Feruvìa Cuni - Vëntëmigl'
BR
|
'Šta pagina la é scrita ën brigasch |
Ra Feruvìa Cuni - Ventëmiglia o feruvìa d'Tenda (ën Zeneize Ferovîa Cuneo-Vintimiggia, ën Italian Ferrovia Cuneo-Ventimiglia, ën Fransesë Ligne de Coni à Vintimille) la é 'na linea chë culega Cuni a Ventëmiglia për la Valada da Roia, sciü'r cunfin d’Italia e d' Fransa.
Sta linea la é për ün tros (Vièvola-Piena) ën Fransa e 'n li trössi dë Cuni-Limun e Uriveta-Ventëmiglia 'n Italia, anant a sëgunda guèra (cun 'r tratà d’ paj dër 10 d’ Fërvée dër 1947) l'era tüta 'n Italia.[1]
Dar 1912, ër li é 'n tros chë da Brey 'r va a Nissa, 'n passend da Suspèe, chë l'é tüt ën Fransa.
La é dë RFI (tros italian) e dë RFF (tros fransesë).[2]
Storia
[modìfica | modìfica wikitèsto]Ra prima idea d'üna feruvia për Tenda la é staita di Savoia për culëgàa 'r Pimunte e e zone da marina a Nissa, cun linee da "nord-est" a "sud-ovest". Fìa Cavour për l'ëmpurtansa 'ndüstriàle dë ste zone 'n lë 1853 l' era 'ntërvënü ar Cunsey dër Pimunte.[3]
Dopu ri stüdi tra r' 1856 e r' 1895, ër prim pruget për la Cuni-Nissa l'é avü blucà 'n lë 1860, për la rajun chë Nissa é passàa aa Fransa.
Ün di mai 'mpurtanti prugeti l'era dë Coriolano Monti, dër 1863[4], com fìa r' ëntërvent dë Giuseppe Biancheri 'n lë Cunsey Italian cun 'na linea për Ventëmiglia, 'n la legge Baccarini dër 1879, ën cuncürénsa cun la Çeva-Ulméa-Ineja.
I travayi cumensu 'n lë 1882; ën lë 1891 la é avüa 'naugürà fin a Limun e 'n lë 1900 fin a Vièvola cun a galëria dër Tenda; a cunvënsiun tra Fransa e Italia për l'üvërtüra dë 'n tros ën Fransa, për culëgàa Vièvola cun Ventëmiglia, la é dër 1904.
Trössi | Ënaugürassiùn |
---|---|
Cuni Gês-Boves-Burgh San Darmassi | 18 Lüy 1887[5] |
Burgh San Darmassi-Rubilant | 18 Lüy 1887[5] |
Rubilant-Vërnant | 1ºSëtembr 1889[5] |
Vërnant-Limun | 1º Giügn 1891[5] |
Limun-Viévura | 1º Utubr 1900[6] |
Viévura-Tenda | 7 Sëtembr 1913[7] |
Ventëmiglia-Airöre | 16 Magë 1914[8] |
Tenda-San Darmassi d'Tenda | 1º Giügn 1915[9] |
San Darmassi d'Tenda-Airöre | 30 Utubr 1928[10] |
Cuni (Alticiàn)-Burgh San Darmassi | 7 Nuvembr 1937[11][12][13] |
I travayi li sun avüi mulai e pöi afërmai për la prüméra guèra; i trössi Ventëmiglia-Airöre e Vièvola-San Darmassi d'Tenda, sun stai 'nverti ai 30 d'utubr dër 1928[14], cun RFI e ra fransesa PLM (Paris-Lyon-Méditerranée).[15]
R' üvërtüra da feruvìa favuriscë cuscì i culëgaminti tra 'ra Svìsera e Nissa, cun e zone dë Loetschberg, Sempiun, Türin e Cuni.[16]
Ën lë 1936 'r li vurìa 12 ure për culëgàa Berna a Sanremmu, tra Domodossola, Arona, Santhià (për la Feruvìa Santhià-Arona), Türin, Cuni, Brey e Ventëmiglia. Da Berna së culëgavu fìa di trenu da Lundra, Bruxelles, Amsterdam, Basiléa, Oslo e Berlìn.
Për li ani tra r' 1931 e r' 1935 a linea la ven elëtrificàa cun lë sistema trifase, ma cun a crisi dër 29 e e sansiun econòmiche a r’Italia fascista, ër tràfegh l’aresta pouch, tant për li viagiaùu com për le mërcansìe.[17]
Ën la sëgunda guèra, a feruvia malërusament la é ‘ndaita ‘n part dëstrüita: ri Tedischi, 'n rëtreta daa Fransa, li han dëstrüit dëché d’ viadöti e d’ galërie, com a Cuni, i viadöti sciü a Stüra e sciü'r Gés.
I trössi Cuni-Vièvola e Nissa-Brey venu turna 'nverti ën lë 1947.
Ën lë 1976, cun 'n autra cunvënsiun, i travayi 'n lë tros barà li s'ëncaminu.
R'ënaugürassiùn la é staita dër 1979 (6 d'Utubr') cun li trenu da SNCF e da FS tra Nissa, Cuni e Ventëmiglia.
