Giórno

Modìfica colegaménti
Da Wikipedia
ZE
 Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
AcLiBr.jpg

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

O relêuio a 24 ôe de Greenwich, ciamòu o Shepherd Gate Clock

'N giórno o l'é aproscimativaménte pægio a-o perîodo de ténpo into quæ a Tæra a finìsce 'na rotaçión conplêta in sciô pròpio àsce[1], co-ina duâta de ciù ò mêno 24 ôe. 'N giórno solâre o l'é pe cóntra definîo cómme l'intervàllo tra i doî moménti sucesîvi inti quæ, a-a mæxima poxiçión, o Sô o l'ariva a-o sò pónto ciù âto into çê[2]. I giórni in scî âtri pianêti se pêuan determinâ a-a mæxima manêa, scibén ch'o l’é ciæo che àn de longhésse despægie aprêuvo a-i vàrri intervàlli necesâi pe conpletâ 'na rotaçión. Prezénpio o giórno marçiàn, ciamòu sol, o l'é legerménte ciù lóngo, pægio defæti a 24h 37m 22.663s[3].

L'unitæ de mezûa "giórno" (con scìnbolo d) a l'é definîa cómme pægia a 86.400 segóndi, ö sæ l'unitæ de mezûa de bâze pe-o ténpo into scistêma internaçionâle de unitæ de mezûa. Iniçialménte definîo in tèrmini de möto òrbitâle da Tæra inte l'ànno 1900, da-o 1967 a definiçión do segóndo, e dónca do giórno, a l'é definîa in scîa bâze de 'na tranxiçión eletrònica de l'àtomo de çésio[4].

'N giórno civîle o l'é lóngo generalménte 24 ôe, ciù ò mêno 'n poscìbile segóndo intercalâ da l'ôa do Ténpo Cordinòu Universâle (in sìgla UTC) e, in çèrti câxi, aomentòu ò amermòu de 'n'oâ inte quélli lêughi che pàsan da ò inte l'ôa legâle. Pe de ciù, 'n giórno o peu êse definîo ànche cómme ciaschedùn perîodo de vintiquàttro ôe, calcolòu da 'na mêzanéutte a-a sucesîva, into quæ 'na setemànn-a, 'n méize o 'n ànno o l'é divîzo, e a corispondénte rotaçión da Tæra in sciô pròpio asce.

A ògni mòddo l'ûzo da paròlla giórno o càngia in scîa bâze do contèsto into quæ a l'é dêuviâ: prezénpio quànde se dîxe "o giórno e a néutte" l'espresción "giórno" a l'à 'n scignificâto diferénte, indicàndo defæti l'intervàllo de lûxe conpréizo tra dôe néutte sucesîve, ò o ténpo tra 'n'àrba e o tramónto. S'aregordâ cómme in zenéize, in mòddo scìmile a l'italiàn d'ancheu, gh'êa l'espresción "di" pe indicâ o giórno intéizo cómme perîodo de lûxe, paròlla che però a no l'é ciù dêuviâ[5].

I modélli de vìtta biologicaménte determinæ di êse umâni e de tantìscime âtre spêce fan riferiménto a-o coscì dîto rìtmo circadiàn, bazòu in scîo giórno solâre da Tæra e in scîo cîclo giórno-néutte.

Introduçión[modìfica | modìfica wikitèsto]

A divinitæ norvegéize do giórno, Dagr, inte 'n quàddro de Peter Nicolai Arbo do 1874.

Giórno solâre vêo[modìfica | modìfica wikitèsto]

O giórno solâre vêo o l'é definîo cómme o ténpo inpiêgòu da-o Sô pe arivâ dôe vòtte a-o pónto ciù âto da sò traietöia into çê, ö sæ o l'é pægio a l'intervàllo conpréizo tra dôe colminaçioìn sucesîve do Sô. Dæto che però l'òrbita terèstre, coscì cómme quélle de âtri pianêti, a no l'é perfetaménte circolâ, i ògètti viagian a divèrse velocitæ in divèrsci pónti da sò òrbita (pe dirètta consegoénsa da segónda lézze de Kepler), co-o giórno solâre che dónca o no l'à a mæxima duâta into córso de l'ànno (e ch'a saiâ mascìma a-o perihelion, co-a ciù âta velocitæ de rivoluçión de zenâ e a mìnima a lùggio, a l'aphélion). Aprêuvo a-o moviménto da Tæra lóngo 'n'òrbita ecentrìca e a-a sò rotaçión in sce 'n àsce inclinòu, quésto perîodo de ténpo o peu êse de ± 7,9 segóndi in sce l'intervàllo bâze de 24 ôe.

