Sâta a-o contegnûo

Vìa Rumma (Arbenga)

Azónzi conligaménti
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
Da Wikipedia
AR
 Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese sitadìn
Via Rumma làttu quartê de San Scî, versu munte

Vìa Rumma (cunusciüa ascì cumme u Caruggiu dau Culêgiu inta sò parte ciü bàssa, Via Roma in italiàn) u l'è in caruggiu ch'u se tröva in Arbenga Veggia e ch'u travèrsa i quartêi de San Scî e de Sant'Eulàlia.

L'è bèn prubabile che l'u(r)igine de Vìa Rumma a secce du bèllu antìga, scicumme che u sò percursu u duve(r)ea repià da vixìn quellu du segundu decümàn pe' impurtansa da sitè rumâna[1], dòppu numma che u decumanus maximus che, pe' cuntru, u passava pe'e vìe au dì d'ancöi intitulèi a Baccio Maineri, Bernardo Ricci e Enrico D'Aste. U decümàn de Vìa Rumma u cuntinuava pöi ancù ciü a punènte, fìn ae mü(r)aje sitadìne, passandu pe' quella che inta tupunumastica mudèrna a l'è ciamâ Vìa Somis[2].

Inte l'Etè de Mézzu, cu'u cardu e u decümàn mascimu, a l'é(r)a üna de stradde ciü impurtanti e trafeghèi d'Arbenga, cumme testimuniàu daa registrasiùn a catastru de cà cu'in valû ciü âtu che inti caruggi de segunda impurtansa[3].

Da munte a valle, u caruggiu u se diramma a partì daa Vìa de Medaje d'Ò(r)u, a l'artessa du Palàssiu Rulandi-Ricci, au de sutta du vortu ch'u mette in cumünicasiùn stu lì cu'i âtri palàssi lungu sta stradda, vèrsu A Sènta. A marcà u cunfìn fra i quartèi de San Scî e de Sant'Eulàlia u gh'è l'incruxu cun Vìa Oddu, ch'a cûre in diresiùn cuntra(r)ia e pôcu dòppu a finisce inta pòrte du Pertüxu. U caruggiu u và dunca avanti fin a rivà dau Culêgiu, dund'i se trövan tantu u Palàssiu Oddu quantu a veggia gêxa de San Carlu. A terminasiùn da vìa a l'è a Ciàssa de l'Uspeâ, strutü(r)a traversâ pe' ün di dui pòrteghi ch'i se ghe dröven, pe' rivà fina aa Ciàssa di Giardinetti, quarche mêtru primma du scìtu dund'a gh'é(r)a l'antìga Pòrte da Gabella. Inte tüttu, Vìa Rumma a l'ha ina lunghessa de 230 mêtri[4].

Mappa de Via Rumma, cu'i caruggi ch'i se ghe incruxan

Chi apröu u gh'è l'elencu di caruggi ch'i se ghe incruxan, da munte a vàlle:

