Cirolla

Sta pagina a l'é scrita in zeneise
Da Wikipedia
(Rindirisòu da Cirulla)
ZE
Sta pagina a l'é scrita in zeneise

segondo a grafia unitäia

A cirolla (dita ascì ciammachinze; ciammâ cirulla in Italian e inte grafie in u) o l'é un zeugo de carte tradiçionâ da Liguria e do Basso Piemonte.

Carte zeneixi

A l'é unna variante da sgobba, da-a quæ a se distingue pe-a seu vivessa e o ritmo de partie, pe l'inversâ do pontezzo e l'influensa do fattô fortuña, ch'o l'ammerma a differensa de livello tra i zugoei esperti e i prinçipianti. O Giampaolo Dossena o â descrive coscì:

E regole pan complicæ, ma quelli ch’en boin de zugâ a-o sgobbon ê imprendan a-a lesta, e ê memorizzan de lengê: gh’é solo che da pensâ delongo a-o ciù grande asciurdo poscibile; à pensâ mâ se gh’indoviña.

O l’é un zeugo da fâ inte unna compagnia affeçionâ, regaggia e rattellosa. No s’an da mette limiti a-a poscibilitæ de parlâ, criâ, dâ di conseggi, proibî de dâ di conseggi, protestâ pe di conseggi illegittimi.

No solo comme atmosfera, ma pròpio comme struttua de zeugo, a cirolla a l’é l’anti-sgobbon pe eccellensa. Gh’é da domandâse se o sgobbon o segge stæto inventou da di zugoei de cirolla vegnui vegi, secchi, redeni, mutilæ, attaxentæ, ò se a cirolla a segge stæta inventâ da di zugoei de sgobbon dionisiacamente eufòrichi. Pe niatri a l’é stæta inventâ pe fâ despeto e mette a-o landon i zugoei de sgobbon ciù redeni, pin de sagrin, de superbia e de dô.[1]

Regole

A cirolla a l'é zugâ con un masso da 40 carte, pe-o sòlito un masso zeneise. E carte van da l'asso a-o sette ciù o sbiro, a dònna e l'òmmo, inte quattro merse de coppe , dinæ , spoæ e scioî . Se peu zugâ inta doî, inta trei ò inta quattro (into quæ caxo i zugoei assettæ de fronte zeugan in cobbia).

Pe-a primma smassâ o massê o l'é çernuo à caxo, e pe quelle apreuvo o ròllo de massê o va into senso de ragge do releuio. O massê o remescia e carte e o ê fa coppâ da-o zugou a-a seu drita. Dapeu o dà træ carte coverte à ognidun di zugoei, e quattro descoverte in sciâ töa. Se inte quattro carte in sciâ töa gh'é doî asci, a smassâ a vâ à monte. I zugoei, à comensâ da quello a-a manciña do massê e dapeu into senso conträio a-e ragge do releuio, zeugan unna carta pe vòtta co-o fin de acciappâ de carte tra quelle in sciâ töa. E carte acciappæ en misse coverte vexin a-o zugou ch'o ê à piggiæ. Quande tutti i zugoei an finio e træ carte in man, o massê o ne dà atre træ à ognidun. O zeugo o va avanti à sta mainea fin à quande o masso o finisce. À sto ponto a smassâ a l'é finia e i zugoei contan i seu ponti, î azzonzan a-o seu totale (ò a quello da squaddra pe-e partie à cobbie), e van avanti con de atre moen fin à quande o pontezzo limite stabilio (pe-o sòlito 51) o l'é razzonto.

Cattua de carte

A cattua de carte o l'é o mecanismo a-a base da cirolla. Comme inta sgobba, a-o fin de cattue o sbiro, a dònna e l'òmmo van eutto, neuve e dexe ponti.