Inti ùrtimi decénni a longhéssa média do giórno solâre in sciâ Tæra a l'é stæta de 86.400,002[6] segóndi (ò 24,0000006 ôe) e inta duâta média de 'n ànno tròpico, dîto ànno solâre ascì, gh'é 365.242199 giórni solâri.

Giórno solâre médio[modìfica | modìfica wikitèsto]

O giórno solâre médio, dêuviòu pe fìn civîli, o l'é pægio a-a duâta média di giórni solâri de tùtto l'ànno, ch'a l'é de ciù ò mêno 24 ôe. Aprêuvo a-o lentìscimo procèsso de ralentaménto da rotaçión terèstre (inte l'ùrtimo sécolo o giórno médio o s'è alonghîo de 1,7 millisegóndi) a duâta média do giórno solâre a l'é a-a giornâ d'ancheu legerménte superiôre a l'iniçiâle 86.400 segóndi, e dónca o giórno astronomìco o resta 'n pö ciù inderê de quéllo civîle (in média de 'n pö mêno d'un segóndo a l'ànno). Pe sta raxón chi, a partî da-o 1972, o l'é de vòtte azónto 'n segóndo (o coscì dîto segóndo intercalâ) a-a fìn di 30 de zùgno ò, ciù de spésso, a-i 31 de dexénbre, de mòddo da conpensâ quésto ritàrdo[7]. Inte l'ànno 2017 gh'é stæta a necescitæ d'azónze quésto segóndo "de ciù" vintisètte vòtte[8].

Giórno sciderâle[modìfica | modìfica wikitèsto]

O giórno sciderâle o l'é pe cóntra o ténpo ch'o pàssa tra doî pasàggi consecutîvi da mæxima stélla a-o meridiàn de 'n çèrto lêugo in sciâ superfìcce terèstre, conscideràndo che, pigiàndo 'n còrpo celèste tànto lontàn, quésto o peu êse asónto cómme fìsso. Quésto "giórno" o l'é legerménte ciù brêve de quéllo solâre, dæto che in quést'ùrtimo (ch'o pigia cómme riferiménto o Sô) bezéugna tegnî in cheu che a Tæra, óltre che gjâ in sciô pròpio àsce, a gja d'in gîo a-o Sô ascì e dónca, dòppo 'na sò rotaçión "asolûta", o meridiàn de riferiménto o no l'é ciù rivòlto vèrso a Sô, co-a Tæra ch'a doviâ gjâ ancón de 'n àngolo pægio a quéllo, into méntre conpîo, da-a sò rivoluçión.

In particolâ, o giórno sciderâle o l'é de quàttro menûti ciù cùrto rispètto a-e 24 ôe (ezataménte 23 ôe, 56 menûti e 4,09 segóndi), pe 366.2422 giórni sciderâli ògni ànno tròpico, dónca un de ciù rispètto a-i giórni solâri. O l’é ciæo che, in scî âtri còrpi celèsti, e longhésse di giórni, ségge solâri che sciderâli, són diferénti. Chi de sótta gh'é 'na brêve tabélla co-e duâte di giórni inti vàrri còrpi do Scistêma Solâre[9]:

Inmàgine 3D Mercury.png Venus globe - transparent background.png Apollo17earth white.jpg Moon - Illustration (5679642905).jpg Mars (16716283421) - Transparent background.png 3D Jupiter.png 3D Saturn.png 3D Uranus.png 3D Neptune.png 3D Pluto.png
Còrpo celèste Mercûio Vénere Tæra Lùnn-a Màrte Zôve Satùrno Uràn Netùn Plutón
Longhéssa do giórno

(in ôe)

4222,6 2802,8 23,9 708,7 24,7 9,9 10,7 17,2 16,1 153,3

Giórno-Néutte[modìfica | modìfica wikitèsto]

'N giórno, intéizo cómme o perîodo de lûxe distìnto da-a néutte, o l'é comuneménte definîo cómme o perîodo into quæ a lûxe do Sô a l'arîva a tæra diretaménte asuméndo l'asénsa de ògni òstàcolo. A longhéssa média do giórno a l'é però magiô da meitæ de vintiquàttro ôe giornaliêre, aprêuvo a dôe efètti: pe prìmma cösa o Sô o no l'é 'n pónto in sciâ vòtta celèste, dæto ch'o l'à 'n'anpiéssa aparénte de 32 menûti d'èrco, e, pe de ciù, l'atmosfêra terèstre a riflètte a lûxe do Sô in mòddo che quésta a l'ariva a tæra scìnn-a quànde o Sô o se trêuva de 34 menûti d'èrco de sótta a l'òrizónte. Dónca a prìmma lûxe solâre a l'ariva a-o seu za quànde o Sô o l'é ancón de ciù ò mêno 50 menûti d'èrco de sótta a l'òrizónte[10], fæto ch'o fa scì che a duâta média do giórno a ségge de 7 menûti ciù lónga de 12 ôe[11].

Etimologîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

A paròlla "giórno" a vêgne da-o tàrdo latìn diŭrnum (tempus), derivòu da l'agetîvo diurnus, ö sæ "giornaliêro", ch'o vêgne a sò vòtta da-o latìn dies, "giórno"[12].

Inte léngoe germàniche l'òrigine comùn a l'é inta réixe proto-germànica *dagaz[13], ch'a l'à dæto cómme rizultâti dagur in islandéize, dag in norvegéize, danéize, svedéize e olandéize, Tag in tedésco e, atravèrso l'ingléize antîgo dæg, day ingléize. In particolâ, a-i 17 de òtôbre do 2015, day a l'êa a 205° paròlla ciù dêuviâ inte l'ingléize americàn e a 210° inte l'ingléize britànico[14].

Unitæ de mezûa[modìfica | modìfica wikitèsto]

'N giórno, indicòu co-o scìnbolo d e definîo cómme pægio a 86.400 segóndi, o no l'é 'n'unitæ de bâze do scistêma internaçionâle ma o sò ûzo o l'é a ògni mòddo acetòu into SI. L'unitæ do SI de bâze pe-o ténpo a l'é defæti o segóndo.

Tra o 1967 e o 1968, into tredicêximo CGPM (co-a Resolution 1) o Bureau international des poids et mesures (BIPM) o l'à ridefinîo o segóndo cómme:

... a duâta de 9.192.631.770 perîodi da radiaçión corispondénte a-a tranxiçión tra doî livélli iperfìn do stâto normâle de l'àtomo de çésio-133[4].

Dêuviàndo quésta definiçión, 'n giórno definîo segóndo o scistêma internaçionâle o l'é ezataménte pægio a 794.243.384.928.000 de quésti perîodi. Inte 'n lunâio giuliàn i giórni són 365,25.

Segóndo intercalâ[modìfica | modìfica wikitèsto]

Sorviatùtto aprêuvo a-i efètti de marêe, o perîodo de rotaçión da Tæra o no l'é costànte, ma gh'é de variaçioìn minoî ségge inti giórni solâri che inte quélli sciderâli. Ste variaçioìn chi, ch'àn portòu in mòddo particolâ a 'n alongaménto da sò duâta, són dovûe a-e marêe solevæ da-a Lùnn-a. Dæto o mòddo into quæ o l'é atoalménte definîo o segóndo, d'ancheu a duâta média de 'n giórno a l'é de 86.400.002 segóndi, aomentàndo de 1,7 millisegóndi a l'ànno (inti ùrtimi 2.700 ànni). A longhéssa de 'na giornâ de ciù ò mêno 620 milioìn de ànni fa, stimâ gràçie a-e coscì dîte "ritmiti" (prîe formæ da seu alternæ de arenària), a l'é defæti de sôlo 21,9 ôe.

De mòddo da mantegnî o giórno civîle aliniòu co-o moviménto aparénte do Sô, 'n giórno segóndo o Ténpo Cordinòu Universâle (UTC) o peu inclùdde 'n coscì dîto segóndo intercalâ, de ségno negatîvo ò poxitîvo. Dónca, scibén che in génere o l'àgge 'na duâta de 86.400 segóndi SI, 'n giórno civîle o peu êse lóngo 86.401 ò 86.399 segóndi SI ascì. I segóndi intercalæ són anonçiæ co-in çèrto antìçipo da l'International Earth Rotation and Reference Systems Service (in sìgla IERS), ch'o mezûa a rotaçión da Tæra e o detèrmina se o l'é necesâio 'n segóndo intercalâ.

