Joseph Haydn

Da Wikipedia
ZE-P
Sta paggina chie a l'è scrita in zeneize
co' ina grafia tipo quella do Prian do 1745
O Joseph Haydn, quaddro do Thomas Hardy

Franz Joseph Haydn - Muxiçista (Rohrau, Aostria Inf., 1732 - Vienna 1809).

Vitta[modìfica | modìfica wikitèsto]

Figgio de un carradô, dilettante de muxica, o studiò da primma con G. Reutter a S. Steva in Vienna, da pœu con un tâ Spangler. O conobbe Metastaxio ch'o l'aviæ (segondo una tradiçion no açertâ) raccomandao a N. Porpora. Into 1759 o fu assonto comme meistro de cappella do conte Morzin e into 1761 quæ viçemeistro e da pœu meistro da-o prinçipe F. A. Esterházy a-o castello de Eisenstadt. Chì o l'ebbe moddo de çimentáse a-a compoxiçion orchestrâ. Compoxitô e direttô de l'orchestra da famiggia, o l'alternava i sogiorni estivi into castello de campagna de Esterház con quelli a Vienna. Into 1790, licençiao da-o nevo de l'Esterházy, Nicolla, o complesso da cappella, Haydn o conservò o titolo de meistro e una penscion annua; o l'aççettò quindi de recáse a Londra, sciu invio de l'impresaio J. P. Salomon, pe a compoxiçion de muxiche pe l'orchestra de quella çittæ. Doppo un succescivo viægio a Londra (1794-95), o tornò in Aostria reciammao da un nœuvo prinçipe Esterházy, o segondo Nicolla, e o resezette, sorvetutto inti urtimi anni, a Vienna.

A so nommina in patria e a l'estero a fu sempre ciu esteisa: molti fun i so allevi, grande fu pe lê a veniaçion do pubbrico muxicâ, notiscime fun e so œuvie. O mæximo inno naçionâ aostriaco o fu træto da un di so quartetti. In realtæ, a muxica de Haydn a rispondeiva in pin a-i idiæ de equilibbrio e de graçia de l'arte clascica setteçentesca: a l'ea una muxica de seña composteçça, senscibile a-i aççenti popolæ e a quelli de corte, profondamente colta e pù semplixe e naturâ inte l'apparença.

Pe quante l'arte de Haydn a razonze di valoî âtiscimi ascì inte l'ótóio religioso ("A creaçion") e profan ("E saxoin") e inte de noteive pagine sacre ("Messe"), a dà l'intrega mezua da so grandeçça specce inta muxica scinfonica e da cammia. Doe corente muxicæ preceddan o momento storico haydnian: a lirica do sentimento e da galantaia di Italien, e o spiito intrinsecamente religioso e polifonico ch'o l'ea curminao in J. S. Bach. Haydn o l'aduña e refonde queste doe corente: l'unitæ ch'a ne sccioisce, mirabile processo de scintexi, a l'è a forma-sunata pe orchestra (scinfonia), pe quartetto, pe graviçimbalo ò pianoforte, no into senso de l'astræta struttua, che za a l'existeiva ma a l'ea un'âtra cosa, ma comme essençialitæ de un nœuvo lenguaggio muxicâ púo, a quæ força a consciste prinçipalmente inte l'elaboraçion tematica. Da di motivi ascì inscignificanti Haydn o resce a sviluppâ nœuva e splendida muxica, inte tutte e immaginabile varietæ de struttua e de movimento. O l'è un lenguaggio ch'o parla co-ina finalitæ determinâ da-o so proprio procede e ch'o vive de una so organica necescitæ e de una so propria vexenda. Zugonditæ e contemplaçion son i elementi essençiæ do so tempiamento, inte una estremma abilitæ de trasformaçion do materiâ muxicâ in te 'na fantaxia ch'a l'è continuamente rinnovâ da una fresca senscibilitæ popolâ.

Otr'a 25 melodrammi, açioin tiatræ e cantæ, arcuñe de quæ prexeive, e a-i belliscimi Lieder e baladde, devimo a-a feconditæ do genio haydnian 13 messe (celebre a Nelson-Messe e a Theresien-Messe), 3 otoi, 104 scinfonie (celebre quelle do gruppo coscì díto "françeize" e i urtime, dîte "londineixi"), 12 ouvertures, circa 50 tra conçerti solisteghi e scinfonie conçertante, divertimenti, 77 quartetti pe ærchi (ciu quello desonto da l'ótóio Die sieben Worte des Erlösers am Kreuze), 15 trii pe ærchi e scioei, 38 trii con pianoforte, 30 pe ærchi, 4 sunate pe pianoforte con violin d'accompagnamento e 52 pe çimbalo (da pœu pianoforte) solo. Fra i œuvie tiatræ emerze "O speçiâ" (libretto de Carlo Goldoni, 1768), "O mondo da luña" (libretto de C. Goldoin, 1777), "A fedeltæ premiâ" (libretto de G. B. Lorenzi, 1780), "L'infedeltæ delusa" ("burletta", 1783), "L'isoa disabitâ" (libretto de P. Metastaxio, 1799). Famoxi son i doi za çitæ otoi Die Schöpfung ("A creaçion", 1798) e Die Jahreszeiten ("E stagioin", 1801). E prinçipæ scinfonie son soventi aregordæ con un nommiagio, vosciuo pe o ciu da-i editoî de Haydn, comme "Scinfonia da pendola", "di addii", "do rollo do timpano", "di figgiœu", "O meistro de scœua", "A sorpreisa", "L'orso".

Atri progetti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Contròllo de outoritæVIAF (EN95146280 · ISNI (EN0000 0001 2144 1049 · SBN (ITCFIV037808 · Europeana (ENagent/base/146848 · LCCN (ENn79091193 · GND (DE118547356 · BNF (FRcb13895053m (data) · BNE (ESXX838634 (data) · ULAN (EN500330864 · NLA (EN35180854 · BAV (ENIT495/23392 · CERL cnp01260015 · NDL (ENJA00551751 · WorldCat Identities (ENn79-091193