Psara

Da Wikipedia
ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Vìsta de l'îzoa

Psara (in grêgo modèrno: Ψαρά, Psará, prononçiòu [psaˈra], ciù antigaménte consciûa cómme Ψύρα/Ψυρίη, Psyra/Psyriē) a l'é 'n'îzoa da Grêcia, ch'a se trêuva inta pàrte ciù a levànte do Mâ Egêo. Insémme a l'îzoa de Antipsara, abitâ da quàttro persónn-e, a l'é pàrte do comùn de Psara, inclûzo inte l'unitæ periférica de Scîo, pàrte da periferîa de l'Egêo Setentrionâle.

O sôlo pàize de l'îzoa e capolêugo do comùn, ciamòu Psara ascì, o l'avéiva, a-o censiménto do 2011, 454 abitànti[1]. L'îzoa a l'é servîa da 'n pòrto picìn, ch'o permétte i colegaménti con Scîo e o rèsto da Grêcia ascì.

Etimologîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

L'îzoa inte l'etæ clàscica a l'êa ciamâ Pyra, Psyri ò Psyria. A ciù antîga mençión da sò prezénsa a remónta a l'Òdisêa de l'Omêro dónde, into racónto de Nestòre, a l'epizòdio do Nostos, a vêgne ciamâ Psyria[2]. Inte òpere do Strabón, e in quélle de âtro outoî ascì[3][4], gh'é di riferiménti a Psara, da lê ciamâ Psyra[5][6][7]. O çitadìnn-a in sce l'îzoa a l'êa ciamâ Psyra ascì[6][8].

Co-o mæximo nómme o ciàmma l'îzoa l'Eostàçio de Tesalònica inte 'na sò òpera de l'XI sécolo, ö sæ a traduçión e o coménto da Periegêxi da Tæra de Dionîgi o Periegêta[9], inta quæ o gh'à mìsso 'na nòtta con scrîto "e Psyria, 'n'îzoa de Scîo, a l'é a-a distànsa de òtànta stàddi e a l'à vìnti pónti d'ormézzo; a l'é ciamâ Psyra ascì[10]".

Giögrafîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Càrta giögràfica da zöna de Scîo.

L'îzoa de Psara a se trêuva 81 km a nòrd-òvest da çitæ de Scîo, 22 km da-a pònta nòrd-òcidentâle de l'îzoa da-o mæximo nómme e 150 km in direçión nòrd-èst da-a capitâle do Pàize, Atêne. L'îzoa a l'é lónga ciù ò mêno 7 km e a l'é pöco ciù làrga, estendéndose pe 8 km in direçión ponénte-levànte, pe 'n'àrea totâle de 43 km2. L'àrea do comùn, a quæ a l'inclùdde Antipsara e di izoöti ciù picìn ascì, a l'é de 44,511 km2[11].

O pónto ciù âto de l'îzoa o l'é o Mónte Profitis Ilias, âto 512 m.

Stöia[modìfica | modìfica wikitèsto]

Preistöia e etæ clàscica[modìfica | modìfica wikitèsto]

O scîto archiològîco de Archontiki

In sciâ bâze de vàrri ritrovaménti archiològîchi fæti inte l'îzoa, quésta a l'é stæta abitâ in mòddo contìnoo da-a fìn do Neolitìco (tra o V e o IV milénio prìmma de Crìsto) a-o V sécolo prìmma de Crìsto, co-in perîodo de gràn richéssa vèrso a fìn de l'Etæ do Brónzo, tra o XIV e o XII sécolo prìmma de Crìsto.

A ciù pàrte de testimoniànse do perîodo preistòrico a l'é costitoîa da tónbe con seportûa in poxiçión fetâle. Di sécoli dòppo, da-o perîodo micenêo in particolâ, émmo de tónbe ciù elaboræ lìghæ a-o vixìn pàize de Archontiki. De 'sti perîodi chi són stæti atrovæ ànche âtri ògètti, cómme spoæ de brónzo, pendìn, brasalétti, etc. De l'etæ omèrica són stæti pe cóntra trovæ de pàrte de vâxi de tæra róssa. Di tòcchi de vâxi són stæti trovæ in sce l'îzoöto de Agios Nikolaos ascì, scitoòu a-o céntro do górfo lóngo a còsta de ponénte de l'îzoa. Inta región de l'îzoa conosciûa cómme Mavri Rachi ò Paleokastro gh'êa, inte l'etæ elenìstica, 'n pàize picìn e in Ftelio e Lemnos a l'é stæta trovâ da teràggia do mæximo perîodo. A Xirokambos gh'é ànche i rèsti de 'n pàize romàn e, da-arénte a-o vilàggio abitòu a-a giornâ d'ancheu, o l'é stæto scovèrto 'n canposànto con vàrie làpidi de quélla época[12]. Inte l'îzoa a no l'é ancón stæta atrovâ 'na çitadélla ò de òpere de diféiza, ségno do fæto che probabilménte a l'êa za protètta da-e sò scugêe.