Giórno civîle[modìfica | modìfica wikitèsto]

Pe motîvi civîli, 'n oràrio comùn o l'é tipicaménte definîo pe tùtta 'na región in sciâ bâze de l'ôa solâre locâle média in corispondénsa de 'n meridiàn centrâle. Quésti fûxi oràri àn comensòu a êse adotæ vèrso a meitæ do XIX sécolo, quànde són intræ in servìçio e prìmme ferovîe a oràri regolâri, prinçipalménte tra i pàixi eoropêi prìmma do '29. Da-o 2015 i fûxi oràri ancón in ûzo són 40, con quéllo centrâle (a partî da-o quæ són stæti definîi tùtti i âtri) ch'o l'é conosciûo cómme UTC±00, o quæ o l'adêuvia diretaménte o Ténpo Cordinòu Universâle.

A convençión ciù comùn a fa comensâ o giórno civîle a-a mêzanéutte, ö sæ in corispondénsa da colminaçión inferiô do Sô in sciô meridiàn centrâle do fûzo oràrio. 'N giórno coscì definîo o l'é pægio a quélli che són indicæ into lunâio. O giórno civîle o l'é comuneménte spartîo tra 24 ôe formæ da 60 menûti, con ògni menûto ch'o l'é formòu da 60 segóndi.

Ténpo métrico[modìfica | modìfica wikitèsto]

Into XIX sécolo a l'êa difûza l'idêa de çèrne cómme unitæ de bâze do ténpo 'na fraçión decimâle (1⁄10.000 o 1⁄100.000) de 'n giórno astronomìco. Quésta idêa a faxéiva pàrte de 'n moviménto a favô de 'na decimalizaçión de l'indicaçión de l'ôa e do lunâio che però a no l'à avůo 'n particolâ sucèsso aprêuvo a-a dificoltæ do pasàggio da-e unitæ de lóngo dêuviæ a quélle decimâli. Tra de quéste unn-a de ciù comùn a l'é stæta o çentigiórno, pægio a 14,4 menûti, sàiva a dî 864 segóndi, a l'unitæ tradiçionâle cinéize, ò kè, e vixìn a-o mùltiplo, inclûzo into scistêma internaçionâle do chilosegóndo (1.000 segóndi).

Cangiaménti de duâta[modìfica | modìfica wikitèsto]

Chi de sótta a gh'é a tabélla co-a duâta de 'n giórno inte vàrri moménti da stöia da Tæra[15].

Dæta Perîodo geologìco Nùmero de giórni a l'ànno Duâta do giórno
D'ancheu Atoâle 365 24 ôe
100 milioìn de ànni fa Cretacìco 380 23 ôe e 20 menûti
200 milioìn de ànni fa Triassìco 390 22 ôe e 40 menûti
300 milioìn de ànni fa Carbonìfero 400 22 ôe
400 milioìn de ànni fa Devoniàn 410 21 ôe e 20 menûti
500 milioìn de ànni fa Canbriàn 425 20 ôe e 40 menûti

Estrêmi[modìfica | modìfica wikitèsto]

O Sô e a Lùnn-a, raprezentaçión inta Crònaca de Nürnberg de Hartmann Schedel, 1493

Pe-a ciù pàrte de béstie diùrne a giornâ a l'incoménsa a-o moménto de l'àrba e a finìsce a-o tramónto ma i êse umâni, co-e sò convençioìn sociâli e-e sò conoscénse scentìfiche, àn dæto divèrse definiçioìn a-i estrêmi da giornâ. Inta Bìbia ebràica, in particolâ into lìbbro da Génexi, 'n giórno o l'é definîo in tèrmini de "séia" e "matìnn-a" pöco prìmma ch'a ségge contâ a creaçión de 'n sô pe iluminâlo. O l'é defæti scrîto, inta Génexi 1:5, "e [Dîo] o l'à ciamòu a lûxe Giórno e o scûo Néutte. E a l'é stæta séia e a l'é stæta matìnn-a: prìmmo giórno".

Convençión comùn tra i antîghi romén[16], tra i antîghi cinéixi[17] e inti ténpi modèrni a l'é quélla ch'a fa iniçiâ o giórno civîle a-a mêzanéutte, ö sæ a-e 00:00, e ch'o vàdde scìnn-a-e 24 ôe sucesîve, ö sæ a-e 24:00, e quæ són e 00:00 do giórno dòppo ascì. Inte l'antîgo Egìtto o giórno o l'êa pe cóntra calcolòu tra 'n'àrba e quélla sucesîva, méntre o giórno ebràico o l'incomensa a-o tramónto òpû a-o prinçìpio da néutte, intéizo cómme o moménto into quæ són za conpàrse træ stélle de segónda magnitùdine.

