Giórno
ZE
|
Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ |
O giórno o l'é l'intervàllo de ténpo tòsto pægio a quéllo necesâio a-a Tæra pe conpî 'na rotaçión intrêga in gîo a-o sò àsse[1], ch'o gh'à 'na duâta de ciù ò mêno 24 ôe. Pe cóntra, o giórno solâre o l'é definîo cómme l'intervàllo de ténpo che ghe métte o Sô pe arivâ dôe vòtte a-o sò pónto ciù âto into çê, amiòu da-a mæxima poxiçión[2]. A longhéssa do giórno in scî âtri pianêti a l'é determinâ a-o mæximo mòddo e a gh'aviâ de duâte despæge in sciâ bâze di diferénti perîodi de rotaçión di pianêti. Prezénpio o sol, sàiva a dî o giórno de Màrte, o l'é in pitìn ciù lóngo de quéllo terèstre, dæto ch'o l'é pægio a 24h 37m 22.663s[3].
O giórno intéizo cómme unitæ de mezûa, indicòu da-o scìnbolo "d", o l'é ofiçialménte determinòu cómme 'n perîodo de 86.400 segóndi, ch'én stæti çernûi cómme unitæ de mezûa de bâze pò-u ténpo into scistêma internaçionâle de unitæ de mezûa. A-o coménso calcolòu a partî da-o möto òrbitâle da Tæra inte l'ànno 1900, da-o 1967 a definiçión de segóndo, e con lê quélla de giórno, a l'é stæta arangiâ in sciâ bâze de 'na tranxiçión eletrònica de l'àtomo de çésio[4].
Pò-u sòlito, o giórno civîle o l'é lóngo 24 ôe e a ste chi se poriéiva levâghe ò azónzighe o segóndo intercalâ da l'ôa do Ténpo Cordinòu Universâle, in sìgla UTC, dêuviòu cómme coreçión. Pe de ciù, o valô do ténpo o peu êse aomentòu ò amermòu de 'n'oâ inte quélli pòsti che sciòrtan fêua ò che vàn inte l'ôa legâle. O giórno o se peu ancón definî cómme ciaschedùn perîodo de vintiquàttro ôe, calcolòu tra dôe mêzanéutte sucesîve, ch'o spartìsce e setemànn-e, i méixi e i ànni, co-a rotaçión corispondénte da Tæra in gîo a-o sò àsse.
A ògni mòddo, o contèsto quànde l'é dêuviòu a pòula "giórno" o ghe peu cangiâ o scignificâto ascì: prezénpio inte l'espresción "o giórno e a néutte" a pòula "giórno" a gh'à 'n sénso diferénte, ch'o fâ riferiménto a-o perîodo de lûxe conpréizo tra dôe néutte sucesîve ò a quéllo tra l'àrba e o tramónto aprêuvo. Into pasòu, o zenéize o gh'àiva l'espresción "di" pe indicâ o giórno intéizo cómme perîodo de lûxe però, a-a giornâ d'ancheu, a no l'é ciù dêuviâ into parlâ çitadìn[5].
I modélli de vìtta di êse umâni, determinæ in mòddo biològico cómme bén bén de âtre spêce, se són svilupæ segóndo i coscì dîti rìtmi circadién, ch'én bazæ pròpio in sciâ duâta do giórno solâre da Tæra e in sciô cîclo giórno-néutte.