A ògni mòddo, Psara a l'é de lóngo stæta consciderâ cómme 'n teritöio sénsa nisciùnn-a inportànsa stratégica e con pöche vivàgne naturâli. Prezénpio, da-i tèsti do Stêva de Bisànçio, sémmo che l'îzoa a no l'avéiva mànco di vignêti, scibén che gh'êa 'n ténpio dedicòu a-o dîo Bàcco. Da 'sto fæto chi, segóndo o Stêva de Bisànçio, o vêgne o mòddo de dî, pe quélli che partéçipan a de disnâte sénsa béive do vìn, "Psýra ton Diónyson ágontes", ö sæ "Psara ch'a célebra Dionixîo"[3][4]. 'N âtro antîgo mòddo de dî grêgo, Ψύρα τε τὴν Σπάρτην ἄγεις, ö sæ Spàrta a l'é cómme Psyra, o l'é raprezentatîvo da povertæ de l'îzoa in quélli ànni[4].

Etæ de mêzo[modìfica | modìfica wikitèsto]

Màppa de Psara e de Psara piccilo (ö sæ Antipsara), òpera do Benéito Bordón do 1547

Co-o pasâ di sécoli a popolaçión de l'îzoa a l'é però amermâ, pi-â ciù pàrte aprêuvo a-o magiô réizego de atàcchi di pirâti. Coscì cómme a vixìnn-a Scîo, Psara a l'é diventâ 'na colònia zenéize ascì, inclûza prìmma inta Scignorîa de Scîo e depoî inta sò Maónn-a[13]. A ògni mòddo, ciù ò mêno inti ànni dòppo a chéita de Costantinòpoli do 1453, pi-â ciù âta instabilitæ da región ànche i ùrtimi abitànti de Psara àn fæto stramûo, anàndo a stâ a Scîo.

Però, co-a sò chéita inte moén di tùrchi, into XVI sécolo vàrie famìgge, ségge quélle òriginâie de Psara che âtri manénti da Scîo, Neigropónte, Tesàggia e Magnézia àn decîzo de stabilîse chi. Defæti, scibén che l'îzoa a l'êa picìnn-a e con no goæi vivàgne naturâli, a permetéiva a-i sò abitànti de vîve in pâxe e in libertæ. A l'é stæta dónca riparâ e rinforsâ a vêgia fortéssa de Paleokastro, pe poéise difénde da-i atàcchi di pirâti. A popolaçión a l'à coscì incomensòu a crésce, co-a fondaçión de 'n vilàggio in scî terén d'in gîo a-o castéllo. Aprêuvo a-e condiçioìn anbientâli de l'îzoa i sò abitànti àn fîto iniçiòu a dedicâse a-o comèrcio marìtimo.

Etæ modèrna e contenporània[modìfica | modìfica wikitèsto]

A bandêa de Psara inti ànni da rivoluçión grêga. E dôe scrîte dîxan "ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Η ΘΑΝΑΤΟΣ" (libertæ ò mòrte) e ΨΑ–ΡΑ (PSA–RA).

Aprêuvo a-o svilùppo de 'n'inportànte marinerîa inte l'îzoa, quésta a l'é stæta ciamâ a pigiâ pàrte a-a rivoluçión grêga do XVIII sécolo sostegnûa da Catæn II de Rùscia co-a scûza de liberâ i crestién sotomìsci a l'inpêro òtomàn. A popolaçión de Psara in prinçìpio a no l'êa goæi convìnta de parteçipâ ma, depoî a distruçión da flòtta tùrca inta batàggia de Çeşme, a génte do pòsto a l'à armòu 'na squàddra de 65 nâve. A ògni mòddo co-a fìrma do tratâto de Küçük Kaynarca do 1774, sàiva a dî quàttro ànni dòppo, o quæ o metéiva fìn a-a goæra, l'îzoa a l'êa restâ da sôla cóntra a-a minàccia tùrca.

