Zena
ZE
|
Questa pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize |
| Zena | |||
|---|---|---|---|
| |||
| |||
| Stato: |  Italia
| ||
| Region: |  Liguria
| ||
| Provinsa: | Provinsa de Zena
| ||
| Coordinæ: |
| ||
| Superfiçie: | 243 km² | ||
| Abitanti: |
| ||
| Denscitæ: | 2.509 ab./km² | ||
| Fraçioin: | - | ||
| Comun confinanti: | Arensen, Bargaggi, Boggiasco, Beuxo (AL), Campomon, Çiannexi, Dägna, Mason, Mê, Mignanego, Monteuggio, Sant’Orçeise, Sascê (SV), A Særa, Söi, O Tilieto, L'Orba (SV) | ||
| CAP: | 16100 | ||
| Pref. tel: | 010 | ||
| Codiçe ISTAT: | 010025 | ||
| Codiçe cadastro: | D969 | ||
| Nomme abitanti: | zenéixi | ||
| Santo patron: | San Zane Battista, San Zorzo, San Loenso, | ||
| Giorno festïo: | 24 zûgno | ||
| Scito instituçionâ | |||
  | |||
|
« Con quéllo müro un po' coscì, quell'esprescion un po' coscì |
| (Paolo Conte, Zena pe niatri) |
Zêna (Genova in italiàn) a l'é inn-a çitæ de 580 112 abitanti (30/11/2017), cappolêugo da Çittæ metropolitann-a de Zena e da Ligùria. O seu pòrto o l'é o ciù grende e inportante d'Italia, e in di ciù inportanti do Mâ Mediterraneo.
Çitæ da-o passòu gloiôzo, capitâ do "Zenéixe", forte de antîghe tradiçioìn a l'é ascì conosciûa cómme a Superba.
O poêta Petrarca o l'à descrita:
|
« ti troviæ inn-a çitæ regâle, cònâ da èrti bricchi, superba pe-i sò òmmi e pe-e seu miâge, che se ti a véddi ti ghe n'æ asæ pe dî ch'a l'é a Scignôa do mâ. » |
Cómme 'nn-a çitæ de mármo (sòlida cómme o mármo di sò pâxi) o l'à vedûa Giosuè Carducci che inte seu Odi barbare o l'à scrîto:
|
« Superba a bruxâva de lùmmi e de cànti / into mâ morenti lontàn da Zêna / inta séia de lunn-a da o seu / ârco marmoreo de pâxi. » |
Ìndice
Teritöio[modìfica | modìfica wikitèsto]
O teritöio do Comùn de Zena o mezua 243 kmq, e o l'é conpòsto da 'nn-a stréita fàscia costêa couzâ da tanti brìcchi ben ben èrti.
A mêza stradda tra Vexima e Caolongo s'arve l'anfitiâtro naturâle do Pòrto de Zêna, acugéito a ponente da-a colìnn-a de San Benigno (in parte deruâ into o fascismo pe anpliâ o pòrto), a levante da-a colìnn-a che da Caignan a monta a-o Righi fìn a unîse, a l'ertéssa do Fòrte Speron, con quella de San Benigno.
Fêua di doî contraffronti scóran i doî rien ciù inportanti da çitæ: a levante o Besagno, ch'o l'arriva a-o mâ into quartê da Fuxe; a ponente o Ponçeivia, ch'a divìdde San Pe d'Ænn-a da Corniggen. Se delinean coscì çìnque zöne prinçipæ: o céntro; a Valponçeivia; a Valbesagno; o ponénte e o levànte.
Clìmma[modìfica | modìfica wikitèsto]
O clìmma de Zêna o l'é tenpiòu marittimo. A tenpiatûa media annua a l'é de +15,6 °C, gh'é unn-a grande umiditæ , sorvetùtto de stæ, e cêuve mediamente 1300 mm annui.