E carte in sciâ töa se peuan cattuâ à træ mainee:

  • Cattua sencia. Comme inta sgobba, unna carta zugâ a peu acciappâ unn'atra carta in sciâ töa do mæximo valô, ò un gruppo de carte a quæ somma a l'é pægia à sto valô. Donca, se in sciâ töa gh'é S (sbiro) 5 e 3, un zugou con un atro S o peu acciappâ segge o S segge a cobbia 5 e 3.
  • Cattua pe chinze. Comme inta sgobba à chinze, unna carta inta man a peu piggiâ uña ò ciù carte in sciâ töa quande a somma de tutte ste carte a l'é pægia à chinze.
  • Cattua d'asso. Quande un zugou o zeuga un asso, o cattua tutte e carte in sciâ töa. Sta cattua a no l'é però poscibile se inta töa gh'é za un atro asso.

E carte cattuæ, insemme a-a carta ch'a l'à fæto a cattua, se mettan coverte inte unna pilla vexin a-o zugou ch'o l'à fæto a cattua. Into zeugo à cobbie pe commun un di doî zugoei da squaddra o tëgne tutte e carte.

Quande un zugou o cattua tutte e carte in sciâ töa e o â lascia veua, o guägna unna sgobba (pe-o sòlito marcâ lasciandoghe unna carta giâ a-o conträio inta pilla de carte cattuæ). Quande, con zugâ unna carta, gh'é ciù de unna mainea de cattuâ, o zugou o l'é delongo libero de çerne a mainea che gh'é ciù cao. Se no gh'é mainea de cattuâ, o zugou o l'é obrigou de lasciâ uña de seu carte in sciâ töa.

Pontezzo

I ponti en calcolæ dòppo ògni smassâ, e conscistan in ponti de masso, sgobbe, ponti de scæ, e boñe ò accuse.

Ponti de masso

I ponti de masso da cirolla en pægi do tutto à quelli da sgobba:

  • Carte: a persoña ò a squaddra con ciù da meitæ de carte a guägna un ponto.
  • Dinæ: a persoña ò a squaddra con ciù da meitæ de carte de dinæ a guägna un ponto. Se unna persoña ò squaddra a l'à tutte e carte de dinæ, a fa cappòtto e a guägna tutta a partia.
  • Settebello: a persoña ò a squaddra ch'a l'à cattuou o sette de dinæ (dito settebello) a guägna un ponto.
  • Primmea: a persoña ò a squaddra co-a megio primmea a guägna un ponto.

A primmea a l'é unna combinaçion de quattro carte, uña pe smersa. Ògni squaddra a forma a seu primmea con çerne a carta ciù fòrte de ciascheduña smersa, segondo i valoî scriti chì de sotta. A squaddra co-a primmea de valô ciù erto (calcolou con azzonze i valoî de quattro carte) a guägna o ponto de primmea.

Carta Valô de primmea
Sette 21
Sëi 18
Asso 16
Çinque 15
Quattro 14
Trei 13
Doî 12
Sbiro, Dònna, Òmmo 10

Sgobbe

Tutte e vòtte che un zugou o cattua tutte e carte in sciâ töa o guägna unna sgobba, marcâ con unna carta giâ a-o conträio inta pilla de carte cattuæ. Quande se conta i ponti a-a fin d'unna smassâ, ògni sgobba a vâ un ponto.

Scæ

Di ponti in azzonta en assegnæ a-i zugoei che an piggiou çertiduñe combinaçioin.

  • Erta ò scâ erta: o zugou co-o sbiro, a dònna e l'òmmo de dinæ o guägna çinque ponti.
  • Bassa ò scâ bassa: o zugou con l'asso, o doî e o trei de dinæ o guägna trei ponti. Se o l'à o quattro ascì, o guägna quattro ponti. Se o l'à o quattro e o çinque ascì, o ne guägna çinque, e se o l'arriva fin a-o sëi o ne guägna sëi.

Boñe ò accuse

Un di aspeti ciù caratteristichi da cirolla a l'é a presensa de accuse. A primma categoria de accuse a l'é pe-i zugoei che tëgnan in man çertiduñe combinaçioin de carte. Quande un zugou o l'à uña de ste combinaçioin, avanti de zugâ o l'à da piccâ in sciâ töa pe annonçiâlo e pösâ e seu carte giæ in sciâ töa pe mostrâle.

