Sâta a-o contegnûo

Gêxa abaçîa da Madonna da Sanitæ

Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize
Da Wikipedia
ZE
 Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ
Vìsta da gêxa de l'ecs abaçîa da Madònna da Sanitæ.

A gêxa abaçîa da Madònna da Sanitæ a l'é 'n scîto sâcro catòlico de Zêna scitoòu inta zöna conpréiza tra a crêuza de Sant'Ànna e quélla de Sàn Rochìn, in çìmma a-a montâ da-o mæximo nómme, into quartê de Castelétto[1]. D'ancheu a se trêuva into teritöio da paròcchia de Sàn Pòulo[2].

Stöia

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Prexisténse

[modìfica | modìfica wikitèsto]
O mæximo argoménto in detàggio: Capélla de Sàn Benardìn (Zêna).

A gêxa da Madònna da Sanitæ a no l'é stæta a prìmma costruçión religiôza a êse tiâ sciù inte sto pòsto chi; defæti, a-o mànco da-o 1455, gh'êa za a gêxétta de Sàn Benardìn "de fêua da pòrta de l'Acasêua". Scibén ch'a no l'é ciæa a dæta da costruçión de sto cazaménto chi, de segûo a remónta a-o moménto giùsto dòppo a-a diciaraçión de santitæ de Benardìn da Siêna into 1450; gràn predicatô e pacificatô, màscime into Stâto Pontifìccio, inta polìtica tribolâ de quélli ànni, mòrto a-i 22 de màzzo do 1444[3].

Terminòu a sò costruçión ciù ò mêno into 1455, a gêxétta a l'é dæta in gestión da-o cardinâ Pòulo Fregôxo, into 1486, a-i móneghi baxilién de l'arénte monestê de Sàn Bertomê di Armêni[3]. Sto cazaménto chi, scibén ch'o l'é stæto fîto caciòu zu pi-â realizaçión da nêuva abaçîa, o l'é restòu inta toponomàstega do pòsto dàndo o sò nómme a-a zöna[4], a-a Montâ ch'a pàrte da quélla da Madònna da Sanitæ e a l'arénte tòcco de miâge de çénta co-a sò pòrta, constrûto into sécolo XVII inte l'ànbito da realizaçión de Miâge Nêuve lóngo a crénn-a do Mónte Pêado[5].

L'abaçîa

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Vìsta da gêxa con, da-arénte, l'antîga abaçîa, danezâ into córso da goæra e caciâ do tùtto zu sùbito dòppo.

A stöia da gêxa-abaçîa da Madònna da Sanitæ a l'é ligâ inte 'n mòddo stréito con quélla da famìggia de lignêua di De Mâi. Defæti, a sò costruçión a l'é vosciûa da-o marchéize Stêva De Mâi, bezâvo de l'òmònimo dûxe da Repùbrica de Zêna, propiêtâio de quésti terén e da gêxétta de Sàn Benardìn za da-a fìn do Çinqueçénto, ciù che-e tære scitoæ a sùd dond'o l'àiva fæto constrûe a sò rescidénsa da stæ e l'arénte tôre de diféiza[6].

Pe cónto do testaménto do marchéize, datòu 1592, a fìggia Diànn-a a l'à domandòu a-o pàppa Cleménte VIII o permìsso de caciâ zu a vêgia capélla, de mòddo de fâ o pòsto a 'na gêxa patrìçia, ciù grànde e rìcca, pi-â pròpia cazàdda, sott'a-o tìtolo da Màia e dîta "da Sanitæ" pe "l'aere purissimo" do pòsto[5]. O Stêva De Mâi, ch'o voéiva inandiâ fîto e òpere de realizaçión, o l'àiva za comiscionòu o progètto do cazaménto a l'avoxòu architétto lìgure Zâne Ponzéllo, che inte quélli ànni o l'êa stæto nominòu "architétto generâle da Repùbrica"[7]. Pe de ciù, o marchéize o l'àiva decîzo che, dòppo a sò mòrte, tùtti i goâgni che vegnîvan da-e sò salìnn-e in Spàgna, spécce quélle de Badaxos e in Andalózia, foîsan destinæ a-i travàggi pi-â costruçión da gêxa e che a sò sàrma a no vegnìsse asoterâ in mòddo definitîvo da âtre pàrte, pe poéila stramûa inta nêuva gêxa a-a moménto da sò avertûa. Into 1593, cómme l'é arivòu o permìsso da Rómma, l'é comensòu i travàggi de costruçión.