  • Vìa de Medaje d'Ò(r)u: u cardu mascimu d'Arbenga Veggia; tòstu aa sò fìn, in diresiùn da Pòrte de l'A(r)òscia, u gh'è l'u(r)ìgine de Vìa Rumma vèrsu munte.
  • U Caruggiu di Baxadonne: de dimensciùi picìne, u l'è ün di caruggi ciü stretti d'Arbenga Veggia e u rèsta in scia mancìna da vìa. U sò percursu, de 'na sinquantêna de mêtri, u nu l'è drìtu e u finisce inte Vìa Cavour. U Caruggiu u pìa u sò numme da 'n'antìga famìa de Zena, i Bassadonne.[5]
  • U Caruggiu aa Ciàssa de San Scî: u l'inmette in scia Ciàssa de San Scî, ch'a se pò bèn vegghe passandu in Vìa Rumma.
  • U Caruggiu au Munte: in scia drìta, u l'è de prubabile ün di ciü carateristichi, u pòrta dòppu 'na qua(r)antêna de mêtri lungu a Sènta[6].
  • U Caruggiu aa Ciàssa de San Michê: u segundu ch'u se incuntra in scia mancìna, u se tröva fra Palàssiu Pe(r)usu-Seulla e a Cà di Lengueja-Còsta. Stu caruggiu, ch'u l'inmette inta Ciàssa de San Michê, u manca de numme inta tupunumastica ufisiâle.
  • U Caruggiu de l'Anôna: in scia drìta, u l'è lungu ascì stu lì tòstu sinquanta mêtri e u pìa u numme da l'ufissiu da survaintendènsa in sce pruvìste alimentâri; u dà in scia barbacâna[7].
  • U Caruggiu di Cassulìn: in scia mancìna, u dividde l'isulàu ucupàu dau Palàssiu di Bassu-Seulìn dau rèstu. Strettu, u pòrta vèrsu Vìa Cavour, ch'a dà in scia Ciàssa di Pésci.
  • U Caruggiu de verdü(r)e(r)e: dìtu ascì Vìa Oddu, a remarcà a tupunumastica, u travèrsa Vìa Rumma dandu u(r)igine a 'na cruxe(r)a tòstu impurtante pôcu primma da Pòrte du Pertüxu, vèrsu A Sènta. U marca ascì pe' tradisiùn u cunfìn fra u quartê de San Scî (a munte, caruggiu inclüsu[8]) e quellu de Sant'Eulàlia (a vàlle).
  • U Caruggiu du Rusciàn: in scia mancìna, u pìa u numme da Gio Giacomo Rossano, scritû du Seisèntu. Lungu 'na sinquantêna de mêtri, u pòrta intu Caruggiu de verdü(r)e(r)e[9].
  • U Caruggiu du Culêgiu: in scia drìta, u parte au de sutta du vortu ch'u mette in cumünicasiùn u Culêgiu cun San Carlu.
  • U Caruggiu daa Camera Murtuaria (Vico Lamberti): u dà in sce quella ch'a l'é(r)a a camera murtuaria du veggiu uspeâ, partèndu dau palàssiu de sta famìa lì[10].
  • A Ciàssa de l'Uspeâ: dìta ascì Ciàssa Trincheri, a l'è dund'a finisce a vìa, sutta ün di dui pòrteghi de l'Uspeâ.
  • A Ciàssa di Giardinetti: a se tröva au de là di pòrteghi de l'Uspeâ, vistu che u caruggiu u ghe finisce giüstu in curispundènsa.
Figü(r)a n° Numme Descrisiùn
1-8[n. 1] Palàssiu Rulandi-Ricci-Capelìn Palàssiu e rexidènsa nobile, datàu du Seisèntu[11], u l'è apartegnüu ai Barbe(r)a avanti ch'u vegnìsse de famìe ch'u ne pòrta u numme. U l'è de ciànta nu regulâre, furmàu da dui fabricâti racurdèi da in âtu pòrtegu, ch'u ne caraterìzza u pruspèttu in scia Vìa de Medaje d'Ò(r)u; de cuntru, mi(r)andu da Vìa Rumma, pôcu au de surva de l'ârcu u se ghe vegghe in gran barcùn bügnàu. L'entrâ prinsipâle, faciâ in sciu veggiu cardu màscimu, a l'è decurâ cun architrâvu e spalìne de marme(r)u. Ti(r)àu sciü cun prìe e laterissi, u l'è spartìu in sce quàttru cièi e u presènta tantu de stansie cuèrte cun vorta a cruxe(r)a che de âtre cun vorta a lünetta[12]. U cumplèssu u l'é(r)a stètu vendüu du Settesèntu ai Rulandi-Ricci, fin a quande, du 1967, u Luigi Rulandi Ricci u l'ha dunàu aa diocexi, ch'u l'ha mantegnüu fina du 2008[13]. Da alantu(r)a u l'è pe'a ciü parte de prupietè privâ, duve(r)àu cumme sêde de apartamènti e de ufìssi.
