Utente:F.noceti/Miâge de Zêna

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Zêna con e séu miâge inte 'na fòto de l'Eutoçento do Alfredo Noack. Se vedde de miâge do çinqueçento, o bastión de San Zòrzo con l'omònimo fòrte e, in basso, o bastión de San Michê, demolîo pe-o parco di binari da Staçión Prinçipe inti anni çinquanta de l'Eutoçento. A l'esterno de miâge, in basso, a stradda do Lagasso.

O traciòu de “Miâge de Zêna”, segge a dî i divèrsci percorsci che se són segoî inte secoli consentan ancheu de ricòstruî quella ch'a l'è stæta a Zêna do pasòu e de riconosce a dinamicitæ ò a staticitæ d'espansción in baze a-e diverse sitoaçioìn che a comunitæ zenéize a s'è trovâ da maniman a afrontâ e dovéi risòlve.

Inta séu longa stöia, a çitæ câpo de léugo da Liguria a s'è deutâ de sètte çente de miâge a-o contròllo de quæ són stæte creæ robùste fortificaçioìn.

De spesso a costroçión da çenta de difeiza a l'à sfrutòu, pe raxoìn pratiche ò logistiche, de strotûe precedenti, utilizando ascì di tòcchi de l'existente acquedûto.

A nascita da çitæ de Zêna a se peu datâ fra o VII e o V secolo a.C. Inte quest'epoca o l'existeiva 'n centro fortificòu picin in sciâ çimma da colinn-a ciamâ ancheu do Castello, o nomme do quæ o porieva êse ricondûto a-o "Castellum" ("Castelâ") ligure, pòsto do rifûgio de-e popolasioìn d'in gîo.

Za into 640 d. C. se gh'à e prìmme notìçie do fæto che Zêna a gh'avéiva 'na çénta de miâge; perché inte quel'ànno o Rotari o l'intra in çitæ co-o sò ezèrcito e o e càccia zu... e dónca dovéivan êsighe. Ste miâge chi êan stæte costruîe in época româna (ànno 203) fòscia da quéllo pretô Spurio ch'o l'avéiva rifæto a çitæ dòppo chò-u Magone o l'avéiva mìsso Zêna a færo e fêugo. Ma 'na cösa a l'é segûa: nisciùn o conósce a dæta da costruçión de prìmme miâge.

L'oppidum preRomman e l'epoca Rommann-a

Santa Maria de Castello

A feliçe poxisión, dominante a còsta e i divèrsci acòsti, a n'à consentîo o svilùppo, con o stansiamento de colònie, pe o ciù de etrùschi di quæ i abitanti do pòsto àn inpreizo uzanse e tecnologîe. Graçie a-o ritrovamento de resti de mûage che péuan êse datæ a-o V secolo a.C., se prezùmme che a çenta de mûage a l'anesse da-a zöna d’in gîo a-o convento de Santa Maria do Castello a-a gêxa de San Silvestro, fòscia riconoscibile inte l'ovale disegnòu da-o caroggio da Santa Croxe, ciassa San Silvestro, via de Mascheronn-a.

De particolare rilevansa sotta l'aspètto archeològico a l'è a zöna sotta a Santa Maria de Graçie a Nêua, dove inti anni novanta, o l'é stæto realizòu l'auditorium paganinian-câ de Nicolò Paganin. A zöna a presenta 'na spessa e conpleta stratificaçión ch'a parte da 'na mûagia de epoca preRommann-a, costituîo da de prîe misse a secco de d'âto a 'na gròssa prîa, a mûage de epoca Rommann-a, longobarda, medievale e rinascimentale. Inta tôre di Enbriachi (ò tôre De Castro) se individoa parte do pòsto ch'o l'à òspitòu a fortessa do Castelâ, da maniman adêuviòu e manezòu torna inti secoli.

Zêna, ligâ a Romma e inquadrâ comme foedus æquu inta politica internaçionale Rommann-a, a l'è stæta destrûta into 205 a.C. da-o generale Magón Barca, fræ do Anibale Barca. O pròconsole Spurio Lucresio Triçipitin a n'ò ordinòu imediatamente a ricòstrusión. Pâ bonn-a a teorîa ch'a l'individoa inte quèlla parte do centro stòrico òrganizâ pe linie òrtogonali, l'antiga Genua Rommann-, con i séu limiti conpréixi fra via di giustiniæn, via Filippo Turati, a montâ di polaieu e a colinn-a do Castello.

E l'è probabile, se no segûo, che anche questa nêuva Zêna, quæxi contrapòsta a l'antigo oppidum, a foîse contornâ da mûage e diféiza da fortificaçioìn che, montando scinn-a a l'atoale pòrta Soprann-a, gjâvan d'in gîo a-a cheulia de Sarzan, o nomme do quæ se credde o pòsse vegnî da Arx Iani (Prîa do Giano), costezando l'insenatûa naturale do Portus Ian, insabiâ e òcupâ inte e epoche sucesive da-o quartê da Mænn-a, demolîo inti decenni pasæ. Âtre avertûe son stæte ipotizæ inti pressi da ciassa de San Zòrzo. A-o limite do Mandracium (o Mandraccio, ocupòu a-a giornâ d'anchéu da ciassa Cavòur) e into træto sucesivo fra quèsta e pòrta Soprann-a e, dòppo, inta pòrta a-o mâ in corispondenza do Portus Iani ipotizòu.

I secoli scûi

A tôre di Enbriachi (ò tôre De Castro)

L'existensa de 'na çenta de difeiza inti secoli che vàn da-a chéita de l'inpero Romman d'Oçidente a-o IX-X secolo a no l'è stæta atestâ ni acertâ, sciben ch'a se pòsse prezumme a-a luxe de l'inportansa che o presidio o l'aveiva – inscio ciàn puramente strategico – inte divèrse dominaçioìn do periodo.

A çenta de Miâge Carolingia

Unn-a Nêua çenta a dev'êse stæta realizâ inte l'epoca carolingia: a dætala inte quésto periodo ansiché into sucesivo X secolo o l'è stæto o Ennio Poleggi, in sciâ bâze de seu ricèrche. Questa çénta de miâge, ch'a definiva a çitæ in sciô scazze do primmo milenio, a l'escludeiva a zòna do Borgo (l'abitòu d'in gîo a-a Madænn-a e a-a primma Catedrale de Zêna, a Gexa de San Scî o di dozze Apòstoli)

O periodo de costruçión ciù probabile o va da-o 848 a-o 889 con, comme dîto o contribûto finançiâio di Carolingi. E miâge êan deutæ de quattro pòrte (pòrta de San Pê, de Sèravalle, Castri e Friolente), e conprendeivan 'na superfice de ciù ò meno 20 ètari.

