Sâta a-o contegnûo

Gramatica zeneize

Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize
Da Wikipedia
ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ
A Crôxe de San Zòrzo, o scìnbolo de Zêna.

A gramàtica da parlâ lìgure zenéize, ch'a l'apartêgne a-a famìggia de léngoe indoeuropê romanze, a prezénta tànte somegiànse con quélle spagnòlla, françéize, portoghéize, còrsa e italiànn-a.

O mæximo argoménto in detàggio: Articolo.

Gh'é tréi tîpi de articoli: indeterminatîvi, determinatîvi e partitîvi. I artìcoli determinatîvi ìndican 'n eleménto specìfico de 'n'acugéita, méntre quélli indeterminatîvi ìndican 'n eleménto genérico. Pe-i artìcoli partitîvi son adeuviæ e fórme di e de.

Articoli determinatîvi

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • maschîle scingolâre: o, lo (elîzo in l' davànti a 'na vocâle)
  • feminìn scingolâre: a, la (elîzo in l' davànti a 'na vocâle)
  • mascolìn plurâle: i
  • feminìn plurâle: e, le (elîzo in l' davànti a 'na vocâle)

L'artìcolo determinatîvo o l'é ascì adeuviòu pi-â formaçión da tèrsa persónn-a scingolâre prezénte di vèrbi, inte fórme o/a e o l'/a l'.

In zenéize i artìcoli s'adéuvian de lóngo prìmma do nómme: Ez. O Zàne, a Cristìnn-a, l'Ànna

Mascolìn Feminìn
Scingolâre o, lo, l' a, la, l'
Plurâle i e, le, l'

Articoli indeterminativi

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • maschîle scingolâre: un (elîzo in n' davànti a 'na vocâle)
  • Feminìn scingolâre: unn-a (elîzo in n' davànti a 'na vocâle)

De spésso into parlâ gh'é o fenòmeno de l'aférexi: un > 'n; unn-a > 'na. Quande no gh'é l'aférexi, l'artìcolo indeterminatîvo o peu êse scrîto ascì in ò inn-a[1].

Se l'artìcolo o càzze dòppo a prepoxiçión con aloa a prepoxiçión con a subìsce l'elixón da n segoîa da 'na crâxi con l'artìcolo indeterminatîvo; pe quésto se scrîve co-în e co-îna (ez.: co-în amîgo, co-îna coæ; cómme i ezénpi móstran quand'a n dòppo co-i a l'é dentâle [n] alôa a i a l'é lónga, méntre s'a l'é velâre [N] a l'é cùrta[1].

Mascolìn Feminìn
Scingolâre un, 'n, in, n' unn-a, 'na, ina, inn-a, n

Articoli partitîvi

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Mascolìn Feminìn
Scingolâre do da
Plurâle di de

O sostantîvo in zenéize, cómme in italiàn, o l'é caraterizòu da doî géneri (mascolìn e feminìn) e doî nùmeri (scingolâre e plurâle), méntre o no prezénta, a diferénsa do grêgo antîgo, o nêutro e o doâle. No gh'é di câxi. A ciù pàrte de paròlle zenéixi a l'à o mæximo génere de corispondénti italiann-e, scibén che gh'é dötræ eceçioìn, prezenpio l'artâ (altare in italiàn), sciô (fiore in italiàn) e giàssa (ghiaccio in italiàn), che in zenéize én tutte paròlle feminìnn-e[2].

Vò-u chì cómme son e prinçipæ dexinénse di nómmi zenéixi[3]:

Nomme scing. mascolìn Nomme scing. feminìn Nomme plu. mascolìn Nomme plu. feminìn
méistro méistra méistri méistre
poêta poêtessa poêti poêtesse[n. 1]
leitâ leitæa leitæ leitæe
figeu/figgio figêua/figgia figgi figge
profesô profesôa profes profesôe[n. 2]
cugnòu cugnâ cugnæ cugnæ
bacàn bacann-a bacann-i bacann-e

O plurale di nommi: e regole

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Dòppo avéi vìsto e dexinénse pe genere e nùmero di nommi, òua se peu védde e regole generâli pò-u plurale di nommi.

Regole generâli di plurali di nommi
Terminaçion do scingolâre Terminaçion do plurâle Ezenpio a-o scingolâre Ezenpio a-o plurâle
-o (mascolìn in -a) -i méistro méistri
-a -e carêga carêghe
-oî profesô profes
mainâ mainæ
-òu cugnòu cugnæ
-òu -oei pescòu pescoéi
-ou -ai / -ei gànbou gànbai / gànbei
-on -oin cansón cansoìn
-an -en càn chen
-ze / -zo -xi zenéize / mêzo zenéixi / mêxi

De ciù a ciù pàrte di nommi che terminàn in -so ò -sso gh'àn o plurâle in -sci

Plurali invariæ

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • -eu (o figeu → i figeu)
  • -in (o scapìn → i scapìn)
  • (a veitæ → e veitæ)
  • (a mogê → e mogê)
  • feminìn in -e (a ciâve → e ciâve)
  • -en (o terén → i terén)
  • -un (o comùn → i comùn)

I agetîvi vàn aprêuvo a-e mæxime régole di nómmi pò-u nùmero e pò-u génere.

Agetîvi posescîvi

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Agetîvi posescîvi
Personn-a mascolìn scing. feminìn scing. mascolìn plu femminìn plu.
1° scing.
2° scing. teu/tò teu/tò teu/tò teu/tò
3° scing. seu/sò seu/sò seu/sò seu/sò
1° plu. nòstro nòstra nòstri nòstre
2° plu. vòstro vòstra vòstri vòstre
3° plu. seu/sò seu/sò seu/sò seu/sò

E prepoxiçioin

[modìfica | modìfica wikitèsto]
O mæximo argoménto in detàggio: Prepoxiçioin.

E prepoxiçioìn pròpie són quélle che gh'àn sénpre e sôlo a fonçión de prepoxiçión. Se divìdan in prepoxiçioìn sénplici e articolæ.

