Sâta a-o contegnûo

Ingauni

Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
Da Wikipedia
AR
 Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese sitadìn

I Ingauni i sun stèti ina pupulasiùn ligü(r)e e cèltu-ligü(r)e ch'a staxeva inta regiùn stò(r)ica da Ligü(r)ia de punènte che, piandu da velli u numme, au dì d'ancöi a l'è ancù cunusciüa cumme l'Ingaunia.

Geugrafìa

[modìfica | modìfica wikitèsto]

I Ligü(r)i Ingauni i cuntrulavan in te(r)ito(r)iu ciütòstu estesu, ch'u l'andaxeva d'in Sanremmu a Finà, e ch'u ne faxeva a pupulasiùn ciü putènte fra e gènte ligü(r)i, cun de richesse ch'e ne vegnivan dai sò beni natü(r)âli e daa presènsa da Ciâna, che alantu(r)a a cumensava a vegnì ina tèra impurtante pe' l'agricultü(r)a. A regiùn cuntrulâ dai Ingauni a cunfinava cu'e tère di Intimilii a punènte, di Sabates a levante, e di Epanterii o Montani vèrsu l'entrutèra. Grassie au cuntrollu d'in lungu trètu de Rive(r)a, i Ingauni i l'é(r)an ina pupulasiùn dutâ ascì d'ina sò ma(r)ìna, duve(r)â de spessu pe' de asiùi de pirate(r)ìa[1].

L'insediamèntu ciü impurtante de l'Ingaunia u l'é(r)a a capitâle de sta pupulasiùn, Albium Ingaunum, sitè fundâ fra VI e u IV seculu primma de Cristu int'ina pusisiùn nu gua(r)i cè(r)a; defèti dandu amèntu ae funte greghe e rumâne du primmu seculu u se sa numma ch'a se truvava a 370 stàddi da Zena[2]. A ògni moddu u se pò ben pensà ch'a fusse da vixìn aa mudèrna sitè d'Arbenga, ch'a ne vegne daa rifundasiùn rumâna cumme Albingaunum[1].

Inti ànni de guère cuntru Rumma stu numme u l'è stètu fìna duve(r)àu pe' tütte e gènte ligü(r)i ch'e staxevan fra Sauna e Munegu, ciamèi ascì sutt'au numme de Ligures Alpinii[1].

Sto(r)ia

[modìfica | modìfica wikitèsto]

U(r)igine du numme

[modìfica | modìfica wikitèsto]

A pupulasiùn ingauna a l'è mensunâ cu'u numme de Ingauni dau Titu Liviu aa fin du seculu avanti de Cristu[3], cumme Iγγαυνοι, Ingaunoi, da Strabùn a l'imprinsippiu du primmu seculu[2] e cumme Ingaunis dau Pliniu u Veggiu, de lungu inte stu seculu lì[4]. In particulâ u Strabùn u ne cunta da presènsa tantu de gènte ingaune (ὅντων Ἲγγαύνων), quantu de quelle intemelie, scrivèndu che i dui ciü gròssi sèntri abitèi da ste pupulasiùi i fussen di insediamènti marìtimi[5].

L'u(r)igine du numme "Ingauni" a nu l'è cunusciüa, fra e teurie pruposte a gh'è quella ch'u vegne(r)ea da *Pingāmnī, ch'u vu(r)eva dì "quelli (e gènte) tenzüi". Resulvèndu a caütta da p- a l'imprinsippiu da pa(r)olla, a furma cuscì utegnüa a se veghe(r)ea ligâ dau puntu de vista semanticu au câxu d'in âtru etnònimu, quellu di Picti. Stu fètu lì, ligàu dunca a in'u(r)igine cèltica du numme di Ingauni, se pruàu u se(r)ea u segnu prubabile d'ina fuxùn u(r)amai vegnüa ciütòstu strêta fra a cultü(r)a di Cèlti e quella, ciü antìga, di Ligü(r)i[6]. A tütte e mane(r)e, e furme in -auni e turnan de spessu inti etnònimi ligü(r)i[7], cumme pe'i Vellauni e i Catuvelauni[8]. De cuntru, dandu amèntu a sèrte ipotexi[9] avansèi ascì dau Nino Lamboglia, u pâ che fina a raìxe in(g)- a l'agge lasciàu de tracce inte sèrti nummi de scìti, presempiu in relasiùn au Munte Lingu[7].