E pòrte da çenta do IX secolo

Pòrta de San Pê: a l'êa a pòrta prinçipâ pe-o ponente. A s'atrovava da-arente a-a gêxa de San Pê in Banchi (òrientâ divèrsamente che òua, ricostruîa quésta urtima into tardo çinqueçento). A seu strutûa a coincideiva con quélla de l'atoale archivòrto ch'o særa a via de San Pê a l'altessa da ciassa de çinque lanpadi. A gêxa de San Pê a l'êa dîta San Pê da pòrta. De chi a l'intrava in çitæ a via Postumia

O tòcco de miâge superstite fra e pòrte de Særavalle e de San Pê in via Tomaxo Reggio

Gh'êa da pêu a Pòrta de Særavalle, missa d’arente a-a catedrale de San Loenso dove anchéu gh'è l'archivio de stato, l'antiga Pòrta Superana (anchéu Pòrta Soprann-a) ricostuîa into 1154-1164 con a çenta do Barbarossa, ch'a deve o séu nomme a-a poxisión ciu ærta inscia chéulia de Sant'Andrea dove a s'atrovava, e dove gh'êa l'omonimo monasteio a-o quæ se deve ascì l'âtro nomme con o quæ a pòrta a l'êa conosciûa in antigo. Infin a Pòrta do Castello, inta zòna de Sarzan-Santa Crôxe, vixìn a-a gêxa de Santa Crôxe (ofiçiâ into XII secolo da-a comunitæ di lucheixi prezenti a Zêna).

L'abitòu seròu inta çenta do IX secolo

L'abitòu, seròu fra o miggio (in mezûe Rommann-e) de mûage e a linia da còsta o l'êa coscì de poc'asæ vintidoi etari. O traciòu, partindo da-a Riva, a sud do Palaçio de San Zòrzo, ciu ò meno dove ancheu a sciòrte a staçión da metropolitann-a omònima, o traciava 'na linia drîta ch'a zontava a pòrta de ciassa de çinque lanpadi e quélla de Særavalle (dove gh'è l'archivio de stato).

Corindo scinn-a a l'inbocco de via Dante a disegnava 'na longa curva che, con a porta Soprann-a a se coneteiva a'n træto de mûage poc'asæ corispondente a quéllo ch'o l’existe ancó òua, scinn-a a-o rión do Castello e l'omònima pòrta.

A çenta de diféiza a-a fin do I milenio con e pòrte e o Castello

A l'arestava esclûza da-a çitæ meuâ a somitæ do còlle de Sant'Andrea. Dove e mûage corivan pòco sotta a-a seu cresta. Questo perché a l'êa a zòna, scinn-a da i tenpi preRommani, da necròpoli. L'aria çimiteiâ de Zêna a s'alongava d'alantô pe-o percorso de sciortîa a Levante (via Aurelia), de da-a cheulia de Sant'Andrea (resti de tonbe de l'antichitæ rinvegnûi da-o sccianâ da zòna into 1900-1904 son ancheu riconposti into muzeo de archeòlogia de Pêgi), scinn-a a l'iniçio de l'atoale via San Vinçenso.

Âtra aria estèrna a-e miâge a l'êa quélla do Borgo, scitoòu d'in gîo a-a Gêxa de San Scî, primma catedrale de Zêna (avanti a-a scelta de San Loenso into X secolo) a l’incomenso do caroggio da Madænn-a.

E miâge do Barbarossa

E miâge do Barbarossa con e pòrte, i Portelli, e Tôre e a Ròcca de Sarzan

Into 1155 o s’è réizo necesâio l'anpliamento da çenta de difeiza verso o nòrd-òvest scinn-a a conprende quélla de e træ entitæ teritoriâli, Castrum - Civitas - Burgus, ch'a l'êa arestâ a-o de fêua do gîo de difeize române into perìodo èrto medievâle: o Borgo.

Questa Tèrsa çénta a l'êa dîta do Barbaróssa. O Barbaróssa o no gh'àiva l'intençión de sotométte Zêna, ànsci o a voéiva sò amîga e, pe dimostrâlo, co-a Donatio Federici o ghe dâva l'aotoritæ in sce tùtta a Ligùria. Quésta a protezêva 'na superfìcce de 550.000 mêtri quadrâti. Sto nêuvo tòcco de miâge o s'alongâva da-a Pòrta Soprànn-a scìnn-a a-a Pòrta de Murtiòu e a-o Portéllo de Fontànn-e Mòuxe. Da lî scìnn-a a-o Castelétto pe dòppo chinâ scìnn-a a-a Pòrta di Vàcca.

Ciù precizamente, queste miâge do XII secolo partivan da-a gêxa da Santa Crôxe, a gêxa da comunitæ di luchéixi a de Zêna comme rizùlta da n'atto do 1128, ch'a s'atrovava in Sarzan, d'arente a-o Castello. O circoîto de mûage o lasciava pèrde o versante a mâ da chéulia de Sarzan che pe o straciongio in sciô mâ o no l'aiva de bezeugno de âtre fortificaçioìn.

E miâge, coscì, incomensavan de da-o portèllo dîto de Santa crôxe, de d'âto a n'incuniâse do mâ a straciongio che o limitava o lato meridionale da ciassa de Sarzan, straciongio varcòu, da pèu, da-e mûage do çinqueçento con doî imensci archi a sèsto acûto. De de chi, a diferensa de-e mûage precedenti che tagiavan quæxi a meitæ l'atoale ciassa de Sarzan, queste mûage a çenzeivan do tùtto, includindo into seu percorso a gêxa Rommanica de san Sarvòu, di Agostiniæn (ricostuîa into Seiçento).

Træto de-e miâge do Barbarossa in via da Cheulia.

Pasavan inscio rétro de l'atoale via da Chéulia, dove di tòcchi arèstan tut'òua, in via de miagétte e into caroggio seròu de San Sarvòu. Inte quésta zöna e mûage son stæ adêuviæ, scinn-a da o XIV secolo, comme sostegno pe-e câza popolari - costuîe a redòsso - da via da Chéulia e de Canpopizan.

Da-o retro da via da Chéulia (pe a via de Miagétte ch’a ne segna o percorso de cormo), arivan a-a - le ascì ancon òua existente - Pòrta Soprann-a, dîta ascì pòrta de Sant’Andrea, de l’omònima gêxa ch’a l’êa poxiçionâ vixin a-a pòrta e ch’a dava o nomme a quélla chéulia. De fæti a ciassa a l’è ciamâ Cian de Sant'Andrea. A coincideiva, fra l’âtro, con a precedente pòrta de Sant’Andrea de mûage carolinge.

A Pòrta Soprann-a, ch'a l'êa stæta comme âtre pòrte inclûza da l'ediliçia sucesiva, a l'è stæta liberâ da-e câze arenbæ a partî da o 1892, con 'na serie de restaori aviæ da l'architetto Alfredo d'Andrade e prosegoî dòppo a seu mòrte scinn-a a-a liberaçión da tôre meridionale, avegnûa into 1935.