E prepoxiçioin senplici

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • de
  • a
  • da
  • in
  • inte
  • con
  • in sce
  • pe
  • tra
  • fra

E prepoxiçioin articolæ

[modìfica | modìfica wikitèsto]

E prepoxiçioin articolæ son l'éxito de l'incóntro tra e prepoxiçioin senplici e i articoli determinatîvi.

Vò-u lì l'elenco con tùtti i éxiti.

E prepoxiçion articolæ
o a l' i e
de do da de l' di de
a a-o (ò-u con prozodîa) a-a a l' a-i a-e (æ con prozodîa)
da da-o (dò-u con prozodîa) da-a da l' da-i da-e ( con prozodîa)
in ne-o (italianîximo) ne-a (italianîximo) ne l' (italianîximo) ne-i (italianîximo) ne-e (italianîximo)
inte into inta inte l' inti inte
con co-o co-a (co-â con prozodîa) con l' co-i (co-î con prozodîa) co-e (co-ê con prozodîa)
in scê in sciô in sciâ in sce l' in scî in scê
pe pe-o (pò-u con prozodîa) pe-a (pi-a con prozodîa) pe l' pe-i pe-e
tra tra o tra a tra l' tra i tra e
fra fra o fra a fra l' fra i fra e

Bezéugna tegnî conto che e prepoxiçioìn articolæ che son derivæ da-a prepoxiçión in, sàiva a dî: ne-o, ne-a, ne l', ne-i, ne-e, son fórme de l'Euttoçento in sciô modéllo de l'italiàn, pe sta motivaçion chì s'atrêuva ciù de spésso e prepoxiçioìn articolæ de inte. In ògni mòddo o l'é poscìbile atreuvâ, inti vêgi topònimi, quéste fórme, ancón vive, cómme ino Cànpo, ino Prión....[4]

Quàrche prepoxiçioìn a l'é sogètta a-i cangiaménti da prozodîa. I cangiaménti so indicæ tra paréntexi.

In zenéize l'é poscìbile 'n ûzo pleonàstico de prepoxiçioìn, sàiva a dî che se peu adêuviâ de prepoxiçioìn in ciù in confrónto a l'italiàn[4].

  • Cómme t'ê bèlla Zêna vìsta de de lasciù
  • Són chinòu de d'in létto
  • Ghe n'é de bezéugno

Émmo sentîo parlâ inte pàrti prìmma da prozodîa. Ma cös'a l'é?

Co-a paròlla prozodîa se inténde o stùdio de cómme a ven dîta tùtta-a frâze stàndo aténti a-i cangiaménti di soìn con riferiménto a-o tìnbro, a l'intensitæ, a-a duâta, a l'intonaçión e a l'acénto[5].

E cöse ciù inportànti che sucêde into zenéize de Zêna pe vîa da prozodîa són ste chi[5].

  1. Consonànte dógge che vêgnan sénce quànde s'atàcan a 'n'atra paròlla perché inte sto câxo se conpòrtan cómme se fîsan consonànte pretòniche: bèll'òmmo → bèl'òmmo; quéll'öxéllo → quél'öxéllo; vàddo in létto → vàd'in létto.
  2. O cangio da poziçión de l'acénto: dôe paròlle → doê paròlle.
  3. A craxi: quànde 'na paròlla ch'a finìsce pe vocâle a l'incóntra 'na paròlla ch'a l'incoménsa pe vocâle (ez.: L'é ciù bèllo-o strónscio[n. 3] chò-u cöo; Dàmme-a valîxe a mi → Dàmma-a valîx'a mi; Quànd'o a védde → Quand'o-â védde; Doî pe un → Doî péu-n)
  4. I cangiaménti couzæ da-a n velâre: A n velâre (n + consonànte) a l'acurtìsce de lóngo a vocâle finâle da scìlaba precedénte:
    • se a scìlaba precedénte a finìsce con un ditóngo chinànte (vocâle + semivocâle) a n velâre a l'elìdde a semivocâle;
    • se a scìlaba precedénte a finìsce con 'na vocâle lónga a n velâre a l'acurtìsce. L'é 'n pö quéllo che sucêde inte paròle che finìscian pe æn ò ænn- inte quæ a létia æ a se lêze cùrta. Ezénpi: o l'é negòu into tréuggio → o l'é negòu 'nto tréuggio → o l'é negò'nto tréuggio; lasciæ pasâ, inbaràsso! → Lasciæ pasa'nbaràsso!
  5. A chéita de létie.
O mæximo argoménto in detàggio: Pronomme.

O pronómme o l'é 'na pàrte variàbile do discórso ch'o s'adêuvia in càngio de 'n âtro eleménto da frâze, ch'o l'é de spésso o nómme.

O Bacìccia o torniâ domàn da Montéuzzo e o doviémmo andâ a pigiâlo a-a fermâta do célere

In zenéize o pronómme o l'é adeuviòu ànche quànde gh'é za prezénte o nómme ò o sogètto

O Bàcìccia o l'é èrto

O pronómme o se peu atreuvâ a-o càngio de âtri eleménti da frâze ascì:

  • in ➔ predicâto verbâle

A l'êa derê a cantâ da 'n pö e l'aviéiva fæto tùtto o giórno

  • in ➔ agetîvo

Aviéiva dovûo êse ciù bràva e de cóntra a no l'é stæta

  • n'intêa ➔ propoxiçión

Dond'o l'é tò fræ? O no t'æ dîto nìnte?