  • Barsega ò boña da trei: un zugou ch'o l'à in man træ carte a somma do quæ valô o l'é neuve ò ciù pöco, o guägna trei ponti. Sti ponti en marcæ comme se fïsan træ sgobbe. Unna barsega sensa asci a l'é dita boña di misci.
  • Barsegon, Boña da dexe ò dëxin: un zugou ch'o l'à in man træ carte do mæximo valô o guägna dexe ponti. Pe commun sti ponti no en marcæ comme sgobbe, ma en arregordæ ò scriti in sciô papê di pontezzi.

Quande un zugou o l'à trei asci, trei doî ò trei trei, sciben che a somma do valô de træ carte a l'é neuve ò ciù pöco, o l'à drito solo a-a boña da dexe e no ascì à quella da trei. A segonda categoria de accuse a l'é quella de boñe pe-o massê, che an da fâ co-e quattro carte ch'o mette in sciâ töa a-o comenso da smassâ:

  • quande a somma do valô de quattro carte o l'é chinze, o massê o ê piggia tutte e o se marca unna sgobba;
  • quande a somma a l'é trenta, o massê o ê piggia e o se marca doe sgobbe.

A-o fin e ste combinaçioin, o sette de coppe (o poncin) o peu piggiâ chesesegge valô, ma solo se con fâ questo un zugou o peu guägna uña de ste boñe (segge quelle pe-e carte in man, segge quelle pe-o massê). Inte sto caxo, o zugou o l'annonçia o valô do poncin, e o poncin o conserva sto valô pe-e cattue (ma no quande se conta i ponti, e donca pe-a primmea). Pe exempio, se un zugou o deciara ch'o poncin o l'é un asso, o peu deuviâlo pe fâ unna sgobba, ma a-o momento de contâ i ponti o vëgne torna à ëse o sette de coppe.

Cirollon

O cirollon o l'é unna verscion da cirolla pe quattro zugoei in cobbia con de regole ciù vexiñe à quelle do sgobbon.[2] A differensa prinçipâ a l'é che o massê o dà de moen ciù grende, e o fæto d'avei ciù tante carte o pòrta à un zeugo ciù strategico. Gh'é doe forme de cirollon zeugæ à Zena:

  • Cirollon à sëi carte. Sta chì a l'é a verscion a ciù façile. Inta primma man se dà sëi carte pe zugou, e inta segonda træ. Gh'é di gruppi de zugoei che invertan l'ordine ascì, e dan primma træ carte e dòppo sëi.
  • Cirollon à neuve carte. Inte sta verscion, ciù strategica, tutte e carte en dæte inte unna sola man (neuve carte pe zugou).

E boñe e tutte e atre regole en e mæxime da cirolla, ma gh'é di zugoei che no deuvian e regole do cappòtto e da boña da dexe pe rende o zeugo ancon ciù strategico.

Into cirollon se peu avei ciù de unna boña inte unna man (fin à træ, pe-o cirollon à neuve carte). Inte sti caxi, s'à da piccâ e giâ separatamente pe ciascheduña boña. Gh'é di zugoei che deuvian a regola che quande se picca pe unna boña, s'à da zugâ e træ carte da boña primma de poei zugâ e atre.

À cirollon se zeuga fin à un limite de ponti ciù erto da cirolla, pe-o sòlito 101.

Variante

Sciben che e regole da cirolla deuviæ in Liguria e in Piemonte en assæ uniforme, gh'é ascì un çerto numero de variante in uso. E ciù frequente en elencæ chì de sotta.

  • Regole pe-i tornei. Gh'é di tornei de cirolla donde se zeuga unna verscion ciù stragegica da cirolla: a regola pe-o cappòtto a no l'é deuviâ, e de vòtte no se deuvia manco e boñe da dexe.[3]
  • Cappòtto pe-o massê. Se o massê o mette quattro carte pæge in sciâ töa, ò træ carte pæge e o poncin, o fa cappòtto.
  • Cappòtto pe træ moen à monte. E smassæ van a monte no solo se o massê o mette doî asci in sciâ töa, ma ascì se o mette træ carte pæge (sensa che a quarta o segge o poncin). Quande unna smassâ a va a monte, o mæximo massê o fa torna e carte. Se træ smassæ van a monte uña dòppo l'atra, a squaddra di avversäi do massê a fa cappòtto.