Da-a Porta Soprann-a a nêuva çenta de miâge a l'anpliava notevolmente a porçión de çitæ sèrâ, respêto a quélla precedente. Da questo ponto a se prolongava pe 2,4 km, serando drento de lê un teritöio de 55 etari.

Giàndo d'in gîo a-a gêxa de Sant'Andrea, ciu ò meno a l'altessa da banca d'Italia inta ciassa Dante d'anchéu, e miâge curvavan verso setentrión, tagiando e arie atoali do palasio de pòste, pasando a 'na quòta molto ciu ærta do cian da stradda che gh'è òua di pòrtegi de pòste e co palasio da Borsa; de de chi cegando in sce n'angolo rètto, chinavan inta zòna nòrd orientale de l'atoale ciassa De Ferrari, costezando l'antigo convento da gêxa de San Domenego (dove anchéu gh'è l'Academia Ligustica de Bella Arte), con a Tôre Friolente e, atacòu, o Portéllo de Sant'Egidio (nomme pigiòu da-a gêxa ch'a l'êa apenn-a a-o de fêua de-e mûage, inte quèlla che anchéu a l'è via Ettore Vernazza).

A tôre Friolente, missa a difèiza de quèsto ingresso, a l'êa stæta inclûza inte câze costruîe sucesivamente e a-a fin demolîa con a chèulia vixinn-a e l'anpliamento de ciassa De Ferrari dòppo o 1892: a l'aveiva a cianta a færo de cavallo come e âtre tôre de pòrte da çitæ (Pòrta Soprann-a, Pòrta Òria, Pòrta di Vacca). O portéllo de Sant'Egidio, da vixin, o l'êa stæto demolîo con l'avertûa da Stradda Giulia into seiçento, quande pe dovèi arvî quésta néuva vîa s'êa dovûo scavâ 'n pasaggio inta cresta ch'a l'univa e chéulie de Picaprîa e de Sant'Andrea.

Da-o momento che in sce de lé o corîva l'Acquedûto civico, ch'o déuviava tùtto o percorso de miâge, o portéllo o l'êa stæto sostitoîo da l'arcâ de sostegno ch'a scavarcava i doî muagioìn de sostegno de chéulie tagiæ. Quel'arco o l'è vixibile inta stanpa da Stradda Giulia de l'Antonio Giolfi (fin do XVIII secolo) e o corîva in scio confin do convento de San Doménego: vèu dî ch'o s'atrovava pòcasæ a l'altessa da meitæ da faciâ do palasio de l'Academia, quest'ûrtimo costrûio in scio progetto do Carlo Barabin into 1835 in scia sede do convento da gêxa de San Domenego tòsto deruòu.

De chi, razonto a chéulia de Picaprîa, o circoìto de miâge o recegava dòppo un breviscimo træto drîto e a unn-a curvatûa piciniscima, degnando o confin do convento de San Cônban, divegnûo Ospiâ di Incurabili, ch'o l'arestava a-o de féua, e o razonzéiva a Pòrta Òuria ("Porta Aurea") da-a quæ o l'à pigiòu o nomme o sestê de Portöia in scia chéulia de Picaprîa.

E tôre da Pòrta da Santa Fedde (ò di Vacca), l'ingrésso a ponente da çitæ a l'epoca da costrosión da çenta.

A Pòrta Òuria, le ascì con doe tôre co-a cianta a færo de cavallo, mosæ into XVIII secolo, a vegnîva deruâ do tutto inti primmi anni '60, con a realizasión do néuvo quarté. Da-a Pòrta Òuria, pasando de sicanco a-o lato do caroggio di Suchælo, pe'n tòcco semiregolare verso nòrd, a l'arivava a l'Acaséua, a-a Pòrta do Mortiòu ch'a l'includeiva a l'interno a gêxa e o convento de Santa Catènn-a a-a fin da montâ omònima inte l'atoale largo Eros lanfranco, in faccia a-a prefetûa (palasio Spinola).

Chi ascì, unn-a vòtta demolîo o portèllo che chi o s'arviva, quésto træto o l'è stæto sostitoîo da l'arcâ èrtiscima de l'acquedûto, scìmile a quélla vixin a-o varco arente San Doménego. Quel'arco o l'è stæto deruòu con l'avertûa do segondo tòcco de via Assarotti ò via Romma, con a realizasión da Galerîa Mazin.

De de chi, senpre verso nòrd, a l'atraversava a zöna derê, dôve òua gh'è o parco da Vilétta Dineigro; a-o séu centro, into ponto ciù elevòu, gh'êa a tôre de Locoi, da-a quæ a se determinava 'na devisión verso a zöna derê a ciassa de Fontann-e Marôze e-o portéllo a-o quæ se deve o nomme de l'atoale ciassa fra e galerîe Bixio e Garibaldi.

A tôre de Locoi, inglobâ inte ùrtime miâge medievali, a l'è stæta a-a fin demolîa pe dâ spasio a-o bastión omònimo de-e mûage do çinqueçento, quet'urtimo mòdificòu, da péu, da-a realizasión da Viletta Dineigro do Gian Carlo Dineigro. A parte do Portéllo ch'a serâva verso a çitæ a valetta do riâ de Sant'Anna, d'arente a-e Fontann-e Âmoze (Fontann-e Marôze), inglobâ inte mûage do çinqueçento, a l'è stæta conpletamente stravòlta da l'avertûa de galerîe inti anni trenta do neuveçento.

Un gîo ciù ò meno paralelo a-a linia de còsta, sciù per zù longo o traciòu da montâ de San Gêumo dove a l'incroxo da montâ da Toretta s'atrovava a tôre de Casteletto. Da péu zù pe 'na linia a ponente da montâ a-a sccianâ do Casteletto e paralela a lé scinn-a a-a zöna da Zecca, segoendo o persorso largo da Zecca – via Bensa – ciassa da Nonsiâ, interotte da-o Portèllo de Pastoressa e, ciù avanti, a-o sbocco de via Lomelin, da-a Tôre Regia e da-a Pòrta de sant'Agnéize, e miâge zonzeivan a l'angolo con via de fontann-e a-a Tôre e Posterla de Santa Sabinn-a (da-a gêxa omònima).

O træto terminale longo via de Fontann-e o l'arivâva a-a còsta finindo inta pòrta di Vacca ò de Santa Fedde, da o nomme da gêxa tenplare ch'a sòrge da quélle parte.

A costrosión da çenta a l'è duâ diversci anni, scinn-a a-o 1163, ma e condisioìn de politica internasionale, in particolare con l'inperòu Federigo Barbarossa, àn determinòu n'acelerasión, comme o testimònia o Cafaro (Cafaro do Rustego de Caschifelón) e inte apenn-a çinquantetrei giorni un incredibile sfòrso de tùtta a popolasión o l'à réizo poscibile de portâ a tèrmine e òpere ancon no finîe.