Introduçión
[modìfica | modìfica wikitèsto]
Giórno solâre vêo
[modìfica | modìfica wikitèsto]O giórno solâre vêo o l'é definîo cómme o ténpo che ghe métte o Sô p'arivâ dôe vòtte a-o pónto ciù èrto da sò traietöia into çê, dónca pægio a l'intervàllo conpréizo tra dôe colminaçioìn sucesîve da stélla. Scicómme l'òrbita di pianêti, inclûzo quélla da Tæra, a no l'é a rêo riónda, pe consegoénsa dirètta da segónda lézze de Kepler l'acàpita che quésti còrpi celèsti gh'àggian 'na velocitæ ch'a càngia lóngo a sò òrbita, co-o giórno solâre che dónca o no gh'à a mæxima duâta into córso de l'ànno (in particolâ a saiâ màscima a-o perihelion, co-a velocitæ de rivoluçión ciù èrta ch'a l'é de zenâ e a mìnima che in scàngio a l'é a l'aphélion, de lùggio). A caxón do moviménto da Tæra in sce 'n'òrbita no riónda e a-a sò rotaçión in gîo a 'n àsse inclinòu, quésta variaçión de ténpo a peu arivâ a ± 7,9 segóndi de diferénsa da-o perîodo de bâze de 24 ôe.
Inti ùrtimi decénni a longhéssa média do giórno solâre terèstre a l'é stæta de 86.400,002 segóndi[n. 1], ò 24,0000006 ôe, e into córso da duâta média de 'n ànno tròpico, dîto ànno solâre ascì, gh'é 365,242199 giórni solâri.
Giórno solâre médio
[modìfica | modìfica wikitèsto]O giórno solâre médio, dêuviòu pe raxoìn civîli, o l'é a duâta média di giórni solâri de 'n ànno intrêgo, ch'a l'é pægia a ciù ò mêno 24 ôe. O lentìscimo procèsso de ralentaménto da rotaçión terèstre, co-o giórno médio che into l'ùrtimo sécolo o s'é alonghîo de 1,7 millisegóndi, o l'à fæto crésce a duâta média do giórno solâre. O giórno solâre médio, a-a giornâ d'ancheu, o l'é defæti aomentòu in pitìn rispètto a-i 86.400 segóndi ch'êan stæti a l'inprinçìpio calcolæ e, dónca, gh'é o giórno astronòmico ch'o l'arèsta ciù inderê de quéllo civîle, co-ina diferénsa a l'ànno ch'a l'é de tòsto in segóndo.
Pe sta raxón chi, da-o 1972, l'é stæto inandiòu a pràtica do coscì dîto segóndo intercalâ, azónto a-a fìn do 30 de zùgno ò, ciù de spésso, do 31 de dexénbre, de mòddo da conpensâ quésto retàrdio[7]. Do 2017 gh'é stæto a necescitæ d'azónze o segóndo "de ciù" pe vintisètte vòtte[8].
Giórno sciderâle
[modìfica | modìfica wikitèsto]O giórno sciderâle o l'é o ténpo che ghe métte a mæxima stélla pe conpî doî pasàggi sucesîvi a-o meridiàn de 'n çèrto pónto in sciâ superfìcce terèstre, co-a particolaritæ de quésto scistêma ch'a vêgne da-o fæto che, pigiòu 'n còrpo celèste tànto lontàn, se peu consciderâlo cómme fìsso. A duâta do giórno calcolâ inte sto mòddo chi a l'é in pitìn ciù cùrta do giórno solâre, ch'o in scàngio o pìggia cómme riferiménto o Sô. Defæti, into cónto da duâta do giórno solâre, gh'é e consegoénse de tùtti i moviménti da Tæra che, ciù de mesciâse in gîo a-o sò àsse, a gîa in gîo a-o Sô e, pe sta raxón chi, pasòu 'na rotaçión intrêga o meridiàn de riferiménto o no l'é gjòu giùsto vèrso a Sô, ma a Tæra a gh'aviâ da gjâse ancón de 'n àngolo pægio a quéllo conpîo into méntre da-a sò rivoluçión.