'Na prìmma açión di òtomàn cóntra Psara a l'é però falîa gràçie a de condiçioìn de vénto no favorévole, co-a popolaçión locâle che coscì a l'à avûo o ténpo de riconpónn-e a crîxi in mòddo diplomàtico, in particolâ disociàndose, into 1794, da-o moviménto rivoluçionâio do Lambros Katsonis.

Scìnn-a-o 1821 l'îzoa a l'à viscûo in pâxe, co-i sò abitànti che pi-â ciù pàrte se dedicâvan a-a pésca e a-o comèrcio, elezéndo i pròppi governànti tra i çitadìn ciù rìcchi into córso de 'na riunión anoâle inta gêxa de Sàn Nicòlla (Agios Nikolaos). I quàttro dimogérontas, òtegnûo o potêre esecutîvo e dónca o govèrno efetîvo de Psara, êan responsàbili da sò aministraçión vèrso l'amiràlio tùrco, dæto che no gh'êa 'n comàndo locâle di òtomàn. Pe de ciù, e outoritæ de l'îzoa gestîvan o potêre giudiçiâio ascì, co-o conpîo de prescjêde a córte che a partî da-o 1815 o l'é stæto asegnòu a-i sò comandànti. Prìmma da rivoluçión do 1821, Psara a l'êa diventâ 'n'îzoa rìcca e pròspera, co-a tèrsa flòtta ciù grànde da Grêcia (con ciù de 45 nâve) depoî quélle de Ìdra e de Spéçia[14].

Nikolaos Gyzis, Depoî a distruçión de Psara, 1896 ca.

Psara a l'é stæta, a-i 21 d'arvî do 1821, unn-a de prìmme îzoe a rivoltâse cóntra o domìnio tùrco, îsàndo a pròpia bandêa rivoluçionâia into di de Pàsqua. A-i 21 de zùgno do 1824 l'îzoa a l'é stæta atacâ da 'na spediçión de trùppe egiçién, goidæ da l'amiràlio Ibrāhīm Pascià, formâ da 140 nâve e 14.000 yeniçeri, méntre in sce l'îzoa gh'êa squæxi 30.000 persónn-e che, a eceçión de quélli ch'êan ariescîi a scapâ, saiàn pi-â ciù pàrte amàsæ ò fæte scciâve[15]. O moménto ciù tràgico de l'òcupaçión o l'é stæto o sacrifìçio da génte de Mavri Rachi a-i 22 de zùgno, depoî a chéita da çitæ de Psara inte moén di tùrchi. Defæti, a eceçión de quarcùn ch'o l'é ariescîo a scapâ pe nâve, a ciù pàrte da popolaçión de quéllo pàize a l'é stæta amasâ da-i òtomàn, fêua de 'n grùppo picìn de òmmi (tra i 500 e i 150 in sciâ bâze de fónte diferénti) determinòu a no rendîse e ch'o s'êa baricòu into fòrte de Paliokastro. I difensoî da fortéssa, sótt'a-a goìdda de l'Antonis Vratsanos, o fìggio do prescidénte do Parlaménto de Psara, àn decîzo de sacrificâse pi-â pròpia pâtria ciufîto che socónbe a-i tùrchi, faxéndo scciupâ o depòxito de pôvie e, con l'esploxón da fortéssa, amasàndo numerôze trùppe nemîghe ascì.

O "spesîxe néigro", inmortalizòu da-o poêta Dionysios Solomos inta sò òpera dedicâ a-a distruçión de l'îzoa, o l'à permìsso de fâ conósce o gràn spìrito de sacrifìçio e o contribûto a-a càoza da libertæ da génte de Psara, cómme vìsto da l'Andreas Kalvos "in sciâ gràn roìnn-a". I abitànti sopravisciûi a l'invaxón se són dónca rifugiæ inta Malvazîa pe pöi fâ stramûo, a-a liberaçión de quélla îzoa, inta çitæ de Erêtria, in sce l'îzoa de Neigropónte, localitæ ch'a l'êa ciamâ "Nea Psara" ascì, in contràsto con l'îzoa dónde ne vegnîvan, dîta "Palea Psara". A ògni mòddo, sorviatùtto dòppo o 1864, a ciù pàrte di sò abitànti són ritornæ chi.