Tûre Barbe(r)a A rèmbu du Palàssiu Rulandi-Ricci-Capelìn u se ghe tröva ina tûre, ciamâ a "Tûre di Barbe(r)a", ch'a se issa fra i tèiti de cà d'in gì(r)u e ch'a remunte(r)ea au Duxèntu. Vegnüa parte du palàssiu numma che du Settesèntu, au dì d'ancöi u se ghe tröva drentu a trumba da sca(r)a ch'a permette de muntà ai cièi de d'âtu da rexidènsa. Podâse che a tûre a gh'avesse in sò ingrèssu a meridiùn, fètu de prìa de Pûi, ch'u daxeva dunca in sciu caruggiu, scibèn ch'aù u secce stètu seràu[13].
s.n.c.[n. 2] Palàssiu San Scî Palàssiu vegnüu sciü fra i seculi XV e XVI, faciàu in scia ciasetta ch'a pòrta u mèximu numme, serandula a meridiùn. U presènta trèi cièi, cu'a faciâ ch'a mustra fra i barcùi du cian de mezzu ina madunetta decurâ de stücchi, dund'u se puxeva vegghe ina pitü(r)a. Au sò de drentu e ghe sun de stansie ch'e cunsèrvan ancù a cuvertü(r)a a cruxe(r)a. U cumplèssu, rangiàu de frescu, u l'è stètu trasfurmàu inte 'n albèrgu[14].
29-31-33[n. 3] Palàssiu Pe(r)usu-Seulla Palàssiu ch'u l'ha u sò ingrèssu prinsipâle in scia Ciàssa de San Michê. U presènta ina faciâ du tardu Sinquesèntu, nuché 'na tûre du Duxèntu in sciu cantu vèrsu Vìa Cavour, mèntre de drentu u l'è decuràu cun pitü(r)e du Seisèntu[15]. U pìa u numme dai sò antìghi prupieta(r)i, ch'i l'é(r)an de üna de ciü impurtanti famìe arbenganesi. U pruspèttu faciàu in sce Vìa Rumma u se presènta semplice, cun trèi ingrèssi, ün ciü grande di âtri dui. In curispundènsa de ün de sti lì e se vegghen ancù e tràcce d'in èrcu de maùi, ancöi seràu. U palàssiu u l'è a sêde du Museu Navâle Rumàn e da sesiùn ingàuna de l'Istitüu Internasiunâle de Stüddi Lìgü(r)i.
35-41[n. 4] Cà e tûre di Lengueja-Còsta Cumplèssu ch'u l'ha avüu u(r)ìgine fra a fìn du Sinquesèntu e l'imprinsippiu du Seisèntu[16], daa ciànta nu regulâre ch'a ne vegne daa missa insemme de ciü custrusiùi presedènti[17], cumme 'na tûre du seculu XII[18]. Inta parte faciâ in sciu caruggiu u mustra ancù i segni di dui èrchi semireundi in laterissiu da lòggia du Trexèntu[18], decurèi a bande inta vorta e spartìe da 'na culònna sutì de prìa, cun tantu de capitèllu e de basamèntu, ch'a l'emerge da l'intonacu. U rèstu du pruspèttu u se cumpune de blòcchi de laterissiu, dund'u nu l'è intunacàu. Au de drentu u palàssiu u g'ha di ambiènti svilüpèi in sce quattru cièi, racurdèi da 'na grossa sca(r)inâ a duggia rampa, cun l'atriu du primmu cian ch'u se semeja a 'na lòggia ascì[19].