O giórno sciderâle o l'é de quàttro menûti ciù cùrto rispètto a-e 24 ôe e, in particolâ, o dûa 23 ôe, 56 menûti e 4,09 segóndi, pe 366,2422 giórni sciderâli inte ògni ànno tròpico, che coscì o l'é de tòsto 'n giórno ciù lóngo de quéllo solâre. In scî âtri còrpi celèsti e dûate di giórni, ségge solâri che sciderâli, són despæge; chi de sótta gh'é 'na tabélla ch'a riasùmme a longhéssa do giórno in scî pianêti do Scistêma Solâre[9]:
| Inmàgine | 
|
|
|
.jpg)
|
_-_Transparent_background.png)
|
|
|
|
|
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Còrpo celèste | Mercûio | Vénere | Tæra | Lùnn-a | Màrte | Zôve | Satùrno | Uràn | Netùn | Plutón |
| Longhéssa do giórno
(in ôe) |
4222,6 | 2802,8 | 23,9 | 708,7 | 24,7 | 9,9 | 10,7 | 17,2 | 16,1 | 153,3 |
Giórno-Néutte
[modìfica | modìfica wikitèsto]O giórno, intéizo cómme o perîodo de lûxe despægio a-a néutte, o l'é de sòlito determinòu da-o perîodo de ténpo quànde a lûxe do Sô a l'arîva drîta scìnn-a in tæra, into câxo no ghe ségge de òstàcoli into mêzo. A duâta média do giórno a l'é però ciù lónga da meitæ de vintiquàttro ôe conplescîve a caxón de doî efètti diferénti: pe prìmma cösa o Sô o no l'é in pontìn in sciâ vòtta celèste, scicómme o gh'à 'n'anpiéssa aparénte de 32 menûti d'èrco, e, pe de ciù, l'atmosfêra terèstre a riflètte i ràggi do Sô inte 'n mòddo che quésti arîvan in tæra scìnn-a quànde a stélla a se trêuva a 34 menûti d'èrco sótta a l'òrizónte. Conscideròu insémme quésti doî fæti, a prìmma lûxe do Sô a sciòrte a-arivâ in tæra za quànde a stélla a se trêuva a ciù ò mêno 50 menûti d'èrco sótta a l'òrizónte[n. 2], fenòmeno ch'o pòrta a 'na duâta média do giórno ch'a l'é de 7 menûti ciù lónga da meitæ de vintiquàttro ôe[n. 3].
Etimologîa
[modìfica | modìfica wikitèsto]A pòula "giórno" a vêgne da-o bàsso latìn diŭrnum (tempus), fórma ch'a s'é evolûa da l'agetîvo diurnus, sàiva a dî "giornaliêro", ch'o vêgne a sò vòtta da-a pòula latìnn-a pe "giórno", dies[10].
I tèrmini dêuviæ inte léngoe germàniche gh'àn pe cóntra 'n'òrigine in comùn inta réixe proto-germànica *dagaz[11], ch'a l'à portòu a rizultâti cómme dagur in islandéize, dag in norvegéize, danéize, svedéize e olandéize, Tag in tedésco e, pe mêzo de l'ingléize antîgo dæg, day ingléize. In particolâ, a-i 17 de òtôbre do 2015, day a l'êa a 205° pòula ciù dêuviâ de l'ingléize americàn e a 210° de l'ingléize britànico[12].
Unitæ de mezûa
[modìfica | modìfica wikitèsto]O giórno, indicòu co-o scìnbolo "d" e definîo cómme pægio a 86.400 segóndi, o no l'é unn-a de unitæ de bâze do Scistêma Internaçionâle ma, a tùtte e mainêe, o sò ûzo o l'é permìsso into SI. Defæti, l'unitæ de mezûa de bâze pò-u ténpo adotâ da-o SI a l'é o segóndo.
Tra o 1967 e o 1968, into córso do trezén CGPM, co-a Resolution 1, o Bureau international des poids et mesures (BIPM) o l'à cangiòu a definiçión de segóndo inte:
... a duâta de 9.192.631.770 perîodi da radiaçión corispondénte a-a tranxiçión tra doî livélli iperfìn do stâto normâle de l'àtomo de çésio-133[4].
In sciâ bâze nêuva definiçión, o giórno into Scistêma Internaçionâle o l'é stæto determinòu con precixón cómme pægio a 794.243.384.928.000 de quésti perîodi. I giórni conpréixi inte 'n ànno do lunâio giuliàn són 365,25.