E træ pòrte prinçipæ són stæte costruîe con caratere monumentale, con ærte tôre laterali semicircolari. Doe de lô son arivæ scinn-a anchéu: Pòrta Soprann-a e Pòrta di Vacca, mentre l'âtra, a Pòrta Òuria, a l'è stæta distrûta inta segonda meitæ do XX secolo, inti travaggi de missa apòsto da chéulia de Picaprîa.

E çénte sucescîve

Inte l'ànno 1276 vêgne costruîa a Quàrta çénta (covertûa, 620.000 mêtri quadrâti) che da-a Pòrta di Vàcca a l'arîva lóngo tùtto o pòrto a-a Pòrta do Meu (Pòrta Çiberîa) dòppo vèrso èst scìnn-a a-o Portéllo a-o Mâ e a-a colìnn-a sórva o Bezàgno. Da li a mónta (miâge de Capuçìnn-e) scìnn-a a-a Tôre de Montâdo pe arivâ a l'Acasêua (pòrta de l'Òivèlla, pòrta de l'Acasêua) e in sciâ fìn unîse a-a pòrta de Murtiòu (Tèrsa çénta). Into mæximo ànno vêgne fæto o progètto pe ingrandî a Dàrsena ch'a saiâ dòppo o pónto de parténsa pe-a Quìnta çénta (ànno 1320) pe creâ 'na lìnia de diféiza a ponénte. A conprendéiva o bórgo de Sàn Stêva scìnn-a-a pòrta de Sàn Tomâxo e dòppo zu pe-a colìnn-a de Sàn Benìgno scinn-a a-o Cô de Fâ (pòrta da Lantèrna). Sta çénta a crêuve 'na superfìcce de 1.100.000 mêtri quadrâti). Inte l'ànno 1537 se costruìsce a Sèsta çénta che partìndo da-a pòrta de Sàn Tomâxo a mónta sciù vèrso nòrd e a l'incòrpora quélla che ancheu a l'é a ciàssa Ægoavèrde e poi a se unìsce a-o Castelétto. E lì da-arénte ghe saiâ a Pòrta Carbonæa. Òua a superfìcce protètta a l'é de 1.560.000 mêtri quadrâti. Zêna a l'é òua protètta da-e miâge che partìndo da-a Lantèrna arîvan scìnn-a a-a fôxe do Bezàgno.

Ma into XVII sécolo (ànno 1633) se decìdde de protezze Zêna con de miâge che ségian o ciù lontàn poscìbile da-a çitæ pe avéi ciù ténpo pe poéise difénde. Nàsce a Sètima çénta ch'a sfrûta a-o mêgio o teritöio in gîo a-a çitæ ò sæ e colìnn-e chi-â sovràstan e a circóndan. Partìndo da-a Lantèrna sciù pe-a colìnn-a de Sàn Benìgno ch'alôa a separâva Zêna da Sàn Pê d'Ænn-a, se mónta sciù pò-u spartiægoe da Ponçéivia (Prementón). Ste chi saiàn e miâge di Àngei. Dòppo s'arîva a Granaieu e in sciâ fìn in scê colìnn-e de Begæ e do Perâto. In sce ste miâge vêgnan costruîi i fòrti: Croxétta, Tenàggia, Begæ, Sperón e o Castelàsso, sti doî chi sórva a-o Rîghi. Da li e miâge chìnn-an vèrso Manìn (pòrta da Ciàppa) e dòppo zu vèrso Sàn Benardìn e Sàn Bertomê (co-e pòrte co-o mæximo nómme) e in sciâ fìn vàn a colegâse lóngo o Bezàgno a-e miâge de Capuçìnn-e.

Òua Zêna a l'é tùtta protétta (ciù ò mêno 9.030.000 mêtri quadrâti). Pe 'na magiô diféiza e miâge vêgnan rinforsæ con di fòrti in scê artûe tùtte in gîo a-a çitæ. Vèrso nòrd: fòrte Poìn, i Doî Fræ e o fòrte Diamànte. A levànte: fòrte Quéssi, fòrte Richelieu, fòrte Sànta Têcla, fòrte Sàn Martìn e fòrte Sàn Giuliàn. Ciù lontàn a diféiza da valàdda do Bezàgno, o fòrte di Ràtti. Ste fortificaçioìn, esclûzo dötræ destrûte inta segónda goæra mondiâle ò pe ezigénse do Ciàn Regolatô, són ancón lî testimònni.

O méu

A Pòrta do Meu Vêgio ò de San Giovâni, progetâ da-o Galiàsso Alésci e conpletâ do 1553. D'ancheu a l'é conosciûa co-o nómme, eròu, de Pòrta Sibêia ascì, pigiòu da 'n'âtra pòrta ciù a levànte

Into 1287 l'è stæto realizòu a fortificasión da penisóa do méu, missa in scio limite meridionale de l'arco do pòrto e do schéuggio che, divîzo da'n braçço de mâ picìn, o ne prosegoiva o profî.

Scinn-a da o secolo precedente un méu artificiale in muatûa o serava o spegio d'ægoa picin da penisóa da-a séu somitæ (dove anchéu gh'è Pòrta do meu vêgio ò de San Giovâni, anche dîta Pòrta Sibêia) verso levante, òspitando fra l'âtro a Gêxa de San Marco a-o Méu, o séu progresivo prolongamento verso l'estèrno do gorfo, o l'à inglobòu o schéuggio in faccia ascì.

Prosegoindo da-a pòrta a-o sud da penisóa e miâge razonzéivan o tòcco precedente vixin a corso Quadrio, pigiando o nomme de miâge da mâpaga e, dòppo, miâge de Grassie. E müage a Mâpaga pigiavan o nomme da o "Cazón da Mâpaga" d'arente, edifiçio costruîo into 1269, inpiegòu comm prexón pe chi o l'aiva di debiti ch'o no l'êa in graddo de pagâ e, a partî da-o secolo XIX, scinn-a a-a séu demolisión into secolo XX, comme cazèrma da Goardia de Finansa.

Insce l'âtro versante o spassio fra a parte ciù antîga do méu e a sotî penisóa ch'o l'êa stæto pe molto tenpo déviòu comme dàrsena, dòppo i ripetûi insabiamenti caozæ da-e corenti, o l'è stæto conpletamente covèrto.

Òua questo versante o l'è ciamòu Caladda do Mandraccio e o fa parte de l'aria do Pòrto Antîgo restaoròu into 1992 da o Renso Piano durante i travaggi pe-e Colonbiadi.

L'è stæto invece creòu di néuvi acòsti longo e miâge dîte tut'òua "do Méu" ò "da Mâpaga", l'è stæto averto dôe pòrte, quélla da Giaretta (acòsto recoviòu) e a pòrta de San Marco, ch'a l'à pigiòu o nomme da-a gêxa che òua a s'atréuva a l'intèrno do néuvo gîo de miâge.

Supèrba pe òmmi e pe miâge (1320-1350)

Into 1358 o poeta Françesco Petrarca o lasciava into séu Itinerarium breve de Ianua ad Ierusalem n'ereditæ a Zêna, a çitæ che scinn-a alantô tutti ciamavan A Dominante a saieva stæta d'alôa in avanti conosciûa comme A Superba.