Exìstan diferénti categorîe de pronómmi:

Pronómmi personâli
Persónn-a Mascolìn e feminìn
I scingolâre Mi
II scingolâre Ti
III scingolâre
I plurâle Niâtri / Noî / Noiâtri
II plurâle Viâtri / Voî / Voiâtri
III plurâle Liâtri / Loiâtri / Lô

Quànde o pronómme personâle o l'é segoîo da 'n vèrbo, pi-a 2a e a 3a persónn-a scingolâre, a l'éé prezénte 'na repetiçión

Ti t'ê pròprio 'n bezûgo

Ti t'æ pigiòu tùtte e palànche

o l'êa a câza do Feipìn

o s'adêscia tùtte e matìnn-e a sett'ôe

Ti t'adescjæ 'nsce l'éndego do matìn[n. 4]

(Fabrìçio De André)

Pronómmi poscescîvi
Personn-a mascolìn scing. feminìn scing. mascolìn plu feminìn plu.
1° scing.
2° scing. teu/tò teu/tò teu/tò teu/tò
3° scing. seu/sò seu/sò seu/sò seu/sò
1° plu. nòstro nòstra nòstri nòstre
2° plu. vòstro vòstra vòstri vòstre
3° plu. seu/sò seu/sò seu/sò seu/sò

Pronómmi demonstratîvi

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Quésto
Scingolâre Plurâle
Mascolìn Quésto Quésti
Feminìn Quésta Quéste
Sto
Scingolâre Plurâle
Mascolìn sto sti
Feminìn sta ste
Quéllo
Scingolâre Plurâle
Mascolìn quéllo quélli
Feminìn quélla quélle
Mæximo
Scingolâre Plurâle
Mascolìn mæximo mæximi
Feminìn mæxima mæxime

Tànte vòtte mæximo o l'é sotantivòu: o mæximo

Pronómmi interogatîvi

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • chi...?
  • cöse...?
  • quànde...?
  • cómme...?

Pronómmi esclamatîvi

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • chi...!
  • cöse...!
  • quànde...!
  • cómme...!

Pronómmi relatîvi

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • che
  • chi
  • che o, ch'o, o quæ
  • che a, ch'a, a quæ
  • che, i quæ
  • che, e quæ

Pronómmi indefinîi

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • quarchedùn, quarcùn[n. 5]
  • quàrche
  • nisciùn/nisciùnn-a
  • çèrtidùn, dötréi/dötræ, in pö de

O vèrbo in zenéize o và coniugòu co-o sò sogètto pe génere e personn-a, ma no de lóngo! Defæti quànde o vèrbo o precéde o sogètto, o vèrbo o và misso a-o scingolâre mascolìn ànche se o sogètto o l'é a-o plurâle ò o l'é feminìn. Prezénpio, pò-u plurale: gh'é di figêu, gh'é de paròlle, chi ghe vegnîva e famìgge, lûxe e stélle in çê. Pò-u feminìn: l'é arivòu l'ôa, me scciupòu 'na coæ de lêze; ànche inta cansón Picon dagghe cianin a 'n çerto pónto o tèsto o dîxe: a stànsia dôve gh'é nasciûo mæ moæ: nasciûo e no nasciûa!

N' âtra régola aregoârda l'utilìzzo do vèrbo avéi in càngio de êse quànde o conpleménto ògetto o l'é raprezentòu da 'na particèlla pronominâle:se tradûe me l'ò acatòu e no me o son acatòu. Into mæximo mòddo se dixe a-o cheu o se l'à pigiâ e no a-o cheu o se l'é pigiâ; se l'an portâ via e no se a son portâ via, ecc.

In zenéize i doî vèrbi ouxiliâi prinçipâli son o vèrbo êse e o vèrbo avéi.

Vèrbo êse
Mòddo indicatîvo
prezénte pasòu
Mi son

Ti t'ê

Lê o/a l'é

Niâtri/Noî/Noiâtri sémmo

Viâtri/Voî/Voiâtri séi

Liâtri/Loiâtri/Lô son / en

Mi son stæto / stæta

Ti t'ê stæto / stæta

Lê o/a l'é stæto / stæta

Niâtri/Noî/Noiâtri sémmo stæti / stæte

Viâtri/Voî/Voiâtri séi stæti / stæte

Liâtri/Loiâtri/Lô son stæti / stæte

inperfètto trapasòu
Mi êa / êo

Ti t'êi

Lê o/a l'êa

Niâtri/Noî/Noiâtri éimo / êmo (portoliàn) / éivimo[n. 6]

Viâtri/Voî/Voiâtri êi

Liâtri/Loiâtri/Lô êan / êo

Mi êa / êo stæto / stæta

Ti t'êi stæto / stæta

Lê o/a l'êa stæto / stæta

Niâtri/Noî/Noiâtri éimo / êmo / éivimo stæti / stæte

Viâtri/Voî/Voiâtri êi stæti / stæte

Liâtri/Loiâtri/Lô êan / êo stæti / stæte

futûro futûro anteriôre
Mi saiö / sö

Ti ti saiæ / sæ (portoliàn)[n. 7]

Lê o/a saiâ / sâ (portoliàn)

Niâtri/Noî/Noiâtri saiêmo / sæmo (portoliàn)[n. 8]

Viâtri/Voî/Voiâtri saiéi / sai (portoliàn)[n. 9]

Liâtri/Loiâtri/Lô saiàn / san (portoliàn)[n. 10]

Mi saiö / sö stæto / stæta

Ti ti saiæ / sæ (portoliàn) stæto / stæta

Lê o/a saiâ / sâ (portoliàn) stæto / stæta

Niâtri/Noî/Noiâtri saiêmo / sæmo (portoliàn) stæti / stæte

Viâtri/Voî/Voiâtri saiéi / sai (portoliàn) stæti / stæte

Liâtri/Loiâtri/Lô saiàn / san (portoliàn) stæti / stæte

Mòddo conzontîvo
prezénte pasòu
che mi ségge / sæ

che ti ti séggi

che lê o/a ségge / sæ

che niâtri/noî/noiâtri segémmo / séggimo

che viâtri/voî/voiâtri segéi / segiæ / séggi

che liâtri/loiâtri/lô séggian / séggen

che mi ségge / sæ stæto / stæta

che ti ti séggi stæto / stæta

che lê o/a ségge / sæ stæto / stæta

che niâtri/noî/noiâtri segémmo / séggimo stæti / stæte

che viâtri/voî/voiâtri segéi / segiæ / séggi stæti / stæte

che liâtri/loiâtri/lô séggian / séggen stæti / stæte

inperfètto trapasòu
che mi foîse / fîse

che ti ti foîsci / fîsci

che lê o/a foîse / fîse

che niâtri/noî/noiâtri foîscimo / fîscimo

che viâtri/voî/voiâtri foîsci / fîsci

che liâtri/loiâtri/lô foîsan / fîsan

che mi foîse / fîse stæto / stæta

che ti ti foîsci / fîsci stæto / stæta

che lê o/a foîse / fîse stæto / stæta

che niâtri/noî/noiâtri foîscimo / fîscimo stæti / stæte

che viâtri/voî/voiâtri foîsci / fîsci stæti / stæte

che liâtri/loiâtri/lô foîsan / fîsan stæti / stæte

Mòddo condiçionâle
prezénte pasòu
Mi saiéiva / saiæ / sàiva / sàja / sæ (portoliàn) / saiéivo[n. 11]