Segóndo intercalâ
[modìfica | modìfica wikitèsto]Màscime a caxón di efètti de marêe, o perîodo de rotaçión da Tæra o no l'é goæi precîzo, ma gh'é de variaçioìn picìnn-e ségge inta duâta do giórno solâre che inte quélla do giórno sciderâle. Ste variaçioìn chi, che pòrtan i giórni de manimàn a-alonghîse, gh'àn a sò òrìgine inte marêe caxonæ da l'atraçión gravitaçionâle da Lùnn-a. Conscideròu a definiçión de segóndo dêuviâ a-a giornâ d'ancheu, a duâta média prezénte de 'n giórno a l'é de 86.400.002 segóndi e, inti ùrtimi ventisétte sécoli, a l'é cresciûa de 1,7 millisegóndi a l'ànno. A duâta de 'n giórno de ciù ò mêno 620 milioìn de ànni fa, stimâ gràçie a-e coscì dîte "ritmiti" (prîe formæ da seu alternæ d'arenària), a l'êa defæti de sôlo 21,9 ôe.
Pe mantegnî o giórno civîle aliniòu a-o moviménto aparénte do Sô, o giórno determinòu segóndo o Ténpo Cordinòu Universâle (UTC) o peu inclùdde un di coscì dîti segóndi intercalæ, de ségno negatîvo ò poxitîvo. Dónca o giórno civîle, a despêto de 'na duâta che pò-u sòlito a l'é de 86.400 segóndi SI, o poriéiva avéi 'na longhéssa de 86.401 ò 86.399 segóndi SI ascì. L'azónta de 'n segóndo intercalâ a l'é anonçiâ co-in çèrto antìçipo da l'International Earth Rotation and Reference Systems Service, in sìgla IERS, ch'o mezûa a rotaçión da Tæra e o detèrmina se l'é necesâio un de quésti segóndi de ciù.
Giórno civîle
[modìfica | modìfica wikitèsto]Pe de raxoìn civîli, l'é de sòlito çernûo 'n orâio comùn pe de regioìn intrêge, determinòu in sciâ bâze de l'ôa solâre locâle média in corispondénsa do sò meridiàn centrâle. Quésti ténpi stàndard, conosciûi cómme fûxi orâi, àn comensòu a êse adotæ vèrso a meitæ do sécolo XIX, quànde l'êa intròu in servìçio e prìmme ferovîe a orâi regolâri, màscime tra i pàixi eoropêi prìmma do 1929. Da-o 2015 gh'é 40 fûxi oràri in ûzo, con l'UTC±00 ch'o l'é o primâio, sàiva a dî quéllo ch'o l'adêuvia diretaménte o Ténpo Cordinòu Universâle e de dónde l'é determinòu l'ôa de tùtti i âtri.
A convençión ciù comùn a fà comensâ o giórno civîle a-a mêzanéutte, moménto ch'o corispónde a-a colminaçión inferiô do Sô a-o meridiàn centrâle do fûzo orâio. O giórno definîo inte sto mòddo chi o l'é pægio a quélli ch'én indicæ into lunâio. O giórno civîle o l'é de sòlito spartîo tra 24 ôe da 60 menûti ciaschedùùn-a, con ògni menûto ch'o l'é formòu da 60 segóndi.
Ténpo métrico
[modìfica | modìfica wikitèsto]Into sécolo XIX l'êa comùn l'idêa de çèrne cómme unitæ de bâze do ténpo 'na fraçión decimâle (1⁄10.000 ò 1⁄100.000) do giórno astronomìco. Sta propòsta chi a l'êa pàrte de 'n moviménto a favô do pasàggio a di scistêmi do tùtto decimâli pe contâ ò ténpo e conpilâ i lunâi, che però a no l'à mâi avûo in gràn sucèsso a caxón da dificoltæ de spantegâ de unitæ bén bén despæge da quélle de lóngo dêuviæ. Tra ste chi, unn-a de ciù comùn a l'é stæta o çentigiórno, pægio a 14,4 menûti, sàiva a dî 864 segóndi, a 'n'unitæ de ténpo inta tradiçión cinéize, ò kè, e scìmile a-o chilosegóndo (1.000 segóndi), mùltiplo inclûzo into Scistêma Internaçionâle.
