Articiocca viu"etta spinuṡa d'Arbenga

AR	Sta pagina lì a l'è scrîta in arbenganeṡe sittadìn, sècundu a grafia Gastaldi

De articiocche viu"ette spinuṡe d'Arbenga

L'Articiocca viu"etta spinuṡa d'Arbenga (o asscì numma Articiocca spinuṡa) a l'è ina qualitè ligü"e d'articiocca cu'e spìne ch'a nu resciu"ìssce, carateriṡà dâ preṡensa de 'n culu"ìu viu"ettu. A l'è tìpica da ciâna d'Arbenga e de zone d'in gì"u. Insemme au spa"egu viu"ettu, aa sücca trumbetta e aa tumata coeu de boeu a l'è üna di cusscì dîti "4 d'Arbenga", i scimbuli da tradissiùn cuntadìna du postu. De ciǜ, a l'è recunussciüa cumme prudütu agrualimentare tradisiunà ligüre.

Sto"ia

De articiocche in t'in campu

Üna de primme mènsiùi da curtivassiùn in Ligü"ia de stu genere de articiocca u ne vegne dau tèmpu di franseṡi, cu'u reṡucuntu du prefèttu Chabrol inviàu da Napuleun, inse"ìu in te sò statistiche. Se vegne a savé defèti che i paiṡi di cantùi de Saùna, Varaṡṡe, A Prìa, Finà e A"àssce i l'ajevan ina gran quantitè de orti, dund'i se curtivavan, fra e âtre cose, e articiocche asscì. De l'ürtima parte du seculu XIX a l'è l'inchièsta Jacini, dunde se ne mènsiuna nu sulu l'espurtassiùn, asemme ai co"i, scibèn ch'u nu se trattasse de grosse quantitè, ma asscì i prinsipali sèntri de prudussiùn, cumme (levèi quélli zà dîti primma) Arbenga, Sanremmu, A Riva, Sputurnu, Prà e Ciâvai.

A curtivassiùn de l'articiocca a l'ha avüu ina grande diffujùn in seguitu aa Primma guèra mundiale, cu'a ciamà ae arme ch'a l'ha purtàu aa veggnü"a mênu da manudopera di òmmi, mèntre u se cunussce che fra u 1923 e u 1928 i l'é"an 158 i èttari de tèren ucupèi da sta cultü"a in moddu integrante in te tüttu u savuneṡe, da aṡunṡe ai 351 da cultü"a ripetüa. De cuntru a prudussiùn media a se attestava fra 81,3 e 84,3 quintali pé èttaru.

Numma in tu cumün d'Arbenga, u catastru u cuntava 54 ettari de cultü"a integrante ciǜ 111,6 pé quella ripetüa, cun 'na prudussiùn ch'a rivava fina a 1 325 tunelè in ti ànni '20. In tu doppuguèra a curtivassiùn de l'articiocca a tucca, a livellu da pruvinsa de Savuna e 3 700 tunelè, prudussiùn ch'a riva, fra u 1962 e u 1967, a 9 090 tunelè, se i se cunscide"an asscì i cumüi in ta pruvinsa de Impe"ia. Da stu mumèntu lì a se vegghe ina custante diminussiùn in te tütta a regiùn, cu'u passaggiu dae 10 820 tunelè du 1961 ae 6 400 ch'e se cuntavan dej'ànni primma.

Au dì d'ancoeui u prudòttu u treuva smèrciu survatüttu in tu mercàu intèrnu, au ciǜ in sce quelli de Zena, Tü"ìn e Milan, quantitè ciǜ picìne e veggnen purtèi a l'este"u, in te sèrti paiṡi du Nord Europa.

Descrissiùn

'Na sciu"a d'articiocca

A qualitè spinuṡa viu"etta a l'è de dimensciùi meddie cun in purtamèntu ch'u tènde a issase, mèntre l'artessa au che se ghe inse"ìssce a sciu"a ciü grossa, a furma de conu, a l'è a tòstu 50 cìtti. Menu fibrùsa e ciǜ delicà da qualitè sàrda, sta lì a l'è bèn distinta da e varietè du sentru e du meridiun italiàn, asscì pé u proppiu cu"ù.