Ti ti saiêsci / sæsci (portoliàn)[n. 12]

Lê o/a saiéiva / saiæ / sàiva / sàja / sæ (portoliàn)[n. 13]

Niâtri/Noî/Noiâtri saiêscimo / sæscimo (portoliàn)[n. 14]

Viâtri/Voî/Voiâtri saiêsci / sæsci (portoliàn)[n. 15]

Liâtri/Loiâtri/Lô saiéivan / sàivan / sàjan / sæn (portoliàn)[n. 16]

Mi saiéiva / saiæ / sàiva / sàja / sæ (portoliàn) / saiéivo stæto / stæta

Ti ti saiêsci / sæsci (portoliàn)[n. 12] stæto / stæta

Lê o/a saiéiva / saiæ / sàiva / sàja / sæ (portoliàn)[n. 13] stæto / stæta

Niâtri/Noî/Noiâtri saiêscimo / sæscimo (portoliàn)[n. 14] stæti / stæte

Viâtri/Voî/Voiâtri saiêsci / sæsci (portoliàn)[n. 15] stæti / stæte

Liâtri/Loiâtri/Lô saiéivan / sàivan / sàjan / sæn (portoliàn)[n. 16] stæti / stæte

Mòddo inperatîvo Mòddo partiçìppio
séggi ti

ch'o/a ségge

segémmo / séggimo niâtri/noî/noiâtri

segéi / segiæ / séggi viâtri/voî/voiâtri

che séggian / séggen liâtri/loiâtri/lô

prezénte pasòu
esénte m.s. stæto

f.s. stæta

m.pl. stæti

f.pl. stæte

Mòddo geróndio Mòddo infinîo
prezénte pasòu prezénte pasòu
eséndo m.s. eséndo stæto

f.s. eséndo stæta

m.pl. eséndo stæti

f.pl. eséndo stæte

êse m.s. êse stæto

f.s. êse stæta

m.pl. êse stæti

f.pl. êse stæte

N.B.: A-o càngio de stæto / stæta / stæti / stæte, gh'é a poscibilitæ de sentî stòu / stâ / stéi / stæ, ò ancón, fêua de Zêna: stàtto / stàtta / stàtti / stàtte.

Mòddo indicatîvo
prezénte pasòu
Mi ò

Ti t'æ

Lê o/a l'à

Niâtri/Noî/Noiâtri emmo

Viâtri/Voî/Voiâtri éi

Liâtri/Loiâtri/Lô àn

Mi ò avûo

Ti t'æ avûo

Lê o/a l'à avûo

Niâtri/Noî/Noiâtri emmo avûo

Viâtri/Voî/Voiâtri éi avûo

Liâtri/Loiâtri/Lô àn avûo

inperfètto trapasòu
Mi avéiva / àiva / àja / avéivo / àivo

Ti t'avéivi / àivi

Lê o/a l'avéiva / àiva / àja

Niâtri/Noî/Noiâtri avéivimo / àivimo / àimo / avéimo

Viâtri/Voî/Voiâtri avéivi / àivi

Liâtri/Loiâtri/Lô avéivan / àivan / àjan

Mi avéiva / àiva / aja / avéivo / àivo avûo

Ti t'avéivi / àivi avûo

Lê o/a l'avéiva / àiva / àja avûo

Niâtri/Noî/Noiâtri avéivimo / áivimu / àimo / avéimo avûo

Viâtri/Voî/Voiâtri avéivi / àivi avûo

Liâtri/Loiâtri/Lô avéivan / àivan / àjan avûo

futûro futûro anteriôre
Mi aviö / aiö

Ti ti aviæ / aiæ

Lê o/a aviâ / aiâ

Niâtri/Noî/Noiâtri aviêmo / aiæmo

Viâtri/Voî/Voiâtri aviéi / aiéi

Liâtri/Loiâtri/Lô aviàn / aiàn

Mi aviö / aiö avûo

Ti ti aviæ / aiæ avûo

Lê o/a aviâ / aiâ avûo

Niâtri/Noî/Noiâtri aviêmo / aiæmo avûo

Viâtri/Voî/Voiâtri aviéi / aiéi avûo

Liâtri/Loiâtri/Lô aviàn / aiàn avûo

Mòddo conzontîvo
prezénte pasòu
che mi àgge

che ti t'àggi

che lê o/a l'àgge

che niâtri/noî/noiâtri agémmo / àggimo

che viâtri/voî/voiâtri agéi / agiæ / aggi

che liâtri/loiâtri/lô àggian / àggen

che mi àgge avûo

che ti t'àggi avûo

che lê o/a l'àgge avûo

che niâtri/noî/noiâtri agémmo / àggimo avûo

che viâtri/voî/voiâtri agéi / agiæ / aggi avûo

che liâtri/loiâtri/lô àggian / àggen avûo

inperfètto trapasòu
che mi avesse / àise / æse

che ti t'avésci / àisci / æsci

che lê o/a avesse / àise / æse

che niâtri/noî/noiâtri avéscimo / àiscimo / æscimo[n. 17]

che viâtri/voî/voiâtri avésci / àisci / æsci[n. 18]

che liâtri/loiâtri/lô avéssan / àisan / æsan[n. 19]