Cangiaménti de duâta
[modìfica | modìfica wikitèsto]Chi de sótta gh'é a tabélla co-a duâta de 'n giórno inte di moménti despægi da stöia da Tæra[13].
| Dæta | Perîodo geològico | Nùmero de giórni a l'ànno | Duâta do giórno |
|---|---|---|---|
| Ancheu | Prezénte | 365 | 24 ôe |
| 100 milioìn d'ànni fa | Cretàcico | 380 | 23 ôe e 20 menûti |
| 200 milioìn d'ànni fa | Triàscico | 390 | 22 ôe e 40 menûti |
| 300 milioìn d'ànni fa | Carbonìfeo | 400 | 22 ôe |
| 400 milioìn d'ànni fa | Devoniàn | 410 | 21 ôe e 20 menûti |
| 500 milioìn d'ànni fa | Canbriàn | 425 | 20 ôe e 40 menûti |
Estrêmi
[modìfica | modìfica wikitèsto]
Pi-â ciù pàrte di animæ de giórno, a giornâ a coménsa a-o moménto de l'àrba e a finìsce a-o tramónto ma in scàngio, co-e sò convençioìn sociâli e-e sò conoscénse scentìfiche, i êse umâni àn determinòu inte di mòddi diferénti i estrêmi de giornæ. Inte Sâcre Scritûe ebràiche e, in particolâ, into lìbbro da Génexi, o giórno o l'é definîo in tèrmini de "séia" e "matìnn-a" pöco prìmma ch'a ségge contâ a creaçión do Sô pe inluminâlo. Defæti scrîto, inta Génexi 1:5, gh'é scrîto "e [o Segnô] o l'à ciamòu a lûxe Giórno e o scûo Néutte. E l'é stæto séia e l'é stæto matìnn-a: prìmmo giórno".
A convençión comùn tra i antîghi romén[14], tra i antîghi cinéixi[15] e inti ténpi modèrni a l'é quélla ch'a fà comensâ o giórno civîle a-a mêzanéutte, sàiva a dî a-e 00:00, e ch'a-o fâ duâ pe-e 24 ôe sucesîve, scìnn-a-e 24:00, che corispóndan a-e 00:00 do giórno aprêuvo ascì. Inte l'antîgo Egìtto o giórno o l'êa pe cóntra calcolòu tra 'n spægâ e quéllo aprêuvo, méntre o giórno ebràico o coménsa a-o tramónto òpû a l'inprinçìpio da néutte, intéizo cómme o moménto quànde l'é za conpàrso træ stélle de segónda magnitùdine.
Scìnn-a inte l'Eoröpa de l'Etæ de Mêzo s'andâva aprêuvo a-a tradiçión ebràica, segóndo o scistêma do coscì dîto lunâio fiorentìn. In sciâ bâze de sto lunâio chi l'espresción de ténpo "e dôe ôe" a voéiva dî ch'én pasæ dôe ôe da-o tramónto, co-i moménti prìmma da séia che dónca, rispètto a-o scistêma dêuviòu a-a giornâ d'ancheu, se trêuvan into giórno de prìmma. De festivitæ cómme a Vigìlia de Dênâ, a vigìlia do giórno di Sànti (ancheu vegnûa l'Halloween) ò quélla de Sànt'Agnéize són 'n'ereditæ do scistêma ciù antîgo, quànde o giórno de fèsta o comensâva a-a séia de quéllo prìmma. Inta Turchîa, prìmma do 1926, l'êa dêuviòu tùtti doî i scistêmi, con quéllo tùrco ch'o contâva e ôe a partî da-o tramónto, e quéllo, alôa dîto "françéize", ch'o partîva cómme ancheu da-a mêzanéutte.