Scìnn-a-o 1912 l'îzoa a l'é restâ sótt'a-o contròllo tùrco, intràndo inta Grêcia modèrna a-i 21 d'òtôbre do 1912 aprêuvo a 'n òperaçión de l'incroxatô Iearex, comandòu da 'n Antonis Vratsanos, pe coincidénsa 'n discendénte da-o mæximo nómme de l'Antonis Vratsanos che 88 ànni prìmma o s'êa sacrificòu inte l'esploxón da fortéssa de Paliokastro. A regòrdo do gràn sacrifìçio de l'îzoa, da-o 1844[16] a génte de Psara ch'a l'êa anæta a stâ a Neigropónte a l'à riçevûo o dirìtto, pe çént'ànni, d'elêze doî deputæ do Parlaménto Grêgo. Co-a liberaçión de Psara into 1912 'sta decixón chi a l'é stæta in pàrte modificâ, co-i doî deputæ che scìnn-a-o 1944 saiàn elezûi da-e génte de Nea Psara e de Palea Psara mìsse insémme. Co-a scadénsa do tèrmine e o sccéuppo da goæra civîle grêga da-o 1946 i çitadìn che stàn a Psara votàn normalménte con quélli da prefetûa de Scîo.

Pòsti de interèsse[modìfica | modìfica wikitèsto]

Architetûe religiôze[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Gêxa de Sàn Nicòlla (Agíou Nikoláou): a l'é a gêxa ortodòssa ciù inportànte de l'îzoa, scitoâ in sciâ colìnn-a ponénte do pàize de Psara. Dedicâ a-o sànto protetô di pescoéi, a sò costruçión a l'é incomensâ into 1785, pe finî éutto ànni depoî. O sò aspétto d'ancheu o remónta a-a ricostruçión do 1863, aprêuvo a-a sò distruçión da pàrte di tùrchi into 1824. A mezûa 28 mêtri in longhéssa pe 14 in larghéssa, co-în'altéssa de 24 mêtri[17].
  • Gêxa da Trasfiguraçión de Crìsto (Metamórfosi tou Christoú): a se trêuva a-o céntro da çitæ e a l'é stæta realizâ ciù ò mêno into 1770. Scibén ch'a l'é ciù picìnn-a da gêxa de Sàn Nicòlla, a-a giornâ d'ancheu a l'é a catedrâle ortodòssa de l'îzoa, óltre che sêde de 'na schêua[18].
  • Monestê de l'Asonçión da Vèrgine (Koimíseos tis Theotókou): o l'é o monestê de l'îzoa, scitoòu inte 'na poxiçión izolâ ciù ò mêno 10 km a nòrd do pàize de Psara. A sò costruçión a remónta ciù ò mêno a-o 1780, fæta a-o pòsto de 'na gêxétta ciù antîga. O monestê o l'à 'n'inportànte coleçión de pitûe e de lìbbri, sarvæ da-o sachézzo do 1824 da-i abitànti in fûga da l'îzoa[19].

Óltre a quélle sórva minsonæ, ségge a Psara che in sce l'izoöto de Antipsara ascì, gh'é 'n gràn nùmero de gêxétte e de capélle, pi-â ciù pàrte ancón intrêge e vixitàbili[20].

Âtro[modìfica | modìfica wikitèsto]

  • Scîto archiològîco de Archontiki: o ciù inportànte scîto archiològîco in sce l'îzoa, scitoòu lóngo a sò còsta meridionâle, quéllo de Αρχοντικίου (Archontiki) o l'é a ciù antîga testimoniànsa da prezénsa de l'òmmo a Psara, con di ritrovaménti che remóntan scìnn-a doîmîa ànni prìmma da nàscita de Crìsto. Óltre a de testimoniànse de 'sto perîodo chi, o l'é stæto trovòu 'n vilàggio e 'n canposànto de l'etæ micenêa ascì[21].

Economîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

E ativitæ econòmiche ciù inportànti pe l'îzoa són, ancón a-a giornâ d'ancheu, quélle lìghæ a-o mâ, spécce a pésca de frûti de mâ e de aragóste. A ògni mòddo gh'é 'n'inportànte ativitæ ligâ a l'apicoltûa ascì, con l'amê de tùmou de l'îzoa ch'o l'é conscideròu da-a ménn-a milîa. Tra i prodûti de l'îzoa o se peu ancón aregordâ o sò formàggio tìpico, l'άσπρο γλυκό (áspro glykó), ö sæ "dôçe giànco".