Inte l'ànno 1614, co-a costruçión ch'a l'êa tòsto finîa, a gêxa a l'é stæta diciarâ da-o çeimonê de l'arçivésco cardinâ Òràçio Spìnoa cómme bónn-a pò-u cùlto. Into méntre, i De Mâi àivan òtegnûo 'na licénsa da-o cardinâ mæximo, ch'o gh'à dæto o permìsso d'afidâ a nêuva abaçîa a-i Carmelitén Descâsci de l'arénte convénto de Sant'Ànna, ch'àn coscì comensòu a dîghe méssa, andàndo a stâ inte l'arénte cazaménto a lô riservòu[8]. Finîo i travàggi into 1635, l'Ansâdo De Mâi, patrón de l'abaçîa, into méntre vegnûo magiô d’etæ, co-în àtto rogòu da-o scrivàn Zâne Pòggi, o l'à afidòu do tùtto o cazaménto e i terén d'in gîo a-i Carmelitén Descâsci, che pöco dòppo àn stabilîo chi a sêde da sò schêua. L'abòu da Madònna da Sanitæ, ch'o no l'àiva l'òbligo de rescidénsa inte l'abaçîa, segóndo o sò regolaménto o dovéiva êse çernûo tra o cêgo secolâ da-o patrón da gêxa e o vegnîva pöi nominòu da l'arçivésco.

Co-o sccéuppo da rivoluçión françéize e, into 1797, de quélla zenéize, coscì cómme tànte âtre propiêtæ da Gêxa inta zöna l'abaçîa a l'é stæta confiscâ da-o govèrno da Repùbrica Lìgure, co-i pàddri carmelitén ch'én stæti dónca scorîi[9]. A ògni mòddo, dæto che ni a gêxa ni o convénto da-arénte êan de propiêtæ di Carmelitén Descâsci ma benscì di marchéixi De Mâi, a famìggia a l'à fæto vài a sò outoritæ e òtegnûo tórna i sò privilêgi co-a fìn do regìmme "democràtico", ariescìndo dónca a repigiâ o contròllo de l'abaçîa inte l'ànno 1807[7]. Inte l'ànno 1821, pasòu a chéita do Prìmmo Inpêro françéize e a sucescîva pérdia da lìgure indipendénsa, méntre l'abòu o l'êa o futûro vésco de Sànn-a Agostìn De Mâi, i marchéixi patroìn àn decîzo d'afidâ a gêxa e o convénto a-e móneghe de claozûa da Vixitaçión de Sànta Màia (comuneménte dîte Vixitandìnn-e), órdine fondòu da Sàn Françésco de Sales. Ste móneghe chi, che stâvan into convénto de Móneghe Turchìnn-e de Castelétto, són stæte çernûe pò-u fæto ch'àivan comensòu a inandiâ, inta Madònna da Sanitæ, 'n convìtto pe-e figétte da nobiltæ zenéize[8][7]. Coscì, òtegnûo l'aprovaçión do rè e do pàppa Pîo VII, arivâ into 1822, e finîo e òpere d'adataménto do monestê inte l'ànno a vegnî, e móneghe àn fæto stramûo chi[9].

Inte l'ànno 1870 gh'é stæto 'n'iroçión de trùppe sardegnòlle into monestê, ch'àn sachezòu i arêdi e che voéivan confiscâ o cazaménto ascì ma, gràçie a l'intervénto di marchéixi, e móneghe àn posciûo restâghe. Into 1924 i De Mâi àn però renonçiòu a-i sò dirìtti in sce l'abaçîa, inandiàndo con di âtri çitadìn a "Socjêtæ Anònima Bêni Inmòbili Sanitæ" che, da nêuva propiêtâia do cazaménto, a l'àiva comensòu a vénde i terén a sùd e a ponénte do monestê, avansæ in sce quélla che d'ancheu a l'é dîta Stràdda de l'Antönio Cròcco, conservàndo sôlo a gêxa, o convénto e-e tære coltivæ vèrso nòrd e levànte[10].

L'abaçîa, a partî da-i 12 de zùgno do 1934, a l'é stæta catalogâ co-in decrétto ministeriâle tra i monuménti d'interèsse naçionâle[11].