Da e feuïe verde e cu'e spìne che dü"ante a sò cresscita cangian de cunfurmassiùn, passandu dâ lamina intrega a quella frasiunà in lobi, fina a veggnì frasiunèi fin au nervu de mezzu.

Curtivassiùn

In'articiucche"a a Lüjignan

Sta qualitè d'articiocca a veu di terén ch'i g'aggen de sustanse urganiche, freschi, cun tèmpe"atü"e cumpreṡe fra i 12 e i 22°C cun ina ümiditè relativa de l'a"ia a basta âta. Âtru caratere ch'u l'influìssce u l'è l'aciditè du tèren, ch'a dêve esse cumpreṡa fra pH 6 e 7. I tempi de maü"assiùn i se lungan se a cianta a se treuva in te di tèren de tuvu, senù se a l'è ciantà in te di sciti cun terén d'a"ena o de carcà gh'è de l'infruènsa in sce dimensciùi.

A ogni moddu e carateristiche du climma e l'han purtàu au difundise da cultü"a de articiocche in Ligü"ia, ma e ponen cumunque rapreṡentà di rischi e temperatü"e au de sutta di 8°C, ch'u ne rapreṡènta u limite vegetativu, de cuntru a cianta a peu reṡiste fin a 0°C, ma fra i -4°C e i -8°C a patìssce di dànni ae feuïe. Chinandu ancù au de sutta patìsscen fina e gemme suttu tèra e a l'âtru moddu, cun ciǜ de 25°C, patìsscen e primme cultü"e in faṡe de riprudussiùn, tantu ch'u l'è pusscibile ch'a se preṡente ina furma de atrufìa.

L'articiucche"a a veggne cangià de spessu, tòstu dapèrtüttu a veggne rinuvà d'in annu in annu, o sennù ogni dui. A stu prupojitu e ciante d'articiocca favu"isscen asscì u ricangiu de cultü"e in te aṡiende agricule, vistu ch'a l'ha de raìje che se svilüppan du bellu in lunghessa e pé de ciǜ a làsscia in tu tèmpu sustanse che rènden u tèren ciǜ fertile.

Avendughe de raije prufunde, beṡeugna che au prensippiu a veggne ciantà a 40-50 citti suttu tèra, l'impiantu u veggne fètu fra a fìn de lüïu e i cumensi d'aùstu. Fra in surcu e l'âtru se tende a lascià du spassiu de moddu da cunsentì u pasaggiu da freṡa quande i sun da fà di travaï de cuntrollu cuntru e ma"utìe, mèntre âtri intervènti, cumme u sraijàghe e erbasse d'in gi"u, veunen l'intervèntu a man o cu'a sappa.

U periudu pé campà e articiocche u cumensa au prensippiu de nuvèmbre, fètu a man e de prefèrensa, in te u"e ciǜ fresche du dì, sennù pé e curtivasiùi ciǜ tarde u se peu rivà fin aa fin de mazzu.

Üṡu

Viste e feuïe dusi e crucanti, l'articiocca a se peu mangià crüa, se dunque tucà in te l'eu"iu. In âtru moddu u l'è a frecassà de articiocche, che van cusscì pulìe e taïèi, messe in te l'ègua cu'n pò d'ajéu e da lì in ta cassa"olla a coeuje in sciu feugu. Pocu primma da fin se ghe zunzen e euve sbattüe e u pan grattàu.

Bibliugrafia

• (IT) AA.VV., Carciofo Spinoso d'Albenga, in I 4 d'Albenga, Arbenga, L'Ortofrutticola, 18 màrso 2013.

Âtri prugètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce articiocca viu"etta spinuṡa d'Arbenga