che mi avesse / àise / æse avûo

che ti t'avésci / àisci / æsci avûo

che lê o/a avesse / àise / æse avûo

che niâtri/noî/noiâtri avéscimo / àiscimo / æscimo[n. 17] avûo

che viâtri/voî/voiâtri avésci / àisci / æsci[n. 18]avûo

che liâtri/loiâtri/lô avéssan / àisan / æsan[n. 19]avûo

Mòddo condiçionâle
prezénte pasòu
mi aviéiva / aviæ / aviéivo

ti t'aviêsci / aiésci / æsci

lê o l'aviéiva / aviæ / aiæ

niâtri/noî/noiâtri aviêscimo / aiéscimo / æscimo

viâtri/voî/voiâtri aviêsci / aiésci / æsci

liâtri/loiâtri/lô aviéivan / aviéscio / aviéscian [n. 20]

mi aviéiva / aviæ / aviéivo avûo

ti t'aviêsci / aiésci / æsci avûo

lê o l'aviéiva / aviæ / aiæ avûo

niâtri/noî/noiâtri aviêscimo / aiéscimo / æscimo avûo

viâtri/voî/voiâtri aviêsci / aiésci / æsci avûo

liâtri/loiâtri/lô aviéivan / aviéscio / aviéscian[n. 20] avûo

Mòddo inperatîvo Mòddo partiçìppio
àggi ti

ch'o/a l'agge

agémmo / àggimo niâtri/noî/noiâtri

agéi / agiæ / aggi viâtri/voî/voiâtri

che aggian / àggen liâtri/loiâtri/lô

prezénte pasòu
avénte m.s. avûo

f.s. avûa

m.pl. avûi

f.pl. avûe

Mòddo geróndio Mòddo infinîo
prezénte pasòu prezénte pasòu
avéndo avéndo avûo avéi avéi avûo

E quàttro coniugaçioìn di vèrbi zenéixi

[modìfica | modìfica wikitèsto]

In zenéize gh'é quàttro coniugaçioìn de vèrbi:

  • I vérbi con l'infinîo ch'o tèrmina in (I coniogaçión)
  • I vérbi con l'infinîo ch'o tèrmina in -éi (II coniogaçión)
  • I vérbi con l'infinîo ch'o tèrmina in -e (III coniogaçión)
  • I vérbi con l'infinîo ch'o tèrmina in (IV coniogaçión)

I coniogaçión

[modìfica | modìfica wikitèsto]

I vèrbi da prìmma coniogaçión son caraterizæ da-a terminaçión de l'infinîo in

Mòddo indicatîvo
prezénte pasòu
Mi pàrlo

Ti ti pàrli

Lê o/a pàrla

Niâtri/Noî/Noiâtri parlémmo

Viâtri/Voî/Voiâtri parlæ

Liâtri/Loiâtri/Lô pàrlan

Mi ò parlòu

Ti t'æ parlòu

Lê o/a l'à parlòu

Niâtri/Noî/Noiâtri emmo parlòu

Viâtri/Voî/Voiâtri éi parlòu

Liâtri/Loiâtri/Lô àn parlòu

inperfètto trapasòu
Mi parlâva / parlâvo

Ti ti parlâvi

Lê o/a parlâva

Niâtri/Noî/Noiâtri parlâvimo

Viâtri/Voî/Voiâtri parlâvi

Liâtri/Loiâtri/Lô parlâvan

Mi avéiva / àiva / aja / avéivo / àivo parlòu

Ti t'avéivi / àivi parlòu

Lê o/a l'avéiva / àiva / àja parlòu

Niâtri/Noî/Noiâtri avéivimo / áivimu / àimo / avéimo parlòu

Viâtri/Voî/Voiâtri avéivi / àivi parlòu

Liâtri/Loiâtri/Lô avéivan / àivan / àjan parlòu

futûro futûro anteriôre
Mi parliö

Ti ti parliæ

Lê o/a parliâ

Niâtri/Noî/Noiâtri parliêmo

Viâtri/Voî/Voiâtri parliéi

Liâtri/Loiâtri/Lô parliàn

Mi aviö / aiö parlòu

Ti ti aviæ / aiæ parlòu

Lê o/a aviâ / aiâ parlòu

Niâtri/Noî/Noiâtri aviêmo / aiæmo parlòu

Viâtri/Voî/Voiâtri aviéi / aiéi parlòu

Liâtri/Loiâtri/Lô aviàn / aiàn parlòu

Mòddo conzontîvo
prezénte pasòu
che mi pàrle

che ti ti pàrli

che lê o/a pàrle

che niâtri/noî/noiâtri parlémmo

che viâtri/voî/voiâtri parlæ

che liâtri/loiâtri/lô pàrlan

che mi àgge parlòu

che ti t'àggi parlòu

che lê o/a l'àgge parlòu

che niâtri/noî/noiâtri agémmo / àggimo parlòu

che viâtri/voî/voiâtri agéi / agiæ / aggi parlòu

che liâtri/loiâtri/lô àggian / àggen parlòu

inperfètto trapasòu
che mi parlésse / àise / æse

che ti ti parlésci / parléssi

che lê o/a parlésse

che niâtri/noî/noiâtri parléscimo

che viâtri/voî/voiâtri parlésci / parléssi

che liâtri/loiâtri/lô parléssan / pàrlen

che mi avesse / àise / æse parlòu

che ti t'avésci / àisci / æsci parlòu

che lê o/a avesse / àise / æse parlòu

che niâtri/noî/noiâtri avéscimo / àiscimo / æscimo[n. 17] parlòu

che viâtri/voî/voiâtri avésci / àisci / æsci[n. 18] parlòu

che liâtri/loiâtri/lô avéssan / àisan / æsan[n. 19] parlòu

Mòddo condiçionâle
prezénte pasòu
mi parliéiva / parliæ / parliéivo

ti ti parliêsci

lê o parliéiva / parliæ

niâtri/noî/noiâtri parliêscimo

viâtri/voî/voiâtri aviêsci / aiésci / æsci

liâtri/loiâtri/lô parliéivan / parliéscio / parliéscian[n. 20]

mi aviéiva / aviæ / aviéivo parlòu

ti t'aviêsci / aiésci / æsci parlòu

lê o l'aviéiva / aviæ / aiæ parlòu

niâtri/noî/noiâtri aviêscimo / aiéscimo / æscimo parlòu

viâtri/voî/voiâtri aviêsci / aiésci / æsci parlòu

liâtri/loiâtri/lô aviéivan / aviéscio / aviéscian[n. 20] parlòu

Mòddo inperatîvo Mòddo partiçìppio
pàrli ti (parlighe ti)

ch'o/a pàrle

parlémmo niâtri/noî/noiâtri

parlæ viâtri/voî/voiâtri

che pàrlan / pàrlo / pàrlen liâtri/loiâtri/lô

prezénte pasòu
parlànte parlòu
Mòddo geróndio Mòddo infinîo
prezénte pasòu prezénte pasòu
parlàndo avéndo parlòu parlâ avéi parlòu