Roìnn-a e ricostruçión

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Inta Segónda Goæra Mondiâle, a-i 12 d'òtôbre do 1942, ségge a gêxa chò-u convénto àn patîo di gròsci dànni inte un di bonbardaménti aéri da Zêna, co-e móneghe ch'én stæte coscì scorîe d'inta sò abaçîa. A-a fìn da goæra s'é inandiòu di travàggi de ricostruçión, comensàndo co-a pàrte de ponénte do cazaménto méntre a gêxa a l'êa stæta dónca serâ. A tùtte e mainêe, i travàggi êan tròppo onerôxi pe-e móneghe che no àn posciûo tornâ a-a Madònna da Sanitæ, çernéndo de fâ stramûo prìmma a Ciâvai e, in sciâ fìn, a Chìnto. Into méntre e Vixitandìnn-e àn çedûo e sò quöte de inmòbili a-o monestê de Sànta Màia, ch'o l'à vendûo o cazaménto intrêgo, fêua chi-â gêxa, a de inpréize inmobiliâre, ch'àn caciòu zu quéllo ch'o restâva de l'abaçîa[12].

Quàrche dêxénn-a d’ànni dòppo a fìn goæra, gràçie a l'interesaménto dirétto do cardinâ Giöxèppe Scîri, s'é decîzo d'inandiâ i travàggi pi-â ricostruçión da gêxa, ancón cuâ da-e Vixitandìnn-e scibén che stâvan òrmâi into monestê de Chìnto, pe onorâ l'antîgo òbrigo de vegiâ in scê tónbe di De Mâi. Pe sta raxón chi e móneghe àivan creòu 'na capelétta picìnn-a, mìssa inte 'na stànsia da-arénte a-a gêxa, e gh'êa de càmie pò-u capelàn, dond'o Scîri o l'à consegiòu d'andâghe a stâ a-o pàreco Zâne Izétta, alôa capelàn de Vixitandìnn-e, a Zêna pe 'n incàrego inportànte pe cónto de l'arçivésco mæximo. Inte sto mòddo chi o præ Zâne o l'à "ereditòu" o dovéi de tegnî avèrta a gêxa patrìçia di De Mâi e de vegiâ in scê tónbe di sò antenæ, tànto ch'o comensâva a sponciâ pe métte a nêuvo o cazaménto[12].

L'òpera de refæta, afidâ a l'inzegnê Unbèrto Pagnìn, màio da marchéiza Giuliànn-a De Mâi, e gràçie a l'agiùtto do génio civîle e a-e òfèrte di parochién ascì, a l'à permìsso o recùpero conplêto da gêxa, consegnâ da l'arçivésco mæximo a-o cùlto di fedêli into 1965, doî ànni dòppo a fìn di travàggi[13]. Co-a mòrte do præ Izétta, into 2006, a gêxa a l'é stæta tórna serâ scìnn-a-o 2020, quànde l'é stæto nominòu o nêuvo abòu-retô, o præ Davide Bernini[12].

Descriçión

[modìfica | modìfica wikitèsto]

O de fêua

[modìfica | modìfica wikitèsto]

A gêxa a se trêuva inte 'na poxiçión rialsâ rispètto a-o livèllo de l'arénte Montâ da Madònna da Sanitæ, de dónde s'arîva pe mêzo de 'na dóggia scainâ. A ciànta da gêxa a l'é a éutto loéi inscrîti inte 'n quadrâto, co-ina capélla pe ògni sciànco e a zöna do presbitêio ch'a l'é serâ da 'n cöo ciàtto covèrto da 'n vòrto a véia in sce bâze quadrâta. Da-o céntro do cazaménto l'é stæto tiòu sciù 'na cópola, constrûta in sce 'n èrto tanbûo a éutto sciànchi, tùtti co-in barcón pe l'inluminaçión da gêxa. E strutûe portànte verticâle són tùtte fæte co-ina muatûa mésccia, formâ de blòcchi de prîa dûa e de âtri de laterìççi, tegnûi insémme con da màlta e rifinîi con crósta da miâge a civîle[12][13].

O téito o l'é a dóggia fâda e, inta pàrte centrâle, a cópola. O l'é rivestîo co-in seu de finitûa de abæn, in càngio o córmo o l'é formòu de 'na fîa de cóppi de chéutto[13].

A faciâta da gêxa a l'é covèrta a-a vìsta da 'n pòrtego âto 'n ciàn con, a-o sò céntro, o portâ prinçipâ. A-o fiànco do portâ gh'é dôe fìnte chinòlle in stîle corìnçio ch'arézan 'n eleménto òrizóntale che d'âto o gh'à 'n tìnpano formòu de doî tòcchi destacæ con, into mêzo, o stémma da famìggia di De Mâi. O rèsto da fìnta faciâta o l'é fæto in mòddo scimétrîco ascì, con doî barcoìn retangolâri sormontæ da dôe lunétte e, ancón ciù vèrso l'estèrno, con doî nìcci conpréixi tra dôe fìnte chinòlle che, sôvia a l'eleménto òrizóntale, gh'àn doî tìnpani de fórma triangolâre. A faciâta intrêga a l'é covèrta da crósta da miâge a civîle[12][13].