A çitæ che o poeta o l'à visto e che o l'à indicòu ascî comme Reginn-a di moæ a l'êa monîa de 'n scistema de miâge ch'o se svilupava pe 4.550 metri, misso a-a diféiza de 'na çitæ de 155 ettari de superficie.

L'espansción de mûage a Est scinn-a-a colinn-a de Cavignan e a Òvest scinn-a a-a zòna de Faséu (Palasio do Prinçipe), a-o vertice do górfo conpreizo fra o Câo do fâro, dove s'èrze a Lanterna e o mêu.

O progetto de anpliamento da çenta o l'à pigiòu còrpo dòppo che a fasioxitæde famigge çitadinn-e a l'à misso in pericolo Zæna stessa, in previxón de l'asalto minaciòu da o Castruccio Castracani, scignôro de Lucca, in goæra contra a Republica e aoamæ a-e pòrte da çitæ dòppo a conquista de Ciàavai e Rapallo. O progètto o s'è svilupòu inte dôe faze, a primma fra o 1320 e o 1327 verso o levante e a segonda fra o 1347 e o 1350 verso o ponente.

L'espansción verso a colinn-a de Cavignàn (1320-1327)

Apenn-a a oriente do vertice do vêgio çèrcio, inscia colinn-a de Locoi, a meitæ stradda fra a Pòrta do Murtiòu e a Tôre de Locoi, l'è stæto inestòu o néuvo træto de mûage che, dòppo 'n percorso verso o Sud-Est ch'o se riconosce pe longhi træti ancón òua, arivavan in scia colinn-a de Cavignàn. Ûn tòcco picin de mûage o l'arivava a-a pòrta de l’Acaséua, a-o limite setenrionale do ciu recente cian de l'Acaséua, in via IV Novenbre.

De chi, senpre verso o Sud-Est træ tôre primma da pòrta de l'Olivella vixin a-a quæ l'êa determinòu 'na rientransa picinn-a verso òcidente, a l'incontro con corso Andrea Podestà, da péu 'na svòrta deciza vesro sud a portava inscio pòsto dove anchéu s'èrze o Ponte Monomentale, ch'o taggia via XX Setenbre into ponto ne-o quæ a stradda da Paxe (a-o de féua de mûge) a prosegoiva o retilinio de via Giulia (de drento a-e mûage) in corispondensa da Pòrta d'Archi o de san Stêva (da o nomme do Monasteio demolîo pe fâ spasio a-a strotûa e da gêxa atacâ ancón existente) inscia colinn-a omònima, smontâ inti travaggi de deolisión e rimontâ ciu a sud.

Oltre, longo a mæxima diresión, a l'incroxo fra corso Andrea Podestà e via Corsega, se péu ancón vedde e antîghe Mûge giâ verso o Sud-Est e, a-a fìn de sucesive de Santa Ciæa, dove anchèu a l'atréuva o séu pòsto a Pòrta d'Archi, spostâ pe a realizasión da viabilitæ néuveçentesca, e Mûage do Pròu. In coincidensa da Tôre de Montaldo, 'na néuva svòlta verso o Sud longo e Mûage de Capuçinn-e che finivan a picco inscio mâ a-a meitæ de l'atoale cirva in fondo a Corso Arelio Saffi.

L'espansción a Ponente (1347-1350)

Zêna con e seu Miâge inte 'na fotografia do XIX secolo do Alfredo Noack.

Da-a fortéssa do Castéletto, invece, se dividéiva dòppo o 1350 (anno do termine de l'òpera) o prolongamento òçidentale de miâge. Montando verso o Nòrd longo l'atoale corso Firense, scinn-a dove, a l'incirca, a s'imette a ranpa de Carbonæa, e mûage incontravan a Tôre de San Nicòlla da-a quæ, deviando verso o Nòrd-Est, zonzeivan scinn-a a-a Pòrta de Carbonæa in çimma a l'omònima montâ, e a-a Tôre de Carbonæa dove anchéu gh'è l'incroxo con via Carlo Pastorin.

O traciòu o giâva de a l'incirca novanta graddi verso o Sud-Est longo corso Carbonæa scinn-a a l'incroxo con a montâ do Carmo, ponto da-o quaæ a l'anava torna pe'n traciòu in diresión de corso Dògali, longo o quæ inte 'n træto picin de mûage legermente a sbalso rispetto a-o resto do traciòu, s'atrovava inte l'ordine, a Pòrta a e Tôre da Priamenûa.

'Na svòlta verso o Nòrd a l'altessa da cùrva a angolo rètto de via Montegaletto a finiva inta Tôre Ihote, dove anchéu o s'èrze o Castello d'Albertis.

Anando avanti verso l'Est, dòppo 'na rientransa picinn-a verso o Sud a l'incirca in ciassa Pedro Ferreira o traciòu o disegnava 'na linia rètta deciza scinn-a a l'incrôxo fra a montâ de Oeginn-a e o passo de l'Oservatôio, dove a gh'êa a Tôre de San Zòrzo.

Chinando n'urtima vòtta vèrso o Sud, longo a montâ çitâ e Mûage arivavan, dove òua côre i binari a oriente da stasion de Prinçipe, a-a Tôre de San Tomaxo e oltre, longo a mæxima diresión, anchéu in faccia a l'ingresso da fermâ da metropolitann-a "Prinçipe", a-a Pòrta de San Tomaxo dòppo a quæ a çenta as'afermava, in fronte a-a gêxa omònima, a l'altessa de l'atoale cavalcavîa da Stasión Maritima.

E miâge do Çinqueçento

E miâge a mâ inte 'n particolare de n'ægoatinta do 1810 do Anbroise-Lòuis Garneray

O peròdo ch'o l'è corîo fra l'inalsamento de mûage do Trexento e o 1528 o l'è stæto ricco de eventi de lutto pe a çitæ, coscì dòppo goære e devastanti epidemie i zenéixi no gh'aivan de bezéugno de 'na néuva espansción da çenta de diféiza ma, ciutòsto, de 'na seguessa magiôre ch'a consentisse 'na ripreiza ciu serenn-a. E mûage do Trexento, oltre a êsise deterioræ pe cagión de interventi edilisi a-o redòsso, no êan ciù in graddo de rexiste a n'asedio scientifico, do quæ inte quéllo periodo se caciava e baze teòriche, e s'è réizo coscì inevitabile l'adosión de fortificasioìn a-a moderna.

A determinâ a svòlta di ûrtimi secoli da stòia da Republica de Zêna o l'è stæto Andrea Dôia, con o pasaggio a-a parte spagnòlla; o néuvo corso o domandava 'na ciu poderôza fortificasión da çitæ in graddo de sostegnî n'asalto con e bocche da féugo, che e mûage a profî a ciongio no poeivan ciu rêze.

