medaje d'Ò(r)u e a pòrta u sivicu n°73
  2. ↑ L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a dà in scia Ciàssa de San Scî e a pòrta u sivicu n°5
  3. ↑ L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a dà in scia Ciàssa de San Michê e a pòrta u sivicu n°12
  4. ↑ L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a dà in scia Ciàssa de San Michê e a pòrta u sivicu n°9
  5. ↑ Nüme(r)asiùn dispari. L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a dà sce Via Cavour e a pòrta u sivicu n°56
  6. ↑ Edifissiu nu ciü existènte, ch'u se truvâva ciü o menu aa metè de l'isulàu di Cepollini. L'entrâ prinsipâle du növu palàssiu a pòrta u sivicu n°49
  7. ↑ U sivicu in questiun u se rife(r)isce a l'entrâ prinsipâle, mentre u cumplessu intregu u cröve a nümerasiùn pâri fra i sivichi 72 e 80
  8. ↑ Se tratta de dui ingressi laterâli, mentre quellu prinsipâle da parte veggia u se fàccia in scia Ciàssa de l'Uspeâ e u pòrta u sivicu n°10
  9. ↑ In curispundensa du pòrtegu u se tröva in ingressu laterâle de l'Uspeâ, cumplessu ch'u ghe ne fa parte
  10. ↑ Edifissiu nu ciü existente ch'u l'e(r)a faciàu in scia Ciàssa di Giardinetti au n°17, propiu in curispundensa du Pòrtegu de l'Uspeâ ch'u se inmette intu caruggiu
  11. ↑ Edifissiu nu ciü existente, ch'u nu se ghe cunusce a culucasiùn precisa in u(r)igine
Nòtte bibliugrafiche
  1. ↑ Costa Restagno, 1979, L'evoluzione topografica di Albenga dalla romanità al medioevo, pp. 16, 139
  2. ↑ (IT) L'orientamento degli edifici in Liguria - Tracciati viari urbani - Albenga, in sce uranialigustica.altervista.org. URL consultòu o 31 agòsto 2024.
  3. ↑ Costa Restagno, 1993, Lo sviluppo urbano, p. 21
  4. ↑ AA.VV., 2001, pp. 51-52
  5. ↑ AA.VV., 2001, p. 30
  6. ↑ AA.VV., 2001, p. 44
  7. ↑ AA.VV., 2001, p. 27
  8. ↑ AA.VV., 2001, p. 45
  9. ↑ AA.VV., 2001, p. 52
  10. ↑ AA.VV., 2001, p. 38
  11. ↑ (IT) Palazzo Rolandi Ricci Cappellini, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 2 seténbre 2024.
  12. ↑ (IT) Palazzo Rolandi Ricci Cappellini, scheda completa, in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 1º seténbre 2024.
  13. ↑ 13,0 13,1 Bertonasco Rubatti, 2010, La descrizione delle torri di Albenga, Quartiere San Siro, pp.63-64
  14. ↑ (IT) Benvenuti a Palazzo San Siro, in sce sanctusyrus.it. URL consultòu o 5 seténbre 2024.
  15. ↑ (IT) TCI, 6. Le valli di Albenga, in Liguria, Milan, Touring Club Italiano, 2001, p. 128.
  16. ↑ (IT) Casa e torre Lengueglia, scheda completa, in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 2 seténbre 2024.
  17. ↑ Costa Restagno, 1993, Il paesaggio urbano e le arti, pp. 151-152
  18. ↑ 18,0 18,1 (IT) Palazzo della Lengueglia - Costa, relazione storico artistica (JPG), in sce commons.wikimedia.org. URL consultòu o 4 seténbre 2024.
  19. ↑ Costa Restagno, 1993, Il paesaggio urbano e le arti, pp. 152
  20. ↑ Bertonasco Rubatti, 2010, La descrizione delle torri di Albenga, Quartiere di Sant'Eulalia, pp. 74-78
  21. ↑ (IT) Palàssu Oddo, descröve Arbénga, in sce scoprialbenga.it. URL consultòu o 12 màrso 2022.
  22. ↑ (IT, EN, FR, ES, RU) Palàssiu Oddu, cumün d'Arbenga, in sce comune.albenga.sv.it. URL consultòu l'11 lùggio 2024.
  23. ↑ Costa Restagno, 1979, Il centro cittadino e gli insediamenti religiosi, pp. 54-55
  24. ↑ (IT, EN) Auditorium San Carlo, in sce scoprialbenga.it. URL consultòu o 4 seténbre 2024.
  25. ↑ 25,0 25,1 (IT) Ospedale Santa Maria della Misericordia (parte vecchia), relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 1º seténbre 2024.
  26. ↑ Costa Restagno, 1979, cap. VI, Le mura, pp. 138-139
  27. ↑ Bertonasco Rubatti, 2010, Descrizione delle torri d'Albenga, Quartiere Sant'Eulalia, pp.81-82
  28. ↑ Costa Restagno, 1979, cap. VI, Le mura, p. 139
  29. ↑ Bertonasco Rubatti, 2010, Appendice n. 5, Le torri nei documenti storici

Bibliugrafìa

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Âtri prugètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Vìa_Rumma_(Arbenga)&oldid=252979"