Ciâna d'Arbenga

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese

A ciâna d'Arbenga dau forte de Ròcca Liverna (Arnascu)

A Ciâna d'Arbenga a l'è 'na cianüa aluviunâle de tòstu 10 chilòmetri quàddri, che pe questu a l'è a ciü gròssa da Ligüria.

U(r)igine

A ciâna a se dröve in sce 'n'antigu gurfu de u(r)ìgine pilusenica, curmàu a càusa de aluviùi di diferenti cursi d'àiva ch'i se caccian inta Sènta, L prubabilmente a seguitu da fuxùn di giasài inte l'epuche interglaciâli du Quaternâiu.

Mappa da Ciâna d'Arbenga.

I primmi eventi de questu genere, pâ ch'i l'aggen purtàu a 'na stratificasiun ancù düggia, dund'e se trövan e fì(r)e süperficiâli aa già(r)u-aêniche, fin a rìva ae prufunditài cun pursiui ben ciü grézze, a rivà ae prìe de bazamentu cun in dislivellu ch'u decresce manimàn che daa vàlle u se riva dai munti au funduvàlle.

Pâ poi che u terén a munte da Bastìa se fusse furmau grassie a 'n acümulu du periudu pliusenicu, züntàu au presedente aportu de detrìi da munte int'in periudu cumpresu armenu fra Cretaceu u Ulucén. A sô vôta, remuntandu a valà de l'Aròscia se rîva versu U Burghettu, dund'in prevalensa a stratigrafìa a l'è marmà(r)icu-carcàrea.

De cuntru, dau làttu du Nêva u s'ha ina cunfurmasiùn ben ciü stréita, zà in Cixan u cianéllu lascia spassiu a versanti ciü morbidi, ma cumunque ben ciü brülli de quélli de Sàlia, tantu che chi cresce ben pôca vegetasiun.

U terén stessu, inte questa parte u cangia rapidamente, pasandu daa tèra russa fra U Sejâ e Arbenga (survatüttu fra e frasiui de Sàlia e Campugéxa) a quella grìxa, sabiùsa cun drentu incastunài marterìali ciü ruciùsi, ben levigai.

Riguardu au cursu da scciümài(r)a, da regurdà che in u(r)igine u l'éa diferente rispettu a quéllu d'ancöi. Inte l'etài de mézu l'Aròscia u finîva inta zòna de Puntelungu (Puntelongu o Pontelongu ascì), là dund'u se tröva u punte ruman.

A mudificasiun du sò tragittu, fra u Duxèntu e u Trexèntu, l'ha purtàu aa spaccaüa inte dui deramasiùi, üna quella che cunuscemmu nuiàtri (a meridiùn du sentru sitadìn), l'âtra curispindenre au mudernu cursu de l'Antugnàn.

Questu cangiamentu u rientre(r)éa fra e vu(r)untài da Repübbrica de Zena de limità e putensialitài arbenganesi interàndu u portu de Vaìn e faxendu avansà u cappu Lêna.

Cumüni

Arbenga e a sò ciâna (dae artüe de Vaìn)

A ciâna a se estende inti teritôi cumünali de:

• Arbenga, sitài prisipàle da zôna, antiga capitàle da trebü di Ligüri Ingauni, impurtante ascì inte l'epuca rumana, sutta aa quàle a mantegnìva u puê fra l'estremmu punente da regiun e u Finâ. Dü(r)ante u mediuevu a l'ha vistu u svilüppu ürban aturnu a l'u(r)iginàiu nücleu, cun lunghi periudi de cunflittu cu-a Repübbrica de Zena, survatüttu riguardu a l'ambitu cumerciâle. A g'ha u titulu de sitài dae sentu tùri, propriu pe e tipiche custrusiui trexentesche, finansiàe dae varie famiggie aristucratiche. Ancöi l'è in sentru ecunomicu, survatüttu agriculu, de riferimentu, a cunta tòstu 25 mìlla abitanti.