L'istitosión da Magistratûa de Mûage into 1536 o l'avéiva o scòpo de asolve a questo conpito. L'è stæto coscì realizòu inportanti travaggi de amodernamento e conpletamento da çenta de diféiza che prevedeivan o rafòrsamento con bastioìn néuvi inscio fronte de tæra e l'integrasión de Mûage a mâ. A progetasión da néuva çenta bastionâ a l'è stæta afidâ a l'inzegnê milanéize Giovanni Maria Olgiati, esperto tecnico a-o quæ se déive ascì a ricostrusión da Lanterna (1543) e, a partî da-o 1546, a progetasión de mûage de Milàn pe-o Ferante Gonzaga. Sotta a goida de l'Olgiati s'è incomensòu l'éuvia da-i bastioìn inta zòna de Cavignàn. Són stæti fortifichæ pe i primmi a zòna d colinn-a de Cavignàn e e parte in colinn-a da çitæ.

E miâge de tæra co-i néuvi bastioìn e o conpletamento de-e miâge a mâ con e néuve pòrte de mâ

Da Pèu a çenta a l'è stæta esteiza ascì a tutto o lato a mâ, conprendendo tùtta a linia da còsta a l'è stæta fortificâ, serando o fronte a mâ do pòrto, con nèuvi træti de mûage fra a sporgensa oçidentale da pòrta de san Tomaxo e o méu vêgio. A l'estremitæ de questo inta segonda meitæ do secolo o Galeazzo Alessi o l'à progetòu a Pòrta Çibaia, a realizasión da quæ a l'é stæta afidâ a l'Antonio Roderio da Caronn-a. De chi e mûage se colegavan con o træto che giândo d'in gîo verso o mâ a-a colinn-a de Sarzan, varcando o "Sén de Giano" e de lì o lato a mâ de Cavignan o razonzéiva a foxe do Bezagno

Inscio træto do pòrto e miâge fàvan in percorso corispondente a-o lato a mâ de via Antonio Gramsci, con de variante inta parte do promontòio de San Tomaxo, che òinzeivan d'arente a Comenda de San Giovanni de Pré e di varchi vixin a-a Pòrta di Vacca pe l'Arsenale e a dàrsena, che gh'aivan lo asci de âtre deféize a mâ. L'atoale ciassa Caregamento a saieva stæta ricavâ da-a séu demolisión; insce de lé s'arvivan alantó di varchi, un pe ciaschedun ponte do pòrto; o traciòu aloa o serava in scio lato a mâ o Palasio de San Zòrzo e o Pòrto Franco.

Questa parte de miâge inscio pòrto a saieva stæta demolîa a l'avertûa da caretêa Carlo Laberto (atoale via Gramsci) into 1835, con l'inisiale séu sostitosión con e coscì dîte "Terasse de marmo", progetæ da l'Ignazio Gardella senior.

E miâge seguîvan quindi o profî de l'atoale Baçin do Pòrto Végio finn-a a Pòrta do mêu, a-a punta da quæ se peu ancon amiâ o splendido ezenpio d'architetûa militare rinascimentale da Porta Çibaia (progètto do Galeazzo Alessi), ch'a funzeiva da inèsto co-e miâge omònime e e Miâge da Mâpaga che continoavan a çenta de miâge longo a côsta.

Longo o percorso de çenta che da-a Comenda de Prè a l'andava verso a Pòrta del mêu, vegnan avèrte tre pòrte neuve, in corispondensa de tanti ponti comme o Spinola, o Calvi e o ponte Chiavari.

O træto za existente de fortificaçioin inscia còsta meridionale do mêu o l'é stæto prolungòu, longo 'n percorso òua pigiòu con 'na bonn-a aproscimaçion da o corso Quadrio e o corso Aurelio Saffi, e son stæte alantó edifichæ e miâge de Graçie e e Miâge da Mænn-a che comensan da-o quartiere omònimo, misso fra a colinn-a de Cavignan e a colinn-a de Sarzan. Senpre segoindo a linia de còsta a-e miâge da Mænn-a se colegan e Miâge da Cava, coscì ciamæ perché coreivan de d'âto a-a cava a-a quæ se acedeiva da-a Porta omònima.

A cava, avèrta verso o mâ féua da-a çenta ai pê da colinn-a de Cavignan, a serviva à l'estraçion de materiale utile à l'alongamento do mêu, realizzòu inte quel'epoca.

Inte l'urtimo træto de còsta verso levante trovemmo e Miâge da Strîa che seravan o çèrcio difensivo verso mâ, prosegoindo inte l'interno con e Miâge de Capuçinn-e, affacæ inscio træto terminale do Bezagno, da dove a çenta çinqueçentesca a l'anava a colegâse con quella trexentesca a l'altessa de l'atoale Ciassa Corvetto; Template:Senza fonte.

Eleménti monumentâli de-e miâge do XVI sécolo

• A Porta Çibaia (o Porta do Méu, architetto Galeazzo Alessi). Pe lê l'architetto perugin o s'è ispiròu a-i progetti da pòrta de San Miniato de Firense ezegoîa da-o Michelangelo. De lì vegne l'idea de doî bastióin che strenzan un spaçio séròu davanti à l'intrâ.
• A Pòrta d'Arco (paramento in prîa de Finâ, originâiamente a-o pòsto de l'attuale Ponte Monumentale de Via XX Setenbre, da-o 1896 ricostruîa inscie'n pòrtéllo de-e miâge de-e Capuçinn-e (via Banderali). A l'êa ascì ciamâ Pòrta de San Stêva pe-a vicinansa co-a gêxa omònima, riferîa a-a quæ a l'é a statoa de San Stêva posciua missa de d'âto a-o seu arco, opera do scultô Taddeo Carlone.

  

  Porta Çibâia, progetâ da-o Galeazzo Alessi

Eleménti monumentali demoliti da-e miâge do XVI sécolo

• Porta de San Tomâxoo (demolîa pe fâ a ferrovia ch'a va a-a staçion Principe)

Teia do Gioxeppe Comòtto ch'a l'arapresenta a rivòlta de Zêna contra i òustro-sabòudi do 1746 in proscimitæ da pòrta de San Tomâxo demolîa, ingresso da çitæ a-o ponente.

Un'anpia vedûa de Zêna da primma meitæ do XVII secolo, ch'a l'arapresenta tanto e miâge neuve che e miâge vêge. A l'é 'na carta pubricâ do 1704 ch'a còpia 'na mappa ciù dettaliâ do Lusciândro Baratta, risalente a-o 1637.

Tra o 1626 e o 1639 a l'é stæta realizâ a neuva e ciù grande çenta de miâge, e Miâge Neue. Se estendeivan pe 'na longhessa pòcasæ de vinti chilòmetri, di quæ sette inta linia de costa.

Zêna into çercio de e Miâge Neue a-a fin de l'época moderna

Dòppo e ripetûe minacce de invaxón perpetuæ da-o Carlo Emanuele I de Savoia e da-o Luigi XIII de Fransa i sereniscimi an decizo de deutâ a çitæ de'n neuvo çèrcio de miâge, rinforçando, donde se dovéiva, quello existente.