II coniogaçión

[modìfica | modìfica wikitèsto]

I vèrbi da segónda coniogaçión son caraterizæ da-a terminaçión de l'infinîo in -éi.

Mòddo indicatîvo
prezénte pasòu
Mi tâxo

Ti ti tâxi

Lê o/a tâxe

Niâtri/Noî/Noiâtri taxémmo

Viâtri/Voî/Voiâtri taxéi

Liâtri/Loiâtri/Lô tâxan

Mi ò taxûo

Ti t'æ taxûo

Lê o/a l'à taxûo

Niâtri/Noî/Noiâtri emmo taxûo

Viâtri/Voî/Voiâtri éi taxûo

Liâtri/Loiâtri/Lô àn taxûo

inperfètto trapasòu
Mi taxéiva / taxéivo / taxéia

Ti ti taxéivi / taxéi

Lê o/a taxéiva / taxéia

Niâtri/Noî/Noiâtri taxéivimo / taxéimo

Viâtri/Voî/Voiâtri taxéivi / taxéi

Liâtri/Loiâtri/Lô taxéivan / taxéio / taxéian

Mi avéiva / àiva / aja / avéivo / àivo taxûo

Ti t'avéivi / àivi taxûo

Lê o/a l'avéiva / àiva / àja taxûo

Niâtri/Noî/Noiâtri avéivimo / áivimu / àimo / avéimo taxûo

Viâtri/Voî/Voiâtri avéivi / àivi taxûo

Liâtri/Loiâtri/Lô avéivan / àivan / àjan taxûo

futûro futûro anteriôre
Mi taxiö

Ti ti taxiæ

Lê o/a taxiâ

Niâtri/Noî/Noiâtri taxiêmo

Viâtri/Voî/Voiâtri taxiéi

Liâtri/Loiâtri/Lô taxiàn

Mi aviö / aiö taxûo

Ti ti aviæ / aiæ taxûo

Lê o/a aviâ / aiâ taxûo

Niâtri/Noî/Noiâtri aviêmo / aiæmo taxûo

Viâtri/Voî/Voiâtri aviéi / aiéi taxûo

Liâtri/Loiâtri/Lô aviàn / aiàn taxûo

Mòddo conzontîvo
prezénte pasòu
che mi tâxe

che ti ti tâxi

che lê o/a tâxe

che niâtri/noî/noiâtri taxémmo

che viâtri/voî/voiâtri taxéi / taxæ

che liâtri/loiâtri/lô tâxan / tâxen / tâxo

che mi àgge taxûo

che ti t'àggi taxûo

che lê o/a l'àgge taxûo

che niâtri/noî/noiâtri agémmo / àggimo taxûo

che viâtri/voî/voiâtri agéi / agiæ / aggi taxûo

che liâtri/loiâtri/lô àggian / àggen taxûo

inperfètto trapasòu
che mi taxésse

che ti ti taxésci / taxéssi

che lê o/a taxésse

che niâtri/noî/noiâtri taxéscimo / taxéssimo

che viâtri/voî/voiâtri taxésci / taxéssi

che liâtri/loiâtri/lô taxéssan / taxésso

che mi avesse / àise / æse taxûo

che ti t'avésci / àisci / æsci taxûo

che lê o/a avesse / àise / æse taxûo

che niâtri/noî/noiâtri avéscimo / àiscimo / æscimo[n. 17] taxûo

che viâtri/voî/voiâtri avésci / àisci / æsci[n. 18] taxûo

che liâtri/loiâtri/lô avéssan / àisan / æsan[n. 19] taxûo

Mòddo condiçionâle
prezénte pasòu
mi taxiéiva / taxiæ / taxiéivo

ti ti taxiêsci

lê o/a taxiéiva / taxiæ

niâtri/noî/noiâtri taxiêscimo

viâtri/voî/voiâtri taxiêsci

liâtri/loiâtri/lô taxiéivan / taxiéscio / taxiéscian

mi aviéiva / aviæ / aviéivo taxûo

ti t'aviêsci / aiésci / æsci taxûo

lê o l'aviéiva / aviæ / aiæ taxûo

niâtri/noî/noiâtri aviêscimo / aiéscimo / æscimo taxûo

viâtri/voî/voiâtri aviêsci / aiésci / æsci taxûo

liâtri/loiâtri/lô aviéivan / aviéscio / aviéscian[n. 20] taxûo

Mòddo inperatîvo Mòddo partiçìppio
tâxi ti

ch'o/a tâxe

taxémmo niâtri/noî/noiâtri

taxéi / taxæ viâtri/voî/voiâtri

che tâxan / tâxo / tâxen liâtri/loiâtri/lô

prezénte pasòu
taxénte taxûo
Mòddo geróndio Mòddo infinîo
prezénte pasòu prezénte pasòu
taxéndo avéndo taxûo taxéi avéi taxûo

III coniogaçión

[modìfica | modìfica wikitèsto]

I vèrbi da tèrsa coniogaçión son caraterizæ da-a terminaçión de l'infinîo in -e.