A validitæ di bigétti ò di abonaménti in sce un ò ciù giórni a poriéiva terminâ a-a mêzanéutte ò a l'orâio de serâ, a segónda do quéllo ch'o l'acàpita prìmma. Però se 'n servìçio, prezénpio de traspòrto pùblico, o và da 'n giórno a-e prìmme ôe de quéllo aprêuvo, i ùrtimi moménti do servìçio són de vótte conscideræ cómme pàrte do giórno de prìmma.
Nòtte
[modìfica | modìfica wikitèsto]- Nòtte a-o tèsto
- ↑ A média di ùrtimi 50 ànni a l'é de ciù ò mêno 86.400,002, co-a média anoâle do mæximo perîodo ch'a và da 86.400 a 86.400,003, co-a longhéssa di sénci giórni che in scàngio a l'é andæta da 86.399,999 a 86.400,004 segóndi. Védde ascì o grafìco chi de sótta[6]:
- ↑ 32'½ + 34′ = 50′, dæto che 32 menûti d'èrco o l'é o diàmetro
- ↑ 50°/60 ÷ 360° × 2(pe consciderâ àrba e tramónto) × 24 h ≈ 7 min
- Nòtte bibliogràfiche
- ↑ (EN) Eric Weisstein, Day, in sce scienceworld.wolfram.com. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
- ↑ (EN) Eric Weisstein, Solar Day, in sce scienceworld.wolfram.com. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
- ↑ (EN) Michael Allison e Robert Schmunk, Technical Notes on Mars Solar Time as Adopted by the Mars24 Sunclock, NASA Goddard Institute for Space Studies. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
- ↑ 4,0 4,1 (EN, FR) Bureau international des poids et mesures, SI base unit: second (s), in sce bipm.org. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
- ↑ (LIJ, IT) TIG - dì, in sce zeneize.net. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
- ↑ (EN) International Earth Rotation and Reference Systems Service, Earth Orientation Parameters, in sce hpiers.obspm.fr. URL consultòu o 6 màzzo 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 6 màzzo 2021).
- ↑ (EN) Physical Measurement Laboratory - Time and Frequency Division, Leap Seconds, National Institute of Standards and Technology. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
- ↑ (EN) Physical Measurement Laboratory - Time and Frequency Division, Leap Seconds Inserted into the UTC Time Scale, National Institute of Standards and Technology. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
- ↑ (EN) Mary Beth Griggs, Shaky rings help scientists measure Saturn’s days, in sce theverge.com, 18 zenâ 2019. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
- ↑ (IT) giórno - Vocabolario on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 27 agòsto 2021.
- ↑ (EN) J. P. Mallory e D. Q. Adams, The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World, Oxford, OUP Oxford, 2006, p. 124, ISBN 0-199-28791-0.
- ↑ (EN) English Words - Oxford Dictionaries Online, Oxford University Press. URL consultòu o 28 agòsto 2021.
- ↑ (FR) J.Kovalesky, Paléo-Astronomie, in L'Astronomie, vol. 83, p. 411. URL consultòu o 28 agòsto 2021.
- ↑ (LA) Plutarco, Quaestiones Romanae, II sécolo d.C., p. 84.
- ↑ (ZH) 柯劭忞, 清史稿, in sce zh.wikisource.org, p. 84. URL consultòu o 28 agòsto 2021.
Âtri progètti
[modìfica | modìfica wikitèsto]
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce giórno
Colegaménti estèrni
[modìfica | modìfica wikitèsto]- (EN) Day - Encyclopædia Britannica, in sce britannica.com. URL consultòu o 28 agòsto 2021.
- (IT) giorno - Treccani, in sce treccani.it. URL consultòu o 28 agòsto 2021.
| Contròllo de outoritæ | LCCN (EN) sh85035979 · GND (DE) 4230857-4 |
|---|