Prîa Scrîta

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

A Prîa Scrîta a l'é 'n magheu scitoòu into Pàrco Naturâle Regionâle do Béigoa (SV), in sciâ fàccia do quæ són testimoniæ incixoìn de époche divèrse. A se trêuva inti dintórni do Riàn Travèrsa e a l'apâ cómme 'na ciàppa de natûa ofiolìtica (comuneménte dîta "prîa vèrde") ch'a l'emèrge da-o terén, a quæ tenacitæ a l'à permìsso de tramandâ atravèrso i sécoli 'n regìstro de artefæti stratificæ.

E incixoìn

E prìmme tràcce sàivan datæ a l'etæ do færo (900-180 a.C.) e conscìstan inti ségni tìpichi de l'iconografia da còsta padànn-a, cómme crôxe, antropomòrfi "a phi", dìschi radiæ e figûe giömétriche: do rèsto e mæxime caraterìstiche se rinvêgnan in sciâ Prîa do Dolmen, ànche quésta scitoâ no goæi lontàn in sciô mónte Béigoa e incîza a partî da l'etæ neolìtica (5800-3000 a.C.). L'iconografîa da còsta tirénica (a crénn-a ch'a divìdde a còsta padànn-a da quélla tirénica a pàssa pròpio in sciâ çìmma do mónte Béigoa) a sàiva pe cóntra caraterizâ da còppelle, canæ e polissoir, òscîa prîe uzæ pe lisciâ a sèlce.

A ciù pàrte de quéste incixoìn pêuan êse asociæ a-a sfêra da religión de antîghe popolaçioìn lìguri, che probabilménte consciderâvan o Béigoa 'n mónte sâcro, cómme testimònia inta zöna ànche a stràdda megalìtica de Arpixélla ch'a condûxe scìn a-o mónte Greppìn, veneròu pe-a seu capaçitæ de atirâ i fùrmini inte tenpèste. Defæti o nómme do mónte Béigoa o l'é stæto asociòu, insémme a quéllo do squæxi òmònimo mónte Bêgo, a l'antîgo dîo alpìn da goæra Baigus (conosciûo inte l'àrea di Pirenæi cómme Baigorix) e-i aspêti màgichi pre-crestién do pòsto sàivan tramandæ ancón inta toponomàstega do lêugo, cómme into câxo do nómme da localitæ E Fàie (determinòu fòscia da lezénde ligæ a-e foæ). Pertànto o conplèsso montagnìn do Béigoa, co-e seu çìmme secondâie, o l'êa probabilménte veneròu da quéste popolaçioìn e adibîo a scîto de ritoâli e çeimònie religiôze, in quànte reputòu manifestaçión do sâcro inta natûa ch'o consentîva de percepî dêi e spìriti. L'identificaçión de 'n lêugo sorvielevòu cómme sêde do contàtto tra a realtæ celèste e quélla terèstre, ch'o permette a vixinànsa e l'incóntro do divìn con l'umâno, raprezentiæ a-a fìn di cónti 'na caraterìstica comùn de numerôze mîtologîe, ch'àn de spésso conscideròu divèrsci mónti cómme fùlcro do móndo (axis mundi).

Ezénpi de incixoìn

Cómme dîto, rigoàrdo a-a Prîa Scrîta do Béigoa, tra-e inscriçioìn ciù antîghe ghe són seguaménte quélle crôxifórmi, solifórmi, arborifórmi, arbaletifórmi (a fórma de balèstra, òscîa i coscì dîti ségni antropomòrfi "a phi").