Stöia de Zena[modìfica | modìfica wikitèsto]
- Veddi a Stöia de Zena
Bandêa de Zêna[modìfica | modìfica wikitèsto]
A Bandêa de Zêna a l'é costituia da a crôxe róssa in campo giànco: a l'é dîta crôxe de San Zòrzo ascì e a-i ténpi d'accai a l'êa o scìnbolo di pellegrin cristien che se recavan inti lêughi santi do cristianeximo a pregâ e che dòppo o 1095, ànno da conquista de Geruzalémme da parte di Turchi, àn deciso de pigiâ a croxe e liberâ a tæra dôve o l'êa nasciûo e visciùo Gexû Cristo, dando òrìgine a-e Croxæ. A Bandêa de Zêna a l'à tante bandêe scìmili, cómme a Bandêa de Milan e quella Ingléize che gh'àn a crôxe de San Zòrzo ascí. Lêzi ascì chie
Önôrificense[modìfica | modìfica wikitèsto]
O 1 agosto 1947, a çitæ de Zêna a l'é stæta inscignïa da medaggia d'öo a-o valô militâ[2] co-a segoénte motivaçión:
|
« Amô de Patria, dô de popolo òprèsso, fêo spìrito de ribellion, animon a sò gente inti vinti méixi de dûa lótta o martirologio da quæ o l'é nêua fulgida gemma a l’aureo serto de gloria d'a "Superba" repùbrica mainæa, i 1863 cheiti o sàngoe di quæ o no l'é sparso invan, i 2250 deportæ o martirio di quæ o bruxa ancon inte carne di superstiti, costituiscian o vescillo ch'o l'alita in sciâ Çittæ martoriâ e ch'o l'infervorò i partigen do masciscio so Appennin e de impervie valle, tegnue da-a V zona operativa, a proseguî inte l’epica gesta scin a-o giórno into quæ o sò popolo o suoò a diann-a de l’insurrezion generale. Cegaa a tracotanza nemîga a l'ottegniva a reisa do forte prescidio tedesco, sarvando coscì o pòrto, e industrie e l’önô. O valô, o sacrifiçio e a voentæ di sò figgi ridettan a-a moæ sanguinante a concussa libertæ e da-e sò fumanti rovìnn-e l'é sorta nêua vìtta santificâ da-a valentîxe e da l'olocausto di sò martiri. » |
Abitànti[modìfica | modìfica wikitèsto]
Abitanti censiti
 |
Zêna a gh'à sénpre avûo 'nn-a demografia stàbile ma into XX Secolo Zêna a l'à avûo mólti ouménti e diminuçioin de popolaçión. Inti anni da-o 1950 a-o 1970 gh'é stæta molta imigraçión da-o Sùd Italia, coscí che a popolaçión a l'é cresciùa inti anni '50 e '60 arrivando ad avéi inti anni '70 ciù de 800.000 abitànti. Dapeu inti anni '80 e anni '90 a l'à sùbiu 'nn-a drastega diminuçión de abitànti da quande e grénde indùstrie cómme l'ItalSider e l'Ansaldo són stæte serræ. Perö ancheu ghe n'é mólti forèsti, cómme equadoriàn, marochìn, cinéixi, che stan rinpopolando çertidùnn-e zöne popolâi cómme San Pê d'Ænn-a e o CEP.
Comónque a diminuçión a l'è senpre costante e Zêna za conta çirca 600.000 anime, cîfra che segóndo e stìmme de l'ISTAT a gh'aviéiva da rimanê stagna pe-o cençimento do 2011.
Pòsti de Interèsse[modìfica | modìfica wikitèsto]
Céntro Stòrico e Lanterna[modìfica | modìfica wikitèsto]
O céntro stòrico de Zêna o l'é 'n tra i ciù grendi d'Ouròpa (o mezúa çirca quattroçentomia mêtri quàddri), e o l'é costituîo da quella che ancheu a l'é Vîa Garibaldi con d'i belìscimi palaçi do 1500, in stîle Renascimentâ e Barocco. Parte do seu céntro stòrico o l'é un d'i patrimòni de l'umanitæ de l'UNESCO da o lùggio 2006.
Unn'âtra mêta turistica pe ecelénsa a l'é l'antîgo bórgo marinaro de Boccadâze, co-e pittoresche barche molticoî, pósto cómme a finn-a passeggiâ (Corso Italia) che costezza o Lido d'Arbâ.
No se pêu no çitâ a Lanterna, o scìnbolo de Zêna. Ærta 117 mêtri, un ténpo a servîva cómme fâro a-e nâvi che arrivâvan a Zêna. A seu lûxe a se veddéiva a 40 km de distànsa. Edificâ in sciâ colinn-a de San Benigno, a pöca distànsa da San Pê d'Ænn-a, a l'é stæta mólte vòtte inti vàrri sécoli restruttûâ a càoza di atàcchi nemîxi.