L'îzoa a l'é colegâ a-o rèsto da Grêcia gràçie a-o sò pòrto. Da chi o pàrte tùtti i giórni 'n traghétto pe Scîo, co-ina traversàdda ch'a dûa 3 ôe e mêza, e dôe vòtte a-a setemànn-a pe-o Pirêo (viâgio de 6 ôe). A Psara gh'é ànche 'n elipòrto picìn.

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

  1. (EL) ΦΕΚ αποτελεσμάτων ΜΟΝΙΜΟΥ πληθυσμού απογραφής 2011 [Official Gazette of the results of the PERMANENT population of the 2011 census], ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, p. 359. URL consultòu o 1º màrso 2022.
  2. (EL) Omêro, Òdisêa § 3.148, in sce el.wikisource.org. URL consultòu o 24 frevâ 2022.
  3. 3,0 3,1 (EN) Suda On Line § psi.155, in sce cs.uky.edu. URL consultòu o 24 frevâ 2022.
  4. 4,0 4,1 4,2 (EL) Stêva de Bisànçio, Ethnica, § Ps703.2, in sce topostext.org. URL consultòu o 24 frevâ 2022.
  5. Είτα μέλαινα άκρα, καθ' ην τα Ψύρα, νήσος από πεντήκοντα σταδίων της άκρας, υψηλή, πόλιν ομώνυμον έχουσα. Κύκλος δε της νήσου τεσσαράκοντα στάδια.
    Da-e pónte néigre, cómme a Psyra, 'n'îzoa làrga çinquànta stàddi a-e estremitæ, âta e da-a fórma giömétrica. Çèrcio de îzoe de quarànta stàddi.
  6. 6,0 6,1 (EL) Strabón, Geografia § 14.1.35, in sce perseus.tufts.edu. URL consultòu o 24 frevâ 2022.
  7. (EN) A. Agelarakis, Report on the Main Burial of the Mycenaean Human Skeletal Remains excavated from Archontiki Site, Psara, Greece, in OSSA, vol. 13, 1986-1987, pp. 3-11.
  8. (LA) Plìnio o Vêgio, Naturalis historia, vol. XXXVI, cap. 5.
  9. Παρεκβολαί Ευσταθίου Θεσσαλονικέως εις τον Διονύσιον τον Περιηγητήν [Paràbole de l'Eostàçio de Tesalònica a Dionîgi o Viâgiatô]
  10. Ψυρία δε νησίδιον, Χίου φασίν απέχον σταδίου ογδοήκοντα λιμένα έχον νηών είκοσι, λέγεται δε και ουδετέρως τα Ψύρα
  11. (EL) Population & housing census 2001 (incl. area and average elevation) (PDF), in sce dlib.statistics.gr. URL consultòu o 24 frevâ 2022.
  12. (EL) Aglaia Archontidou Argyri, [Ψαρά] Psara, in Andreas Vlachopoulos, Αρχαιολογία-νησιά του Αιγαίου [Archeology-Aegean islands], Atêne, Melissa, 2005.
  13. (IT) I Giustinién de Zêna, in sce giustiniani.info. URL consultòu o 24 frevâ 2022.
  14. (EL) Pavlos Drandakis, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια [Grànde Enciclopedîa Grêga], Pyrsos, 1926.
  15. O l'é stæto stimòu che, in quélli ànni, l'îzoa gh'avéiva ciù ò mêno 8.000 abitànti, ciù âtri 20.000 pròfoghi da Scîo, Macedònia, Costantinòpoli e tànti âtri pòsti.
  16. Risoluçión de l'Asenblêa Naçionâle a Atêne di 31 de zenâ do 1844
  17. (EL) Nαός Αγίου Νικολάου [Naós Agíou Nikoláou], in sce preview.visitpsara.com. URL consultòu o 28 frevâ 2022.
  18. (EL) Μεταμόρφωση του Χριστού [Metamórfosi tou Christoú], in sce preview.visitpsara.com. URL consultòu o 28 frevâ 2022.
  19. (EL) Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου [Moní Koimíseos tis Theotókou], in sce preview.visitpsara.com. URL consultòu o 28 frevâ 2022.
  20. (ELEN) Temples - Churches, in sce preview.visitpsara.com. URL consultòu o 28 frevâ 2022.
  21. (ELEN) Archaeological Park of Arhodiki, Psara, in sce preview.visitpsara.com. URL consultòu o 28 frevâ 2022.

Âtri progètti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Colegaménti estèrni[modìfica | modìfica wikitèsto]

Contròllo de outoritæVIAF (EN315124982 · LCCN (ENn2015070010 · WorldCat Identities (ENn2015-070010