O drénto

[modìfica | modìfica wikitèsto]

O drénto da gêxa o l'é spartîo inte doî locâli, ö sæ o pòrtego depoî a-a costruçión, tùtto seròu da miâge, e l'àola, de fòrma eutagonâle. Za into pòrtego gh'é e prìmme òpere d'àrte conservæ inta gêxa: in particolâ, in sciâ mancìnn-a, gh'é 'n'inportànte pitûa in sce ciàppa do Lùcco Cangiâxo ch'a rafigûa a Sâcra Famìggia con Nanìn. In sciâ drîta gh'é 'n bùsto in màrmo de schêua lìgure dedicòu a l'Ansâdo De Mâi, amiràlio zenéize do sécolo XIII (da no confònde co-o patrón de l'abaçîa da-o mæximo nómme), che in prinçìpio o l'êa inta capélla di De Mâi da gêxa de Sàn Doménego, caciâ zu into 1826 pe fâ o pòsto a-a nêuva Ciàssa De Feræ[12].

Inta stànsia prinçipâ do cazaménto gh'é bén bén de òpere ascì, spartîe tra o presbitêio e-e sêi capelétte. O presbitêio, separòu da l'àola con de baléuistre fæte da-o Zâne Tomâxo Orsolìn, o consèrva ancón a ciù pàrte di arêdi òriginâli do Seiçénto, de schêua lìgure-lonbàrda e fæti sorviatùtto de màrmo giànco. Drénto a l'artâ gh'é conservòu de relìchie de Sàn Zâne præ, recuperæ inte de catacónbe române, co-o sò portéllo ch'o l'é decoròu co-în êuio in sce ràmmo do 1650 ch'o rafigûa a Çénn-a de Emaus. O croxefìsso da gêxa, fæto d'avöio, o l'é da fìn de l'Eutoçénto; a pâa d'artâ a l'é 'n'òpera do 1615, ciamâ a Madònna da Sanitæ de præ Zânte Narducci[14].

O paviménto de l'àola o l'é fæto de ciàppe a éutto loéi de bardìggio alternæ, inti spàççi quadrâti che rèstan, da di tochétti de màrmo giànco. Into presbitêio gh'é pe cóntra 'n motîvo diferénte, realizòu con de ciàppe de màrmo giànco o bardìggio de fórma eutagonâle e retangolâre, mìsse a tìnte alternæ[13].

Capelétte

[modìfica | modìfica wikitèsto]

In scî sciànchi de l'àola, fêua de quélli dónde gh'é o presbitêio e l'intrâ da gêxa, se trêuva sêi capelétte, træ in sciâ drîta e-e âtre in sciâ mancìnn-a. In particolâ, inte ciaschedùnn-a de ste chi, gh'é conservòu[15]:

  • Prìmma capélla in sciâ mancìnn-a: inte sta capélla chi gh'é o confescionâio da gêxa, fæto con do légno de nôxe into 1750, e 'n croxefìsso de légno do Sèteçénto, de schêua lìgure. Gh'é ascì dôe pitûe: o Crìsto in crôxe do Duflos e a Sónta do Giöxèppe Rafétto, 'n êuio in sce téia do 1760.
  • Segónda capélla in sciâ mancìnn-a: chi gh'é conservòu 'n quàddro do Seiçénto, òpera do Zâne Batìsta Pàggi, ch'o rafigûa a Madònna co-i Sànti protetoî de Zêna, sàiva a dî Sàn Zòrzo, Sàn Zâne Batìsta, Sàn Scî e Sàn Loénso.
  • Tèrsa capélla in sciâ mancìnn-a: a l'é dotâ de 'n'artâ picìnn-a de màrmo giànco do Sèteçénto, rìcca de intàrsci e co-o portéllo do tabernàcolo ch'o l'é decoròu da-a Comenión de Sàn Têxo, êuio in sce ràmmo do '700. De d'âto l'artâ gh'é 'na téia modèrna con Sàn Giöxèppe, fæto into 1960 da-o B. Riccobaldi.
  • Prìmma capélla in sciâ drîta: o quàddro conservòu chi o l'é a Lapidaçión de Sàn Stêva, êuio in sce téia de schêua lìgure do Seiçénto. Gh'é ascì 'n panéllo de légno intagiòu e decoròu, de schêua lìgure do mæximo perîodo. De chi, ascôza da l'artâ de légno, pàrte a scaèta ch'a mónta inta cantoîa, dónde gh'é l'òrgano da gêxa, òpera da dìtta do Nicodemo Agati de Pistòia da meitæ de l'Eutoçénto.
  • Segónda capélla in sciâ drîta: inte sta capélla chi gh'é 'n'òpera de l'avoxòu pitô zenéize Doménego Piöla, sàiva a dî a Sant'Ànna e famìggia, êuio in sce téia do 1680.
  • Tèrsa capélla in sciâ drîta: inte l'ùrtima capélla in sciâ drîta gh'é conservòu 'n quàddro ciù modèrno, ö sæ o Sâcro Cheu do Corrado Mazzari, êuio in sce téia realizòu into 1969.