Incixón arborifórme
Evidençiaçión de incixón arborifórme
Incixón solifórme
Evidençiaçión de incixón solifórme

Scìmili ségni antropomòrfi "a phi" (coscì dîti pe-a seu somegiànsa co-a létia grêga “Φ”) són bén atestæ ànche in sciô mónte Bêgo in Frànsa, cómme in diversci scîti a Pistöia e-a Pròu, prezénpio in scî Sàsci Scrîti de tre Limentre. Segóndo Adolfo Zavaroni e Stefano Mezzani, outoî de l'artìcolo Iscrizioni in antico ligure e simboli sulla Roccia del Dolmen nel Parco del Beigua, se tratiæ do scìnbolo de 'na divinitæ da-i caràteri cìclichi, responsàbile da creaçión e da distruçión, scìmile a quélla latìnn-a Vertumnus. O mæximo artìcolo sostegne pe de ciù che e crôxe (o quæ scìnbolo sàiva tra l'âtro inpiêgòu cómme ligàmme inta scrîtûa pe raprezentâ o grùppo ti ò it) costitoiéivan 'na senplificaçión do ségno "a phi", do quæ consèrvan o scignificâto, e che pertànto no sàivan afæto o prodûto de 'na sucesîva stratificaçión crestiànn-a.

(LA) «Si in alicuius episcopi territorio infideles aut faculas accendunt aut arbores, fontes vel saxa venerantur, si hoc eruere neglexerit, sacrilegii reum se esse cognoscat.»	(LIJ) «Se into teritöio de quàrche véscovo i paghén ò açéndan fraxélle ò véneran èrboi, vivàgne e prîe, s'o l'aviâ trascoròu de arancâ quésta uzànsa, ch'o sàcce d'êse rêo de sacrilêgio»
(XXIII cànone aprovòu da-o Concìlio de Arles into 452)

Infæti, segóndo òpinioìn diferénti, l'abondànsa de crôxe incîze inti scîti do Béigoa a sàiva o prodûto de l'òpia de cristianizaçión e raprezentiæ quìndi o tentatîvo de conversción de superstiçioìn animìstiche a-a nêuva religión: a quésto pónto e antîghe tràcce pagànn-e in scê prîe sàivan coscì diventæ ségni diabòlichi, asociæ de spésso a lezénde e credénse popolâri.

Incixón solifórme
Evidençiaçión de incixón solifórme
Incixoìn rupèstri de Lille Strandbygaard, in Danimàrca, ligæ a-o cùlto do sô e datæ a l’ètæ do Brónzo (1800-500 a.C.)
Raprezentaçión do dîo cìclico
Evidençiaçión da raprezentaçión do dîo cìclico

In sciâ fàccia da Prîa Scrîta se peu individoâ, vixìn a 'na crôxe, armêno 'n'incixón arborifórme, sàiva a dî costitoîa da 'na lìnia verticâle rafiguànte o teu de 'n èrbo da-o quæ emèrgan i ràmmi, in quésto câxo in nùmero de çìnque pe lâto e dirètti vèrso o bàsso. Raprezentaçioìn scìmili, che se pêuan atrovâ za into repertöio ceràmico do Neolìtico de mêzo lìgure, són stæte identificæ in sciô mónte Bêgo, ma ànche in Vàlle Camònica e in numerôze âtre localitæ italiànn-e: in tæ contèsti defæti l'èrbo o pâ ch'o fîse càrego de valénse sâcre, in quànte enblêma da rigeneraçión periòdica e do cìclo da vìtta. In particolâ, o cùlto de l'èrbo (dendrolatrîa) o l'é atestòu, cómme do rèsto in tànte âtre cultûe de ògni època e lêugo, ànche inta religiòn de antîghe popolaçioìn lìguri, tra e quæ ancón sótta a dominaçión româna o bòsco sâcro in generâle o restâva a sêde de çeimònie naturalìstiche (vd. Lucàn, A goæra civîle, I 453-454: nemora alta / incolitis lucis).