43-49[n. 5] Palàssiu Bassu-Seulìn U palàssiu u cröve tòstu tüttu l'isulàu ch'u và dau cantu cu'u Caruggiu de verdü(r)e(r)e, fin a dund'u se tröva u Caruggiu di Cassulìn, ch'u l'inmette vèrsu a Ciàssa di Pésci, dund'u l'ha u sò ingrèssu prinsipâle. Derucàu dau teramòttu de Diàn du 1887, u l'è stètu turna ti(r)àu sciü du 1892 e ancù rangiàu fra u 1984 e u 1985, cumme ripurtàu da 'na targa tacâ aa faciâ. U se presènta cu'in pruspèttu a tréi cièi làttu ciàssa, mèntre vèrsu u caruggiu u l'è pe'a ciü parte a dui livélli, levâ l'a(r)a ciü a levante, ch'a n'ha trèi.
s.n.c.[n. 6] Tûre di Grifi Sta tûre a se truvava intu cumplèssu de Cà di Seulìn, aa mitè du sò fiancu faciàu in sce Vìa Rumma, e a piava fòscia u numme da üna de famìe ch'e n'é(r)an fra i primmi prupieta(r)i. A ògni moddu, zà dai papèi du Seisèntu a se duve(r)ea identificà cu'a tûre de Giacomo Cepollino, scicumme che i cunti Seulìn i ne sun stèti i prupieta(r)i fina aa sò demulisiùn, insemme au rèstu de l'isulàu, duvüa ai dànni patìi intu teramòttu du 1887[20].
58 Palàssiu Oddu Palàssiu impunènte, aa mòrte du prupieta(r)iu Gio Maria Oddi du 1623 u l'è vegnüu pe' sò vuluntè a sêde de 'n culêgiu. U s'è u(r)iginàu daa fuxùn de ciü custrusiùi che zà e l'existevan, pe' dà vìtta aa strutü(r)a ch'a se vegghe au dì d'ancöi. Du 1637 u vegne culigàu, cu'n pòrtegu, aa gêxa de San Carlu, cunvertìa resentemènte in auditorium. Inti tèmpi mudèrni u l'òspita a bibliutêca sìvica e u müseu de Màgiche Traspa(r)ènse, cun l'espusisiùn du piàttu blö e de âtri repèrti descuèrti dae antìghe necròpuli rumâne[21][22].
70 Veggia gêxa de San Carlu A gêxa de San Carlu a l'è stèta ina custrusiùn religiusa au servissiu du vixìn culêgiu di Oddi, ch'u l'ha dumandàu u permissu pe'a sò fabricasiùn du 1637, int'in scìtu primma ucupàu da ina ciàssa, che foscia a l'é(r)a u sagràu de l'antìga gêxa de Sant'Eulàlia[23]. Au dì d'ancöi a strutü(r)a, scunsacrâ, a l'è vegnüa in auditorium daa capacitè mascima de 130 persune, duve(r)àu pe' cunferènse e manifestasiùi d'âtru genere[24].
78[n. 7] Palàssiu Lamberti Palàssiu situàu tòstu au fundu du caruggiu, intu cantu ch'u dà in scia veggia camera murtuaria e che, inta tupunumastica ufisiâle, u pìa u numme de Via Giovanni A. Lamberti, dedicâ a ün di membri da famìa prupieta(r)ia. Du Seisèntu u l'è stètu elevàu in sce quattru cièi, rembàu aa strutü(r)a du culêgiu e da gêxa de San Carlu, tantu che in curispundènsa de sta lì u se vegghe ancù in tòccu de mü(r)aja de maùi caraterizâ daa presènsa de in barcùn a bifura, surmuntàu da 'n èrcu semireundu e cu'ina culunetta intu mezzu. U cumplèssu intregu u l'è stètu rangiàu du 2005.
82-84[n. 8] Veggiu uspeâ de Santa Maria da Mise(r)icòrdia L'uspeâ veggiu de Santa Ma(r)ìa da Mise(r)icòrdia u l'è stètu fundàu ai 28 de marsu du 1558, cun l'uniùn de trê istitusiùi ciü antìghe, pe' pià u numme daa cungrega ch'a u gestìva. U sò cumplèssu u s'è desvilüpàu cu'u tèmpu da l'agregasiùn de pa(r)egge custrusiùi prexistènti, au dì d'ancöi de difissile letü(r)a, cumme a gêxa e munastê de San Calòcciu e l'uspeâ di Santi Crespìn e Crespiniàn, tacàu a stu lì du 1820. Du 1957-58 a l'è stèta inaugü(r)â in'â(r)a mudèrna, ciü a punènte, scibèn che aa fìn, du 2008, l'uspeâ u s'è mesciàu int'ina növa strutü(r)a ae Sgûre[25].