Origine

A poula cirolla a no s'attreuva inti diçionäi stòrichi do zeneise, ma a l'é in deuvia inti diçionäi do secolo XXI e into zeneise d'ancheu.[4][5] O Prof. Fiorenso Toso, autô do Piccolo dizionario etimologico ligure, o propoñe unna connescion tra a poula ligure cirolla e o termine do spagnòllo de l'America do sud chirola, ch'o l'indica unna monæa de pöca varsciua.[4] L'é donca poscibile che o nomme o segge un reciammo a-a pòsta de zeugo, portou inderê da di immigræ tornæ in Liguria da l'America do sud. St'ipòtexi chì a l'é sostegnua da l'existensa, into spagnòllo regionâ de l'Argentiña, do verbo chirolear co-o scignificato de "zugâ pe pöchi dinæ".[6]

No se sa quande se segge comensou à zugâ a-a cirolla, ma sto nomme o l'à comensou à comparî inti libbri de zeughi di anni '70 e '80.[7][1][8] E regole de base da cirolla en pæge à quelle da sgobba, un zeugo spantegou inte tutta l'Italia, a Spagna, l'Argentiña, o Braxî e ben ben de atri paixi.[9] In azzonta, a cirolla a piggia di elementi da de atre variante da sgobba: da-a sgobba d'asci a piggia a poscibilitæ de acciappâ tutte e carte in töa con un asso, e da-a sgobba à chinze (variante ben ben spantegâ inte l'America do sud co-o nomme escoba de quince[9]) a piggia o mecanismo de cattua de carte a quæ somma a l'é chinze.

Un di elementi ciù particolæ da cirolla en e boñe ò accuse. L'é probabile che sti mecanismi seggian stæti ereditæ da l'antigo zeugo de carte italian da bäsiga (bazzica in italian), ancheu scentou ma za conosciuo into secolo XVII e çittou ascì inte commedie do Goldoni.[10] Sto zeugo o preveddeiva de fæti di ponti pe-i zugoei con træ carte a quæ somma a fïse pægia ò sotta à neuve (bazzica), ò con træ carte pæge (bazzicotto). Ste accuse en pæge à quelle ciammæ boña da trei e boña da dexe inta cirolla. Pe de ciù, l'é ciæo che o nomme zeneise alternativo pe-a boña da trei, barsega,[11] o vëgne pròpio da bazzica.

Bibliografia

  1. 1,0 1,1 (IT) Giampaolo Dossena, Giochi di carte italiani, Milan, Arnoldo Mondadori Editore, 1984, ISBN 88-04-31734-5.
  2. (EN) John McLeod, Cirulla, in sce pagat.com. URL consultòu o 10 màrso 2022.
  3. (IT) Circolo Amici della Val Varenna - Regolamento del torneo di cirulla, in sce amicidellavalvarenna.blogspot.com. URL consultòu o 10 màrso 2022.
  4. 4,0 4,1 (IT) Fiorenzo Toso, Piccolo dizionario etimologico ligure, Lavagna, Zona, 2015, ISBN 88-64-38593-2.
  5. (IT) Franco Bampi, Nuovo dizionario italiano - genovese illustrato e commentato, Zena, Nuova Editrice Genovese, 2008, ISBN 88-88-96321-9.
  6. (ES) María Delia Gatica de Montiveros, Diccionario de regionalismos de la provincia de San Luis, San Luis, Fondo Editorial Sanluiseño, 1995, ISBN 950-87-5026-X.
  7. (IT) Carlo Eugenio Santelia e Elvio Fantini, I giochi di carte, Rizzoli, 1985.
  8. (EN) David Parlett, The Penguin Book of Card Games, Londra, Allen Lane, 1979, ISBN 0-140-46344-5.
  9. 9,0 9,1 (ES) Juan Capagorry, El Juego es cosa seria, Montevideo, Arca, 1979.
  10. (IT) Vincenzo Coronelli, Biblioteca Universale Sacro-Profana, Antico-Moderna, vol. V (Ba-Bh), Veneçia, ed. Antonio Tivani, 1704.
  11. Andreina Solari, A cirolla, o zeugo de carte di liguri e e seu mille regole, Zena, Il Secolo XIX, 21 lùggio 2018. URL consultòu o 10 màrso 2022.