E tònbe

[modìfica | modìfica wikitèsto]

A caxón da sò costruçión cómme gêxa privâ di De Mâi, inta Madònna da Sanitæ gh'é e tònbe di ménbri ciù avoxæ da famìggia. In particolâ, se peu aregordâ:

  • Agostìn De Mâi (1587-1645): fìggio do Françésco e de Lélia Pravexìn, o l'é stæto 'n inportànte òmmo polìtico e anbasciatô da Repùbrica de Zêna[16].
  • Doménego Màia De Mâi (1653-1726): fìggio do Stêva dûxe e de Lìvia Màia Lercâ, a-i 9 de seténbre do 1707 o l'é stæto nominòu 139° dûxe da Repùbrica de Zêna[17].
  • Gêumo De Mâi (1644-1702): fìggio lê ascì do Stêva dûxe e da sò prìmma mogê Valéria Damæn, a-i 3 de zùgno do 1699 o l'é stæto nominòu 135° dûxe da Repùbrica de Zêna[18].
  • Loénso De Mâi (1685-1772): fìggio do Nichiôzo de Stêva e de Violantìnn-a Gàoli, a-o 1° de frevâ do 1744 o l'é stæto nominòu 157° dûxe da Repùbrica de Zêna[19].
  • Stêva De Mâi (1593-1674): fìggio do Françésco e de Lélia Pravexìn, a-i 13 d'arvî do 1663 o l'é stæto nominòu 117º dûxe da Repùbrica de Zêna[20].

Nòtte

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  1. ↑ TCI, 2009, p. 183
  2. ↑ (IT) Chiesa dell′Abbazia di Santa Maria della Sanità (Genova), in sce chieseitaliane.chiesacattolica.it. URL consultòu o 31 màzzo 2022.
  3. ↑ 3,0 3,1 Risso, 2022, p. 13
  4. ↑ Alizêro, 1847, p. 1056
  5. ↑ 5,0 5,1 Pastorino, 1973, p. 868
  6. ↑ Alizêro, 1847, p. 1057
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Risso, 2022, p. 14
  8. ↑ 8,0 8,1 Alizêro, 1847, p. 1058
  9. ↑ 9,0 9,1 Pastorino, 1973, p. 869
  10. ↑ Risso, 2022, pp. 14-15
  11. ↑ (IT) Chiesa di S. Maria della Sanità - Vincolo architettonico (PDF), in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 20 òtôbre 2023.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 Risso, 2022, p. 15
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 (IT) Chiesa dell'Abbazia di Santa Maria della Sanità, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 30 màzzo 2022.
  14. ↑ Risso, 2022, p. 17
  15. ↑ Risso, 2022, p. 16
  16. ↑ (IT) Maristella Cavanna Ciappina, DE MARI, Agostino, in Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 38, Treccani, 1990.
  17. ↑ (IT) Maristella Cavanna Ciappina, DE MARI, Domenico Maria, in Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 38, Treccani, 1990.
  18. ↑ (IT) Maristella Cavanna Ciappina, DE MARI, Girolamo, in Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 38, Treccani, 1990.
  19. ↑ (IT) Maristella Cavanna Ciappina, DE MARI, Lorenzo, in Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 38, Treccani, 1990.
  20. ↑ (IT) Maristella Cavanna Ciappina, DE MARI, Stefano, in Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 38, Treccani, 1990.

Bibliografîa

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Âtri progètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Colegaménti estèrni

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Gêxa_abaçîa_da_Madonna_da_Sanitæ&oldid=243794"