'N'âtra incixón ch'a móstra analogîe co-o contèsto rupèstre do mónte Bêgo l'é a raprezentaçión da rêua radiâ (incixón solifórme), ch'a porieiva probabilménte raprezentâ o dìsco do sô e inquadrâse dónca inta scinbologîa sâcra da Sonnenkreuz (“crôxe do sô”) comùn a tùtta l'Eoröpa, da-o Neolitico a l'ètæ do Brónzo. Se coscì fîse, alôa a sudivixón do dìsco in quàttro quadrànti, che contégnan âtretànti pónti, a poriéiva fòscia scinbolezâ l'alternâse de quàttro stagioìn inte l'ànno, scandîe dai rispetîvi equinòçi e solstìçi.

In sciâ Prîa Scrîta se peu individoâ 'n incixón, pöco vixibile pe l'eroxón do ténpo, ch'a ricôre in sciâ Prîa do Dolmen, dôve co-o mæximo stùddio sôvia çitòu Zavaroni e Mezzani l'àn interpretâ cómme scìnbolo do dîo cìclico senior (corispetîvo de Vertumnus) ò do dîo iunior marçiâle e luminôzo seu servitô: pe de ciù, o grafîto sàiva da lêze cómme 'n ligàmme pe-a pòula druit, tradûto con "o gîa, o rêua" (da-a réixe proto-indoeoropêa *dreh₂- "corî, agî", da-a quæ ànche o grêgo draō "fâ, ezegoî" e o sànscrito drávati "corî, scapâ").

A ògni mòddo, a Prîa Scrîta a consèrva ànche incixoìn sucesîve, de quæ çertidùnn-e són stæte identificæ cómme ségni che raprezentan e decixoìn pigiæ pe-a gestión di pàscoli. Infæti, segóndo e fónti òrâli, a Prîa Scrîta a l'êa o lêugo de radùn di pastoî, che se riunîvan pe discùtte e sortegiâ a costòdia de stréuppe de pêgoe e-e ativitæ de pàscolo. Pe de ciù, mescciæ a tùtte queste inscriçioìn, in sciâ prîa són stæte incîze scrîte, dæte e scarabòcci ciù recénti, sôviatùtto de l'Eutoçénto e do Nêuveçénto, lasciæ da-i pasànti cómme àtto de vandalìsmo.

Bibliografîa

(IT) Adolfo Zavaroni e Stefano Mezzani, Iscrizioni in antico ligure e simboli sulla Roccia del Dolmen nel Parco del Beigua.
(IT) Fabio Copiatti e Elena Poletti, L'alberiforme da incisione rupestre a logo di un'area protetta: l'esperienza di studio dei petroglifi del Parco Nazionale Val Grande, Capo di Monte, 2015.
(IT) AA. VV., Alla scoperta delle rocce incise nel Geoparco del Beigua (PDF), Zêna, Ente Parco Beigua, 2013.
(IT) Le incisioni rupestri e la pietra Scritta, in sce parcobeigua.it. URL consultòu o 7 agòsto 2024.
(IT) Fabio Copiatti e Elena Poletti, L'alberiforme da incisione rupestre a logo di un'area protetta: l'esperienza di studio dei petroglifi del Parco Nazionale Val Grande, Capo di Monte, 2015.
(IT) Nicoletta Bianchi, Dinamiche culturali e manifestazioni simboliche tra Cuneese e Monte Bego: dall'arte rupestre al pastoralismo di un territorio montano durante la preistoria recente, in Quaderni della Soprintendenza Archeologica del Piemonte, vol. 30, Zêna, Ente Parco Beigua, 2015, pp. 13-15.
(IT) John W. Taylor, Tree Worship, in Mankind Quarterly, Seténbre 1979, pp. 79-142.
(IT) Miti e leggende: trekking al chiaro di luna, in sce parcobeigua.it. URL consultòu o 7 agòsto 2024.
Andrea Acquarone, parlo ciaeo E mävegge do monte Bego, in gio fra e 35.000 incixoin da valle sacra di liguri, in sce ilsecoloxix.it, 13 seténbre 2020. URL consultòu o 7 agòsto 2024.

Âtri progètti

Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Prîa Scrîta