Inte l'Eoröpa do medioêvo s'andâva aprêuvo quésta tradiçión ascì, segóndo o scistêma dîto lunâio fiorentìn: inte sto scistêma chi dî "e ôe dôe" o l'ìndica che són pasæ dôe ôe da-o tramónto, co-i moménti prìmma da séia che dónca, rispètto a-o lunâio modèrno, se trêuvan de 'n giórno ciù inderê. Festivitæ cómme a Vigìlia de Dênâ, l'Halloween (a-a vigìlia do giórno di Sànti) ò quélla de Sànt'Agnéize són di rèsti do modéllo de lunâio ciù antîgo, quànde o giórno de fèsta o l'incomensâva a-a séia de quéllo prìmma. Prìmma do 1926, in Turchîa, êan dêuviæ tùtti doî i scistêmi, ö sæ quéllo tùrco, ch'o contâva e ôe a partî da-o tramónto, e quéllo "françéize", ch'o partîva za da-a mêzanéutte.

A validitæ di bigétti ò di abonaménti in sce un ò ciù giórni a peu terminâ a-a mêzanéutte ò a l'oràrio da serâ, a segónda do quéllo ch'o se verifica prìmma. Però, se 'n servìçio cómme o traspòrto pùblico o va da 'n giórno a-e prìmme ôe de quéllo sucesîvo, i ùrtimi moménti do servìçio són de vótte conscideræ cómme pàrte do giórno prìmma.

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

  1. ↑ (EN) Eric Weisstein, Day, in sce scienceworld.wolfram.com. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
  2. ↑ (EN) Eric Weisstein, Solar Day, in sce scienceworld.wolfram.com. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
  3. ↑ (EN) Michael Allison e Robert Schmunk, Technical Notes on Mars Solar Time as Adopted by the Mars24 Sunclock, NASA Goddard Institute for Space Studies. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
  4. ↑ 4,0 4,1 (EN, FR) Bureau international des poids et mesures, SI base unit: second (s), in sce bipm.org. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
  5. ↑ (LIJ, IT) TIG - dì, in sce zeneize.net. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
  6. ↑ A média di ùrtimi 50 ànni a l'é de ciù ò mêno 86.400,002, co-a média anoâle into mæximo perîodo ch'a va da 86.400 a 86.400,003, méntre a longhéssa di sénci giórni a l'é andæta da 86,399.999 a 86,400.004 segóndi. Véddi ascì o grafìco chi de sótta:
    Deviation of day length from SI day.svg

    Fónte: (EN) International Earth Rotation and Reference Systems Service, Earth Orientation Parameters, in sce hpiers.obspm.fr. URL consultòu o 6 màzzo 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 6 màzzo 2021).

  7. ↑ (EN) Physical Measurement Laboratory - Time and Frequency Division, Leap Seconds, National Institute of Standards and Technology. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
  8. ↑ (EN) Physical Measurement Laboratory - Time and Frequency Division, Leap Seconds Inserted into the UTC Time Scale, National Institute of Standards and Technology. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
  9. ↑ (EN) Mary Beth Griggs, Shaky rings help scientists measure Saturn’s days, in sce theverge.com, 18 zenâ 2019. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
  10. ↑ 32'½ + 34′ = 50′, dæto che 32 menûti d'èrco o l'é o diàmetro
  11. ↑ 50°/60 ÷ 360° × 2(for sunrise and set) × 24 hours ≈ 7 min
  12. ↑ (IT) giórno - Vocabolario on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
  13. ↑ (EN) J. P. Mallory e D. Q. Adams, The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World, Oxford, OUP Oxford, 2006, p. 124, ISBN 0-199-28791-0.
  14. ↑ (EN) English Words - Oxford Dictionaries Online, Oxford University Press. URL consultòu o 28 agòsto 2021.
  15. ↑ (FR) J.Kovalesky, Paléo-Astronomie, in L'Astronomie, vol. 83, p. 411. URL consultòu o 28 agòsto 2021.
  16. ↑ (LA) Plutarco, Quaestiones Romanae, II sécolo d.C., p. 84.
  17. ↑ (ZH) 柯劭忞, 清史稿, in sce zh.wikisource.org, p. 84. URL consultòu o 28 agòsto 2021.

Âtri progètti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Colegaménti estèrni[modìfica | modìfica wikitèsto]

Contròllo de outoritæLCCN (EN) sh85035979 · GND (DE) 4230857-4
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Giórno&oldid=240475"