U burgu de Cixan

• Cixàn, paìse da bàssa valâ du Néva, vixin aa cunfluensa de stu chi cu-u Pennavaire, furtificàu e ampliàu dau libe(r)u cumün d'Arbenga aa metài du Duxentu, gh'a pôcu ciü de 2000 abitànti.
• Garlenda, sentru da valâ du Lerùn, afluènte de l'Aròscia. Stò(r)icu fêudu primma di Lenguéia e poi di Còsta, ancöi l'è in sentru agriculu e türisticu, teàtru du radün anuàle du Fiat 500 Club Italia.

Arbenga e U Sejâ daa panuràmica

• U Sejâ, sentru balneàre, inte quella strìscia de tèra che se tröva ai cunfin ciü de levante da ciâna, serâ a nord daa dursâle du munte Picca(r)u e du munte Acüu, de u(r)igine medievâle e l'éa parte di dumini du véscu d'Arbenga.
• Utuê, in scia scinistra idrugràfica de l'Aròscia, culucàu intu funduvalle, limitàu a nord dau Munte Villa (340 m), u sentru de Utuê u l'éa antigamente sutta i dumini di marchési de Clavesana, nemixi stòrici du cumün d'Arbenga. Ecunumicamente bazàu 'n sce l'agricurtüa irîgua, vista a vixinansa cu-a scciumài(r)a, e, ciü resentemente apresàu pe a viticurtüa.

Panuràmma de Villanöva

• Villanöva, burgu furtificàu scituàu aa cunfluènsa tra Lerùn e Aròscia, fundâ aturnu au 1250 daa cumünitài ingauna cun raxui de difesa dau strapuê di marchesi de Clavesana. Fundamentâle a curtivasiùn de l'u(r)ìva, du vin e di se(r)eàli, ma a l'è sêde ascì du lucâle campu pe l'aviasiun di aparecchi, assemme aa Piaggio Aerospace.

Ecunumìa

Se sturicamente u sfrütamentu ecunomicu da ciâna l'éa stàu limitàu da l'ambiente pôcu sàn, a situasiun a cangia a partì dau 1924, cu-e primme uperasiui de bunifica.

Da stu mumentu chi u cumensa u svilüppu de l'agricurtüa, cu-i quattru prudotti tipici, scimbuli da sitài, "i quattru d'Arbenga":

• U spa(r)egu viulettu: particulâre qulitài de spa(r)egu dutâ de 40 crumusommi au postu di clascici 20, grassie aa meticu(r)usa ibridasiun attuâ dae famìe di cuntadìn arbenganesi zà dau XVII seculu. Propiu pé questu a varietài nu se pò messciâ cu-e âtre e a l'è ünica au mundu. Ürtimamente u pâ che a prudusiun ligüre a se secce dimezâ, ma, armenu fin ai ànni '70 a ciâna ingàuna a l'éa üna de ciü prudutìve de l'Itàlia. Ancöi u se stimme che ne vegnen prudòtte tostu 160 tunelàe a l’annu.
• A sücca trumbetta: de grande valùre nutrisiunàle, questa selesiùn adutâ dai prudutùi lucali a l'ha a carateristica de êsse ciü lunga e sutì de quélle clasciche. Zà apresâ da Pliniu u Veggiu, a tröva in vàstu duve(r)amèntu inta cüxina da tradisiun sciben che, a dificultài du trasportu a l'ha fàu restà sta curtüa numma inte l'ambitu lucale.

De articiòcche

• L'articiocca: mênu fibrùsa e ciü delicâ da qualitài sàrda, "a viuetta spinusa", a l'è ben distinta dae varietài du sentru e du meridiun italiàn, ascì pé u propiu cu(r)ù. De ste curtivasiui u se n'ha testimuniansa zà dai primmi de l'Utusentu, cumme u descrìve u prefettu napuleonicu Gilberto Chabrol de Volvic.
• A tumâta: a curtüa de primme varietài a resali(r)éa ai inissi du XIX seculu. Tradisiunalmente a veghêva a preminensa de qualitài du tundulisciu, de brignôle e de marmànde (de u(r)igine fransese), mèntre da trent'anni a sta parte sempre ciü impurtante l'è diventâ quella du "cuordibue" (leteralmente "cö de bö"). Ancöi u se stìmma che a prudusiun a secce aturnu ae duimìlla tunelàe.

Âtri prugetti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Ciâna d'Arbenga