86[n. 9] Pòrte da Gabèlla A Pòrte da Gabèlla a l'é(r)a üna de porte segunda(r)ie ch'e traversavan e mü(r)aje da sitè, intu sò fiancu vèrsu a Ma(r)ìna, avèrta e tapâ ciü votte inta sò sto(r)ia. L'è prubabile ch'a l'agge piàu u numme da ina pustasiùn du dassiu ch'a gh'é(r)a da vixìn e, scicumme ch'a duveva truvâse dunde a mudèrna Vìa Rumma a finìva cuntru ae mü(r)aje, a l'é(r)a gròssu moddu in linea cun l'avertü(r)a ch'a travèrsa ancù l'uspeâ veggiu, ina dexena de mêtri ciü a sud[26]. De ciü, l'avertü(r)a de l'uspeâ a l'è surmuntâ da in pasaggiu, fètu du Seisèntu pe' ligà e due parte da strutü(r)a[25].
s.n.c.[n. 10] Tûre de Santa Cèa A Tûre de Santa Cèa a se truvava in curispundènsa de mü(r)aje, là dund'aù u se vegghe ün di dui pòrteghi de l'uspeâ veggiu, e a cumpa(r)isce pe'a prìmma votta int'ina pitü(r)a de Santa Ma(r)ìa, du Seisèntu. Segundu e descrisiùi d'alantu(r)a a presentava a parte bassa de maùi e a ciü âta intunacâ, in ciü a l'ave(r)ea avüu due avertü(r)e, a primma a l'é(r)a in barcùn rumanicu surmuntàu da in èrcu, mentre a segunda a l'é(r)a a furma d'elisse. Mensunâ inte ciü papèi, a l'ha piàu stu numme pe' êsse stèta parte du cunvèntu de Santa Cèa (o de San Calòcciu), ti(r)àu sciü du 1593, vegnüu parte de l'uspeâ da l'Öttusèntu in avanti. Se ponen ancù vegghe numma che i blòcchi de prìa de Pûi ch'e ne furmavan u basamèntu[27].
- s.n.c.[n. 11] Tûre da Gabèlla A Tûre da Gabèlla a l'è stèta üna de tûre d'Arbenga ch'a se truvava d'ataccu o in simma aa pòrte cu'u mèximu numme. A sò mensiùn ciü antìga a l'è quella ligâ a ina recustrusiùn du 1397, mèntre l'ürtima a riva dau 1516[28], mancandu du tüttu inte testimunianse de doppu[29].
Nòtte au tèstu
  1. ↑ L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a dà in scia Via de Medaje d'Ò(r)u e a pòrta u sivicu n°73
  2. ↑ L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a dà in scia Ciàssa de San Scî e a pòrta u sivicu n°5
  3. ↑ L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a dà in scia Ciàssa de San Michê e a pòrta u sivicu n°12
  4. ↑ L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a dà in scia Ciàssa de San Michê e a pòrta u sivicu n°9
  5. ↑ Nüme(r)asiùn dispari. L'entrâ prinsipâle du Palàssiu a dà sce Via Cavour e a pòrta u sivicu n°56
  6. ↑ Edifissiu ch'u nu l'existe ciü, u se truvava ciü o mênu aa mitè de l'isulàu di Seulìn. L'entrâ prinsipâle du növu palàssiu a pòrta u sivicu n°49
  7. ↑ U sivicu in questiùn u se rife(r)isce a l'entrâ prinsipâle, mèntre u cumplèssu intregu u cröve a nüme(r)asiùn pâri fra i sivichi 72 e 80
  8. ↑ Se tratta de dui ingrèssi laterâli, mentre quellu prinsipâle da parte veggia u se fàccia in scia Ciàssa de l'Uspeâ e u pòrta u sivicu n°10
  9. ↑ In curispundènsa du pòrtegu u se tröva in ingrèssu laterâle de l'Uspeâ, cumplèssu ch'u ghe ne fa parte