Mòddo indicatîvo
prezénte pasòu
Mi véndo

Ti ti véndi

Lê o/a vénde

Niâtri/Noî/Noiâtri vendémmo

Viâtri/Voî/Voiâtri vendéi

Liâtri/Loiâtri/Lô véndan

Mi ò vendûo

Ti t'æ vendûo

Lê o/a l'à vendûo

Niâtri/Noî/Noiâtri emmo vendûo

Viâtri/Voî/Voiâtri éi vendûo

Liâtri/Loiâtri/Lô àn vendûo

inperfètto trapasòu
Mi vendéiva / vendéivo / vendéia

Ti ti vendéivi / vendéi

Lê o/a vendéiva / vendéia

Niâtri/Noî/Noiâtri vendéivimo / vendéimo

Viâtri/Voî/Voiâtri vendéivi / vendéi

Liâtri/Loiâtri/Lô vendéivan / vendéio / vendéian

Mi avéiva / àiva / aja / avéivo / àivo vendûo

Ti t'avéivi / àivi vendûo

Lê o/a l'avéiva / àiva / àja vendûo

Niâtri/Noî/Noiâtri avéivimo / áivimu / àimo / avéimo vendûo

Viâtri/Voî/Voiâtri avéivi / àivi vendûo

Liâtri/Loiâtri/Lô avéivan / àivan / àjan vendûo

futûro futûro anteriôre
Mi vendiö

Ti ti vendiæ

Lê o/a vendiâ

Niâtri/Noî/Noiâtri vendiêmo

Viâtri/Voî/Voiâtri vendiéi

Liâtri/Loiâtri/Lô vendiàn

Mi aviö / aiö vendûo

Ti ti aviæ / aiæ vendûo

Lê o/a aviâ / aiâ vendûo

Niâtri/Noî/Noiâtri aviêmo / aiæmo vendûo

Viâtri/Voî/Voiâtri aviéi / aiéi vendûo

Liâtri/Loiâtri/Lô aviàn / aiàn vendûo

Mòddo conzontîvo
prezénte pasòu
che mi vénde

che ti ti véndi

che lê o/a vénde

che niâtri/noî/noiâtri véndémmo

che viâtri/voî/voiâtri véndéi / vendæ

che liâtri/loiâtri/lô véndan / vénden / véndo

che mi àgge vendûo

che ti t'àggi vendûo

che lê o/a l'àgge vendûo

che niâtri/noî/noiâtri agémmo / àggimo vendûo

che viâtri/voî/voiâtri agéi / agiæ / aggi vendûo

che liâtri/loiâtri/lô àggian / àggen vendûo

inperfètto trapasòu
che mi vendésse

che ti ti vendésci / vendéssi

che lê o/a taxésse

che niâtri/noî/noiâtri vendéscimo / vendéssimo

che viâtri/voî/voiâtri vendésci / vendéssi

che liâtri/loiâtri/lô vendéssan / vendésso

che mi avesse / àise / æse vendûo

che ti t'avésci / àisci / æsci vendûo

che lê o/a avesse / àise / æse vendûo

che niâtri/noî/noiâtri avéscimo / àiscimo / æscimo[n. 17] vendûo

che viâtri/voî/voiâtri avésci / àisci / æsci[n. 18] vendûo

che liâtri/loiâtri/lô avéssan / àisan / æsan[n. 19] vendûo

Mòddo condiçionâle
prezénte pasòu
mi vendiéiva / vendiæ / vendiéivo

ti ti vendiêsci

lê o/a vendiéiva / vendiæ

niâtri/noî/noiâtri vendiêscimo

viâtri/voî/voiâtri vendiêsci

liâtri/loiâtri/lô vendiéivan / vendiéscio / vendiéscian

mi aviéiva / aviæ / aviéivo vendûo

ti t'aviêsci / aiésci / æsci vendûo

lê o l'aviéiva / aviæ / aiæ vendûo

niâtri/noî/noiâtri aviêscimo / aiéscimo / æscimo vendûo

viâtri/voî/voiâtri aviêsci / aiésci / æsci vendûo

liâtri/loiâtri/lô aviéivan / aviéscio / aviéscian[n. 20] vendûo

Mòddo inperatîvo Mòddo partiçìppio
véndi ti

ch'o/a vénde

vendémmo niâtri/noî/noiâtri

vendéi / vendæ viâtri/voî/voiâtri

che véndan / véndo / vénden liâtri/loiâtri/lô

prezénte pasòu
vendénte vendûo
Mòddo geróndio Mòddo infinîo
prezénte pasòu prezénte pasòu
vendéndo avéndo vendûo vénde avéi vendûo

IV coniogaçión

[modìfica | modìfica wikitèsto]

I vèrbi da quàrta coniogaçión son caraterizæ da-a terminaçión de l'infinîo in .

A IV coniogaçión a l'é fòscia a ciù despægia e particolâ se a confrontémmo co-e âtre coniogaçioìn inta sò fórma regolâre. Sto fæto chîe o l'é dovûo a-a prezénça da i inta réixe do vèrbo ch'ariésce a cangiâ e a rénde despæge e terminaçioìn di ténpi verbâli.