E neuve fortificaçioin partîndo da-a Lanterna montavan insci rilievi d'i gîo e seravan pe intrêgo a çittæ percorindo e creste di monti d'intorno, e ærte che da-o Monte Peralto circondan a stréita valle do Lagaçço; i fortin prêxistenti son stæti coscì lighæ e çintæ co-i neuvi bastioin: i fòrti do Castelaçço, Speron, Beghæ, Tenaggia. A l'é stæta coscì conpletâ a difeiza da linia de còsta da-a tôre da Lanterna scinn-a a-e parte ocidentâli da çenta do çinqueçento.

Anche se o percorso o l'ea stæto ipotizòu za into 1568, o l'é stæto solo un anno da-o falîo atacco do 10 de mazzo do 1625 da parte de forçe franco-piemontexi (quande l'ezercito Sabòudo o no l'é arêscîo à tegnî testa a-a dûa rexistensa di paizén ponçeviaschi into Passo do Pertûzo, donde in memöia do fæto o l'è stæto in segoito costruîo o Santuâio da Vitöia), che o governo da republica o l'à dæto o via libera à l'òpera, inaogurâ co-a pöza da primma prî a-i 7 de dexenbre do 1626.

A dificoltæ de trovâ i fondi necesâi a l'à determinòu a necesitæ de studiâ e d'aplicâ de lezze ad hoc che coinvolgeivan tutta a societæ civile, da-i ciù ricchi, premiæ con 'na statoa a Pâxo se avessan contriboîo generozamente pe sostegnî l'òpera, a-i artigièn e contadin da-a capitâle, de valle e de-e Rivêe, che an dovuo provedde con mezzi o prestasioin d'euvia ò materiâle in quantitæ stabili. Into 1630 i travaggi son incomensæ e 8.000 òperai à, inpiegòu solo doî anni pe tiâ sciu pòcasæ 12.650 metri de miâge e bastioin longo ripidi crinâli e 3.150 longo la linia de còsta, con 'na speiza ch'a giâva d'in gîo a dexe milioin de lîe zeneixi. A circonferensa de miâge de Zêna a l'aiva coscì un sviluppo de 19.560 metri con ,'aria de 903 ettari (quæxi çinque vòtte i 197 ettari conpreixi inte e miâge vêge costruîe fin a-o XVI secolo) . O ponto ciù inportante de l'intrêgo scistema difensivo o l'é stæto individoòu inscia çimma do Monto Peralto. De chi se dividan doî spartiægoa, che separan e valadde do Ponçeivia e do Bezagno da l'insenatûa di monti a-e spalle do centro stòrico, in doî crinâli. O primmo o finisce a ponente do porto, insci schéuggi de Cao de faro, donde da o 1543 s'èrze, ricostruîa, a Lanterna e l'âtro a-o levante, a-e pendîxi de Montesan donde incomensa a cianûa ch'a costezza o træto finale do Bezagno, protetta fin a-a fôxe do torente da-a neuva çenta. L'é stæto realizòu coscì inte 'na vista da l'èrto un traciòu che o s'asomeggia a'n triangolo ò a'n pentagono ciutòsto iregolare, con i vertexi a-o Peralto, a-a Lanterna e a-a fôxe do Bisagno e o lato in basso costituîo da l'arco do golfo che o l'ospita a çitæ stòrica.

A costruçión de e neuve miâge insce ærtesse coscì in pendnesa, a l'à fæto sci che gran parte de questa grandiôza euvia militare a segge arivâ scinn-a a niâtri, perché a s'atreuva in çerte zöne, ancon pòco se no pe ninte popolæ e edifichæ; i træti ciù vixin a-a costa, invece, an dovûo cesâ sotta a spinta de l'urbanizasión.

O fronte ponçeviasco

O crinâ de ponente

Da-o vertice do Peralto, donde o l'é stæto èrzûo o Fòrte Speron, e miâge chin-an a Ponente in direçion sud-òvest in linia drîta fin a-o cian de bonbe donde ancón a-a giornâ d'ancheu o se trêuva o Forte Beghæ, de chi con 'na lêve deviaçion e miâge continoan a chinâ longo a stradda ch'a porta o nomme "mura al forte di Begato".

De d'âto a via Bartolomeo Bianco, son invece e miâge de Grànarole a dâ o nomme a-a via che e costezza e insce e quæ a se arve a porta omònima, dizegnando un træto picin arcoòu verso l'esterno da çenta fin a razonze, ai limiti da collinn-a de Prementon, o baloardo de Forte Ténaggia.

I miâge de l'àngelo co-o cimitero de a Castagna

De chi a çenta a se pòrta verso sud, continoando pe "via di Porta Murata" (vîa de Pòrta Meuâ), scinn-a a pòrta de l'Angiou e e miâge omònime che continoan corindo de d'âto 'na stradda che no pe caxo a l'é ciamâ "via sotto le Mura degli Angeli" "sotta a-e miâge di Angéi". O træto o s'asmòrta inta via Giovanni B. Carlon ch'a va longo a mutilaçion da colinn-a de San Benigno.

A l'epoca de e miâge Neuve, de d'âto a-a zöna ch'a pòrta ch'a porta o mæximo nomme e donde òua se trêuvan e ativitæ do porto e de tranxito, comme a ciasâ San Benigno e a Camionale d'epoca fascista, gh'ea de fæti un imenso coston ròciôzo ch'o l'aiva ospitòu a gêxa e o convento de San Benigno, demolî inte l'Eutoçento pe costruî dôe gròsse cazerme, sconparse lô ascî inti anni trenta do Noveçento pe-o sbancamento de l'intrega collina.

A collina a degradava de corpo inte quello træto ch'o l'é ancon existente inscio quæ s'èrze ancon òua a torre do faro, e inscio crinâ continoavan e miâge de Zêna che segoivan o seu profî pe intrego scinn-a à conzonzise co-a pòrta ch'a l'é stæta ciamâ, pe l'aponto, da Lanterna.

O fronte bezagnin

O riçìn de Levante

Chinando longo i monti a Levante, a situaçion de e neuve miâge a presenta sciu per zu un scistema speculare.

Dòppo 'n breve træto de miâge in direçion sud ma leggermente inclinòu a est, o forte Castelaçço o l'é poxisionòu inscio ponto donde e Miâge pigian 'na lêigia deviaçion verso l'esterno do traciòu, dando in sucesion nomme a-e stradde che e costezan, miâge do Peralto, de-e Ciappe (o de San Scimón) insce quæ se arve un passaggio ch'o porta o mæximo nomme, de Sant'Erasmo e, dòppo a Pòrta de San Benardin, un retilinio interotto da 'n breve træto convesso in direçion nordest in corispondensa de l'omònimo træto de Miâge.