Guère püniche

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Nu gh'è gua(r)i de testimunianse in scia furmasiùn di dumini di Ingauni: a fundasiùn da sò capitâle, Albium Ingaunum, a duve(r)ea remuntà fra u VI e IV seculu avanti de Cristu, e dunca di tèmpi quande i Ligü(r)i da Rive(r)a de Punènte i l'axevan zà desvilüppàu in'impurtante ma(r)ìna, ch'a se scuntrava cun quella di Greghi de Marseja pe'u cuntrollu in scia parte de setentriùn du Mâ Tirén, faxèndu gran üsu da pirate(r)ìa cuntru de velli[1]. De ciü, cumme pe'e âtre gènte ligü(r)i da còsta, e richesse campèi e l'axevan purtàu au scciöppu de pa(r)eggi scuntri cu'e gènte de l'entrutèra, ch'e l'axevan dunca tacàu cu'i sachezzi a dànnu de ciü ricche pupulasiùi rive(r)asche[10]. Intu III seculu avanti de Cristu i se strenzen in aleansa cu'i cartaginesi cuntru Marseja e Zena, e dunca cu'i rumèi, ch'i l'é(r)an in acôrdi cun tütti dui[11].

Du 205 a.C., vèrsu a fin da Segunda Guèra Pünica, i cuncedden i sò porti au Magùn cumme base navâle, au mumèntu du sò tentativu de purtâse in agiüttu au frèi Annibale[12]. U gene(r)âle cartaginese u l'ha dunca mi(r)àu de creà ina forsa amiga aa sò nasiùn scia cuntru a sitè de Marseja che cuntru i Genuati, ma che ascì a l'interumpisse e vìe de cumünicasiùn di rumèi pe' tèra, ch'e traversavan e Arpe, e pe' mâ, vèrsu e tère da Spagna che Rumma a l'axeva da pôcu levàu a Cartagine. U Magùn, in cangiu, u l'ha dètu ina man ae gènte de l'Ingaunia cuntru a pupulasiùn di Epanterii o Montani, fra e gènte de l'entrutèra ch'i se ghe batajavan zà da prìmma[13] scicumme ch'e sachezzavan sta parte de Rive(r)a. In segnu de demustrasiùn i l'axeva fina fèti prexunéi e purtèi a Cartagine[14]. De ciü, ancù primma de rivà inta Sabassia u gene(r)âle u l'axeva zà destrütu a sitè desenemiga de Zena, cu'i Ingauni ch'i l'é(r)an cuscì vegnüi a primma forsa da regiùn[15].

U fin du Magùn u l'é(r)a de prubabile quellu de aleâse cu'i Galli ch'i staxevan inta Cianü(r)a Padâna, metènduli cuntru a Rumma insemme ai Ligü(r)i ancù libe(r)i. I rumèi i l'han dunca reagìu mandandu de armè inta regiùn, battèndu vellu e i sò aleèi. Cumme a situasiùn a s'é(r)a u(r)amai vurtâ in pezzu pe'i cartaginesi, du 201 a.C. i Ingauni i l'han firmàu in pattu de paxe, in foedus[12], cu'u cunsu(r)e rumàn Publius Aelius Paetus, che dau cantu sò u l'axeva cuscì asegü(r)àu u tòccu cu(r)ispundènte in scia trèta cumerciâle fra a Penisu(r)a Ibe(r)ica, Marseja e Rumma[16].

Guère cuntru i rumèi

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Passàu in pâ de decenni de pâxe, aa fin a l'è turna scciupâ a guèra fra Ingauni e rumèi: du 189 a.C. u gh'è stètu in ataccu a in'armâ rumâna dirètta vèrsu a Spagna, cu'u sò cumandante, u Lucius Baebius Dives, ch'u l'è mortu di lì a pôcu a Marseja pe'e ferìe da battaja. Du 185 a.C. u cunsu(r)e Appius Claudius Pulcher u l'è stètu dunca missu a cappu de 'n'armâ cuntru i Ingauni, piàndu sèi di sò oppidum e, cumme avertimèntu, cumandandu a decapitasiùn de qua(r)antatrèi ligü(r)i incurpèi du scciöppu da guèra. A ògni moddu, nu pà che ste mezü(r)e lì e l'aggen avüu in gran exitu, scicumme che numma trèi ànni doppu e gènte de Marseja i se lamentavan cun Rumma di pi(r)atti Ingauni[17].