Pòrto Antîgo[modìfica | modìfica wikitèsto]
O Pòrto antîgo o l'é 'nn-a parte do pòrto de Zêna ch'a serve cómme quartê rexidensiâle, céntro pe o turìsmo, céntro colturâle e pei servissi. O l'é stæto riadatòu a l'iniçio di anni '90, primma o l'êa stæto squæxi abandonòu. L'area interessà - dîta Area Expo ascì - a va da-a ciàssa Caregamento, dónde gh'é l'antîgo Palàçio San Zòrzo, scìn a-a punta do Meu Vêgio. O sò totâ restauro, finîo into 1992 o l'é un progétto do Renzo Piano.
E prinçipæ struttûe son:
- L'Acquâio
- Palaççio San Zorzo, sede do Banco de San Zorzo e de l'Aotoritæ portoâ
- O Bigo
- Porta Soviann-a
- I ex Magazzin do coton
- l'Aren-a do mâ
Traspòrti[modìfica | modìfica wikitèsto]
Staçioìn de ferovîe[modìfica | modìfica wikitèsto]
Zêna a gh'à dôe inportànte staçioìn inta categorìa Grende Staçioìn de-e ferovîe:
- A Staçión de Zêna Prìnçipe (24.000.000 de pasagê)
- A Staçión de Zêna Brignole (22.000.000 de pasagê)
Gh'é pöi a Staçión de San Pê d'Ænn-a che, gràçie a-i seu 9.000.000 de pasagê, a l'é into progràmma çénto Staçioìn.
Funicolâri[modìfica | modìfica wikitèsto]
A Funicolâre Zécca-Ríghi[modìfica | modìfica wikitèsto]
La Funicolâre Zecca-Righi a colèga o lárgo da Zecca a-e altûe do Ríghi. A pendènsa media a l'è do 19,91%, méntre a pendènsa màscima a l'è do 35%. A l'è stæta inaugurâ inte duì tempi: into 1895 o tócco de mónte e into 1897 o tócco de valle, tûtto in galerîa. Conpréize a staçión de válle e a staçión de mónte, a gh'a sétte fermâte. Lêze ascì chi
A Funicolâre de Sant'Ánna[modìfica | modìfica wikitèsto]
A Funicolâre de Sant'Anna a colèga ciàssa Portèllo co-a via Bertàni, a-o incrôxo con Córso Magènta. A l'è gestìa da-a AMT de Zêna. A l'è stæta inaugurâ o 26 novénbre do 1891. A pendènsa media a l'è do 15,33%, méntre a pendènsa màscima a l'è do 17%. A no gh'a fermâte intermèdie. Lêzi ascì chi
O Ascensôre de Montegallètto (funicolâre òrizóntale)[modìfica | modìfica wikitèsto]
O Ascensôre de Montegallètto o colèga a via Bálbi, vixin a-a staçión ferroviâria de Prínçipe, co-o Córso Dógali, vixìn a-o Castêllo d'Albèrtis. O l'è gestìo da-a AMT de Zêna. Dóppo a trasformaçión do 2004, o l'è diventòu un particolâre inpiànto de traspòrto público ch'o unîsce un scistêma de típo funicolâre con un de típo ascensorìstico. O no gh'a fermâte intermèdie. Lêzi ascì chi
Sport[modìfica | modìfica wikitèsto]
Zêna a l'é a pàtria do zêugo do balón, dónde into 1893 o l'é nasciûo o Zena (Genoa cfc), a prìmma squàddra d'Italia; into 1946 a Sampdoria. A Séstri, un quartê do ponente, gh'é ànche a Sestreize.
Binellàggi[modìfica | modìfica wikitèsto]
Zêna a l'è binellâ con:
Baltimora, Stati Unïi d'America- Columbus, Stati Unïi d'America
Marsiggia, Fransa
Chios, Greçia, da-o 1985
Huelva, Spagna
Odessa, Ucrainn-a
Fiume, Croaçia
Acòrdi bilateræ con:
Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]
- ↑ Elenco pubblicazioni dell'Unità Organizzativa Statistica del Comune di Genova
- ↑ (IT) Sito istituzionale del Quirinale, conferimento della medaglia d'oro