D'arente a-i tornanti de via Cesare Cabella, e Miâge de San Benardin, divize da-e precedenti da o Fòrte do Murtiòu, disegnàn un arco ch'o pòrta e Miâge in direçion sud-sudòvest a-a meitæ do quaæ se arve a Pòrta de San Benardin.

I miâge do Zerbino se son scintræ da-o molle inponente do secolento "Conservatorio Fieschi"

L'urtimo træto ancón existente e ch'o se peu indovinâ in mêzo a-a dizordinâ urbanizasión da parte terminâle de-e miâge neuve, o l'é quello de Miâge do Zerbin che finiscian d'arente a via Inperia, de dâto a-a masiciâ da Staçión de Zêna Brignole.

O sbancamento da colinn-a de Montesan pe-a realizzaçion da staçion feroviâia o l'à richiesto a destruçion de l'urtimo træto colinâ de Miâge e a realizzaçion de ciassa da Vitôia a l'à determinòu l'eliminasión de un di træti ciù imponenti e sugestivi de Miâge Néuve. Êan e Fronte basse, un solo imenso tærapin ch'o corîva, co-i seu bastioin, pe un retilinio che da-o posto donde òua gh'é a stasión o se portava fin a-i bastioni do Pròu, inte vicinanse de l'atoâle via Brigata Liguria, vixin a-o Liceo D'Oria.

Insce questo magnifico ezenpio de l'architetua bellica, do quæ se son trovæ tracce inta realizasión, do 1991, do parcheggio soteranio de ciassa da Vitôia (solo parzialmente conservæ, âtre fondasioin son arestæ sotta i giardin de ciassa Verdi), se avivan dôe pòrte, quella da Pilla, in fondo a-a via da Consolaçion (scancelâ pe-a realizzaçion de via XX Settenbre) e òua conservâ de d'âto a-o miagión realizòu dòppo o taggio da colinn-a de Montesan, e Porta Rommann-a (demolîa into 1891) in fondo à via San Vinçenço.

O fronte a mâ

Fortificaçioìn da Lanterna de Zêna: a Porta Nova sabauda che a l'à sostituîa a Porta Vexiña, via d'accesso a-a çittæ da-o vestî

Con l'anpliamento do seiçento e miâge che protezeivan a còsta son stæte rinforçæ con di neuvi bastioin e, oltre a-a pòrta de San Tomâxo, prolunghæ. Serando drento a çenta de miâge a Villa do Prinçipe a a qul'epoca ancon à l'esterno do recinto fortificòu, e Miâge Nêue ripercorîvan tutto o litorâle scinn-a o Câo de Faro, dove s'asardavan con o træto cho chinava a òvest do Peralto into scistema de bastioin e Pòrta da Lanterna.

Unn-a porçion interesante a gh'é ancon e a l'é stæta valorizâ de recente da l'aministraçion provinçiale con 'na pasegiâ ch'a l'arîva scinn-a a-a Lanterna partindo da via Milan vixin a-o parcheggio do Terminal di Traghetti.

Dòppo, verso o levante, a çenta a segoiva un percorso corispondente a-o traccòu de e vie Milan, Bruno Buozzi, Adua pe serâ o çèrcio con e miâge antighe dove òua gh'é via Fanti d'Italia, vixin a-o palaçio do Prinçipe, davanti a-o quæ e miâge son stæte costruîe nonostante de proteste da famiggia Döia.

• 
  I resti de Miâge che o se colegavan a-a porta de San Tomâxo, òua davanti a-aStaçión da métro Principe
• 
  E Miâge che da-a pòrta de l'Arco arivan a Caviniàn
• 
  Un tòcco de Miâge de Capuçinn-e derê a scâ monumentale de Ciasssa da Vitöia
• 
  E Miâge da Mâpaga, vegnûe famôze inte 'n cine dO René Clément do 1949
• 
  E Miâge da Mænn-a
• 
  E Miâge da Marinella co-a pòrta omònima e à retrostante gêxa de San Marco
• 
  E Miâge da sccianâ de l'Acaseua spontan derê a di palaçi moderni inte l'antîgo quartê dePortöia
• 
  A pòrta de l'Olivella ò de Santa Catænn-a
• 
  E Miâge de Santa Ciæa, con e sucesive Miâge do Pròu fotografæ da-o ponte monumentale, costruîo a-a fin de l'Eutoçento donde antigamente gh'êa a Porta de l'Arco, riconoscibile a meitæ tra i doî træti de Miâge donde a l'é stæta spostâ inta mæxima periodo.
• 
  A vòtta de l'antica Porta de San Pê inta ciassa Çinque Lampadi
• 
  A caminâ realizâ da l'amministraçion da Provinça de Zêna longo e Miâge che pòrtan a-a Lanterna
• 
  O taggio netto da Colinn-a de San Benigno, longo quæ chinâvan e Miâge scinn-a a torre do faro.
• 
  FortificaçióindaLanterna: Miâge de l'eutoçento che costezan a Lanterna inscia colinn-a de Câo do Faro.

Bibliografia

• Mura e fortificazioni di Genova, Genova, Nuova Editrice Genovese, 2008, ISBN 9788888963228.
• La città ritrovata. Archeologia urbana a Genova (1984-1994), Genova, Tormena Editore 1948, 1996, ISBN 8886017626.
• Le città nella storia d'Italia, Roma-Bari, Editore Laterza, 1981.
• De Ferrari - La piazza dei Genovesi, Genova, De Ferrari Editore, 2005, ISBN 8871726790.
• Pietro Barozzi, Mur e forti de Zêna, in L'Universo, n. 1, Istituto Geografico Militare, zenâo-febbraio 1977. 
• Genova, progetti per le Mura della Marina, Università degli Studi di Genova, 1992.
• Porta Soprana: le mura del Barbarossa, Genova, SAGEP editrice, 1998, ISBN 8870586901.
• Città portuali del Mediterraneo, storia e archeologia. Atti del Convegno Internazionale di Genova 1985, Genova, SAGEP editrice, 1989, ISBN 8870583031.
• Archeologia del commercio. Porti Antichi, Genova, SAGEP editrice, 1996, ISBN 8870586022.

• Cronologia da stöia de Zêna
• Centro storico de Zêna
• Forte de Zêna
• Fortificaçion a-a moderna
• Murâ de Asti
• Murâ de Bologna
• Murâ de Firense
• Murâ de Reggio Emilia
• Murâ de Perugia
• Murâ de Romma
• Çitæ Miâgeitaliane

Altri progètti

• Zenazone, in sce ww1.zenazone.it. URL consultòu o 4 gennaio 2007.
• Forti e mura di Genova, in sce forti-genova.com. URL consultòu o 4 gennaio 2007.
• Fortidigenova.it, in sce fortidigenova.com. URL consultòu o 4 gennaio 2007.
• Associazione Orti di Carignano, in sce ortidicarignano.it.
• I Miâge de séçento da Ester Quadri

[[Categorîa:P625 lètta da Wikidata]]