  10. ↑ Edifissiu ch'u nu l'existe ciü, u l'e(r)a faciàu in scia Ciàssa di Giardinetti au n°17, pròpiu in curispundènsa du Pòrtegu de l'Uspeâ ch'u se inmette intu caruggiu
  11. ↑ Edifissiu ch'u nu l'existe ciü, u nu se ghe cunusce a culucasiùn precisa in u(r)igine
Nòtte bibliugrafiche
  1. ↑ Costa Restagno, 1979, L'evoluzione topografica di Albenga dalla romanità al medioevo, pp. 16, 139
  2. ↑ (IT) L'orientamento degli edifici in Liguria - Tracciati viari urbani - Albenga, in sce uranialigustica.altervista.org. URL consultòu o 31 agòsto 2024.
  3. ↑ Costa Restagno, 1993, Lo sviluppo urbano, p. 21
  4. ↑ AA.VV., 2001, pp. 51-52
  5. ↑ AA.VV., 2001, p. 30
  6. ↑ AA.VV., 2001, p. 44
  7. ↑ AA.VV., 2001, p. 27
  8. ↑ AA.VV., 2001, p. 45
  9. ↑ AA.VV., 2001, p. 52
  10. ↑ AA.VV., 2001, p. 38
  11. ↑ (IT) Palazzo Rolandi Ricci Cappellini, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 2 seténbre 2024.
  12. ↑ (IT) Palazzo Rolandi Ricci Cappellini, scheda completa, in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 1º seténbre 2024.
  13. 1 2 Bertonasco Rubatti, 2010, La descrizione delle torri di Albenga, Quartiere San Siro, pp.63-64
  14. ↑ (IT) Benvenuti a Palazzo San Siro, in sce sanctusyrus.it. URL consultòu o 5 seténbre 2024.
  15. ↑ (IT) TCI, 6. Le valli di Albenga, in Liguria, Milan, Touring Club Italiano, 2001, p. 128.
  16. ↑ (IT) Casa e torre Lengueglia, scheda completa, in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 2 seténbre 2024.
  17. ↑ Costa Restagno, 1993, Il paesaggio urbano e le arti, pp. 151-152
  18. 1 2 (IT) Palazzo della Lengueglia - Costa, relazione storico artistica (JPG), in sce commons.wikimedia.org. URL consultòu o 4 seténbre 2024.
  19. ↑ Costa Restagno, 1993, Il paesaggio urbano e le arti, pp. 152
  20. ↑ Bertonasco Rubatti, 2010, La descrizione delle torri di Albenga, Quartiere di Sant'Eulalia, pp. 74-78
  21. ↑ (IT) Palàssu Oddo, descröve Arbénga, in sce scoprialbenga.it. URL consultòu o 12 màrso 2022.
  22. ↑ (IT, EN, FR, ES, RU) Palàssiu Oddu, cumün d'Arbenga, in sce comune.albenga.sv.it. URL consultòu l'11 lùggio 2024.
  23. ↑ Costa Restagno, 1979, Il centro cittadino e gli insediamenti religiosi, pp. 54-55
  24. ↑ (IT, EN) Auditorium San Carlo, in sce scoprialbenga.it. URL consultòu o 4 seténbre 2024.
  25. 1 2 (IT) Ospedale Santa Maria della Misericordia (parte vecchia), relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 1º seténbre 2024.
  26. ↑ Costa Restagno, 1979, cap. VI, Le mura, pp. 138-139
  27. ↑ Bertonasco Rubatti, 2010, Descrizione delle torri d'Albenga, Quartiere Sant'Eulalia, pp.81-82
  28. ↑ Costa Restagno, 1979, cap. VI, Le mura, p. 139
  29. ↑ Bertonasco Rubatti, 2010, Appendice n. 5, Le torri nei documenti storici

Âtri prugètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Ligammi de fö(r)a

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • (IT) AA. VV., Roma, via, in sce Albenga: Immagini e Ricordi.
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Vìa_Rumma_(Arbenga)&oldid=263435"