Mòddo indicatîvo
prezénte pasòu
Mi sénto

Ti ti sénti

Lê o/a sénte

Niâtri/Noî/Noiâtri sentémmo

Viâtri/Voî/Voiâtri sentéi / sentî

Liâtri/Loiâtri/Lô séntan / sénto

Mi ò sentîo

Ti t'æ sentîo

Lê o/a l'à sentîo

Niâtri/Noî/Noiâtri emmo sentîo

Viâtri/Voî/Voiâtri éi sentîo

Liâtri/Loiâtri/Lô àn sentîo

inperfètto trapasòu
Mi sentîva / sentîvo / sentîa

Ti ti sentîvi / sentîi

Lê o/a sentîva / sentîa

Niâtri/Noî/Noiâtri sentîvimo / sentîmo

Viâtri/Voî/Voiâtri sentîvi / sentîi

Liâtri/Loiâtri/Lô sentîvan / sentîvo / sentîan

Mi avéiva / àiva / aja / avéivo / àivo sentîo

Ti t'avéivi / àivi sentîo

Lê o/a l'avéiva / àiva / àja sentîo

Niâtri/Noî/Noiâtri avéivimo / áivimu / àimo / avéimo sentîo

Viâtri/Voî/Voiâtri avéivi / àivi sentîo

Liâtri/Loiâtri/Lô avéivan / àivan / àjan sentîo

futûro futûro anteriôre
Mi sentiö

Ti ti sentiæ

Lê o/a sentiâ

Niâtri/Noî/Noiâtri sentiêmo

Viâtri/Voî/Voiâtri sentiéi

Liâtri/Loiâtri/Lô sentiàn

Mi aviö / aiö sentîo

Ti ti aviæ / aiæ sentîo

Lê o/a aviâ / aiâ sentîo

Niâtri/Noî/Noiâtri aviêmo / aiæmo sentîo

Viâtri/Voî/Voiâtri aviéi / aiéi sentîo

Liâtri/Loiâtri/Lô aviàn / aiàn sentîo

Mòddo conzontîvo
prezénte pasòu
che mi sénte

che ti ti sénti

che lê o/a sénte

che niâtri/noî/noiâtri sentìmmo

che viâtri/voî/voiâtri sentî / vendæ

che liâtri/loiâtri/lô séntan / sénten / sénto

che mi àgge sentîo

che ti t'àggi sentîo

che lê o/a l'àgge sentîo

che niâtri/noî/noiâtri agémmo / àggimo sentîo

che viâtri/voî/voiâtri agéi / agiæ / aggi sentîo

che liâtri/loiâtri/lô àggian / àggen sentîo

inperfètto trapasòu
che mi sentìsse

che ti sentìsci / sentìssi

che lê o/a sentìsse

che niâtri/noî/noiâtri sentìscimo / sentìssimo

che viâtri/voî/voiâtri sentìsci / sentìssi

che liâtri/loiâtri/lô sentìssan / sentìsso

che mi avesse / àise / æse sentîo

che ti t'avésci / àisci / æsci sentîo

che lê o/a avesse / àise / æse sentîo

che niâtri/noî/noiâtri avéscimo / àiscimo / æscimo[n. 17] sentîo

che viâtri/voî/voiâtri avésci / àisci / æsci[n. 18] sentîo

che liâtri/loiâtri/lô avéssan / àisan / æsan[n. 19] sentîo

Mòddo condiçionâle
prezénte pasòu
mi sentiéiva / sentiæ / sentiéivo

ti ti sentiêsci

lê o/a sentiéiva / sentiæ

niâtri/noî/noiâtri sentiêscimo

viâtri/voî/voiâtri sentiêsci

liâtri/loiâtri/lô sentiéivan / sentiéscio / sentiéscian

mi aviéiva / aviæ / aviéivo sentîo

ti t'aviêsci / aiésci / æsci sentîo

lê o l'aviéiva / aviæ / aiæ sentîo

niâtri/noî/noiâtri aviêscimo / aiéscimo / æscimo sentîo

viâtri/voî/voiâtri aviêsci / aiésci / æsci sentîo

liâtri/loiâtri/lô aviéivan / aviéscio / aviéscian[n. 20] sentîo

Mòddo inperatîvo Mòddo partiçìppio
sénti ti

ch'o/a sénte

sentimmo niâtri/noî/noiâtri

sentî / vendæ viâtri/voî/voiâtri

che séntan /sénten / sénto liâtri/loiâtri/lô

prezénte pasòu
senténte sentîo
Mòddo geróndio Mòddo infinîo
prezénte pasòu prezénte pasòu
senténdo avéndo sentîo sentî avéi sentîo

In òrìgine gh'êa ascì, comme in italian, o pasòu remòto, o quæ o l'é stæto abandonòu into parlâ into XIX sécolo[6].

-éi -e
mi -éi -ésse -éi -ii
ti -àsci -ésci -ésci -ìsci
noiâtri -àscimo -éscimo -éscimo -ìscimo
voiâtri -àsci -ésci -ésci -ìsci
loiâtri -ón -én -én -ìn

Nòtte esplicatîve

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  1. fàn eceçión i italianîximi cómme colêga ò giòmetra
  2. a parlâ corente a tende a'deuviâ ascì profesoressa e profesoresse
  3. ò strôscio, in italiàn o l'é o torsolo
  4. Da-a cansón A Çìmma do De André da l'album do 1990 Le Nuvole (E Nûvie)
  5. quarcùn o s'adéuvia feua da çitæ de Zêna
  6. Zeneize do Caignàn, in particolâ de Scignôe de Caignàn
  7. ò saæ
  8. ò saiæmo / saæmo
  9. ò saéi
  10. ò sân
  11. anche saiéia / saæ
  12. 12,0 12,1 anche sàesci
  13. 13,0 13,1 anche saiéia / saæ
  14. 14,0 14,1 anche sàescimo
  15. 15,0 15,1 ò sàesci
  16. 16,0 16,1 anche sàiscian
  17. 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 ò avessimo / æsimo / àisimo / àiscimo
  18. 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 ò avessi / àisi / æsi / àisi
  19. 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 ò avesso / æso / àiso / àisan
  20. 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 ò àiscia / æscio / æscian

Nòtte bibliografiche

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  1. 1,0 1,1 Cómme scrîve l'artìcolo indeterminatîvo, Académia Ligùstica do Brénno. URL consultòu o 18 novénbre 2022.
  2. (LIJIT) TIG - Altare, in sce zeneize.net. URL consultòu o 18 novénbre 2022.
  3. Formaçión do feminîle, Académia Ligùstica do Brénno. URL consultòu o 18 novénbre 2022.
  4. 4,0 4,1 Prepoxiçioìn pròpie, Académia Ligùstica do Brénno. URL consultòu o 18 novénbre 2022.
  5. 5,0 5,1 Prozodîa, Académia Ligùstica do Brénno. URL consultòu o 18 novénbre 2022.
  6. O pasòu remöto, Académia Ligùstica do Brénno. URL consultòu o 18 novénbre 2022.

Colegaménti estèrni

[modìfica | modìfica wikitèsto]