U Senàu de Rumma u l'ha dunca dumandàu au cunsu(r)e Lucius Aemilius Paullus de mette in segü(r)essa e vìe di cumèrci pe' tèra e pe' mâ. Pe(r)ò, u gh'axeva ascì l'urdine de nu sercà a destrusiùn cumpleta di Ingauni, pe' schivà di vöi de pute(r)e ch'i l'ave(r)ean lasciàu du spassiu ai Ligü(r)i arpìn, menu acultü(r)èi e cun gran dànnu pe'i cumèrci. U cunsu(r)e u l'è dunca entràu cu'a sò armâ inte tère di Ingauni, dumandandughe a resa. I Ingauni i gh'han alua dumandàu du tèmpu, cu'a scüsa de campà e vu(r)untè de gènte spanteghèi pe'i sò dumini, e duve(r)àu l'ucaxùn pe' mette insemme e sò trüppe, lancièi pöi a l'ataccu du campu rumàn, grassie ascì au fètu ch'i gh'axevan dumandàu de cuntegnì i muvimènti de l'armâ, pe' nu danezà i campi ma faxèndu vegnì ciü difissili e ativitè de ricugnisiùn. Cun dificultè, l'armâ rumâna a l'è sciurtìa a rumpe u blòccu e a batte i Ingauni, sènsa pe(r)ò cangià a sò cundüta: pe'u fin de nu indebulîli gua(r)i u Paullus u s'è limitàu a cuntrastà i pi(r)atti e a dumandà di ustaggi, ciü che a cacià zü e mü(r)aje di oppidum, de moddu ch'i nu rapresentasse in pe(r)ìgu pe' Rumma e ch'i fussen forti abasta da guardà e vìe cumerciâli da Ligü(r)ia. U Paullus, turnàu a Rumma du 181 a.C., u l'ha dunca risevüu u triunfu de Liguribus Ingaunis[18].

A tütte e mane(r)e a situasiùn inta Ligü(r)ia a l'è stèta asegü(r)â numma inti ànni de doppu, e survetüttu inta segunda metè du seculu, quande Rumma a l'ha piàu u cuntrollu da l'area d'infruènsa de Marseja, tantu che u cunsu(r)e Aulus Postumius Albinus, de doppu ch'u l'axeva batüu di ligü(r)i muntâni du 180 a.C., u l'ha vusciüu mandà de nâve a cuntrulà a Rive(r)a ingauna e intemelia, segnu ch'e l'é(r)an ancù cunscide(r)èi cumme de gènte putensialmènte desenemighe de Rumma[19].

Nòtte

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Lamboglia, 1992, p. 11
  2. ↑ 2,0 2,1 (EN) Strabùn, Geōgraphiká, 4:6:1.
  3. ↑ (EN) Titu Liviu, Ab Urbe Condita Libri, 28:46, 30:19, 31:2, 39:32, 40:25, 40:28, 40:34, 40:41.
  4. ↑ (EN) Pliniu u Veggiu, Naturalis Historia, 3:46.
  5. ↑ (EN) Strabùn, Geōgraphiká, 4:6:2.
  6. ↑ (EN) Patrizia de Bernardo Stempel, From Ligury to Spain: Unaccented *yo > (y)e in Narbonensic votives ('gaulish' DEKANTEM), Hispanic coins ('iberian' -(sk)en) and some theonyms, in Palaeohispanica, vol. 6, 2006, p. 46.
  7. ↑ 7,0 7,1 Icardi, 2016, Cap. 2.35, Strabone, p. 103, nòtta 211
  8. ↑ (EN) Ralph Häussler, De-constructing ethnic identities: becoming Roman in western Cisalpine Gaul?, in Andrew Gardner, Edward Herring e Kathryn Lomas, Creating Ethnicities & Identities in the Roman World, Lundra, Institute of Classical Studies, School of Advanced Study, University of London, 2013, p. 44, ISBN 978-1-905670-79-6.
  9. ↑ Icardi, 2016, Cap. 3.20, Tito Livio, p. 207, nòtta 498
  10. ↑ Dyson, 1985, p. 92
  11. ↑ Lamboglia, 1992, pp. 11-12
  12. ↑ 12,0 12,1 Lamboglia, 1992, p. 12
  13. ↑ (LA) Titu Liviu, Ab Urbe Condita Libri, 28:46,9-11., estrètu in (IT) AA.VV., Fontes Ligurum et Liguriae Antiquae (PDF), Atti della Società Ligure di Storia Patria, XVI (XC), Zena, Società Ligure di Storia Patria, 1976, p. 127.
  14. ↑ Icardi, 2016, Cap. 3.20, Tito Livio, pp. 205-206, nòtta 496
  15. ↑ Dyson, 1985, pp. 96-97
  16. ↑ Dyson, 1985, p. 97
  17. ↑ Dyson, 1985, p. 102
  18. ↑ Dyson, 1985, pp. 102-103
  19. ↑ Dyson, 1985, pp. 103-104

Bibliugrafìa

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Ligammi de fö(r)a

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • (IT) Pietro Baroccelli, Ingauni, in Enciclopedia Italiana, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1933.
  • (IT) Ingauni - Enciclopedia on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 22 dexénbre 2024.
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Ingauni&oldid=254006"