Ai 27 dë gënée dër 2003, ën la galëria Biögna d'San Darmassi d'Tenda, se sun scuntrai 'n trenu italian e 'n trenu fransesë cun a mort di machinisti de RFI. 'Na làpide për argurdàa st'avëgniment la é staita messa aa stassiun d'San Darmassi d'Tenda.[18]
Ai 4 d'sëtembr dër 2017 a feruvìa la ven baràa për di travayi, la turna a uvrìi ar mesë d'lüy dër 2018.[19]
Ai 3 d'utubr dër 2020 a feruvìa la é turna baràa tra Brey e Tenda për la dëstrüssiùn de 'n tros a San Darmassi d'Tenda vëjin aa galëria d'Biögna (km 58+420).[20]
Ai 6 d'utubr ër tràfëgh l'é stait ënvert da Trenitalia sciü'r tros Cuni-Limun.[21]
Caratërìstiche
[modìfica | modìfica wikitèsto]A linea fransesa la é staita arcustrüìta cun 'n përcurs a dëmà ün binari.
Ra SNCF, dopu r' üvërtüra l'ha fait d'autri rëlivi për:
- Abunàa i caràtëri da linea.
- Mantëgnìi r'elëtrificassiun ën le galërie.
- Avée di trenu cun 'na vitessa d'80 km/u 'n li trössi italian (ënt quili fransisi d'40 km/u për le cundissiun da linea).[22]
Ra cumissiun messcia FS-SNCF la é staita istitüìa ai 24 d'giügn dër 1970,[23] e dëcid ch’a trassiun la sërìa staita quela cun mutùu tèrmichi, ma lascendsè a puscibilità d’purée turnàa ar’elëtrificassiun.[24]
Prima ch’a linea l’ëndessa a rabèe cun a guèra, la era tüta 'n Trifase a 3,6 kV3,6 kV-16⅔ Hz, tra Cuni-Limun-Vièvola. Dopu 'r 1973 'r li é stait a cunvërsiun 'nt ün sistema d'curenta cuntìnüa a 3 kV3 kV, fin aa stassiun d'Limun, stassiun d'cunfin.
Tra 'a galërìa d'Tenda e R' Uriveta, la é 'n Fransa (Département des Alpes-Maritimes).
A Brey a linea së spartiscë tra 'n tros chë va fin aa stassiun d'Nissa (SNCF), e r'autr fin aa stassiun d'Ventëmiglia, ën Ligüria.
Për purée 'nduvëràa machinisti italian e fransisi, 'n li trenu de RFI (ën le "Automotrici ALn 668 e ALn 663") li sun i sistemi "VACMA" 'nduvërai 'n Fransa.
Ra linea, për r'urugrafìa marajiàa la presënta 27 'mpurtanti viadöti e 33 galërie, pöi autre strütüre minure, fia ciü bele. I ciü 'mpurtanti sun 'r viadot da Capela, d’San Darmassi, quili d’Scarassui e da Maglia, i pönti sciü a Biögna, dë Saurj, da Briga e d’Funtan-Saurj, ma fìa a deviassiun e a bealera da reana Ceva 'n li dëntürni d'Funtan.
Li sun 4 galërie a lümàssa, për përmetu d'guagnàa o d'perdu autessa ciü facilment. Tra quele, 3 sun 'n Fransa, üna 'n l'Italia (Pimunte).
E galërie ciü famuse sun: quela dë Tenda, quele dë Rio Freddo, dë Morga, Camara, San Roch, dë ra Gigne, Cottalorda e dë r'Arme.
Përcurs
[modìfica | modìfica wikitèsto]Stassiun
[modìfica | modìfica wikitèsto]- Stassiun d'Cuni
- Stassiun d'Burg San Darmassi
- Stassiun d'Ruccaviun
- Stassiun d'Rubilant
- Stassiun dër Vërnante
- Stassiun d'Limun
- Stassiun d'Vièvura
- Stassiun d'Tenda
- Stassiun da Briga
- Stasiun d'San Darmassi
- Stassiun d'Funtan e Savurj
- Stassiun d'Brey
- Stassiun da Piena (anant 'r 1944)
- Stassiun d'Uriveta
- Stassiun d'Airöre (dopu ru 1979 "P.M. km 11+959")
- Stassiun d'Airöre
- Stasiun d'Beura
- Stassiun d'Ventëmiglia (trata pë Marsey e për Genua)
Tràfëgh
[modìfica | modìfica wikitèsto]I trenu italian sun dë RFI-Trenitalia (Regiùn Piemunte). Ën l'tros Limun-Cuni i trenu sun elètrichi. Ra trata Italia-Fransa ven culëgàa da trenu diesel.
Ën l'tros Brey-Tenda li sun di tren diesel dë TER Provence-Alpes-Cote d'Azur, dë SNCF-RFF.
Curiusitàe
[modìfica | modìfica wikitèsto]- Ën lë 2016 rë scartari tedesch "Hörzu", l'ha cunsidërà 'r tros tra Türin e Nissa, ar 9° post de linee ciü bele ar mund.[25]
- Ën lë 2020 ra Feruvìa de Mëraviye' la é staita cunsidëràa "Luogo del Cuore 2020", da 'r FAI cun 75.586 vutassiun 'n tüta r'Italia.[26]
- Ën la zona da stassiun d'Brey 'r li ha r' Écomusée du haut-pays et des transports, chë fa veiru de couse com trenu stòrichi e futugrafie da linea.[27]
Note
[modìfica | modìfica wikitèsto]- ↑ (LIJ, IT, FR) Feruvìa Cuni - Vëntëmigl' - Nissa (PDF), in Vaštéra, šcartari de gènte brigašche, n. 54, Taggia, Tipografia S. Giuseppe, 2013, pp. 1-9. URL consultòu o 18 arvî 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 26 zùgno 2022).
- ↑ (IT) RFI - Ræ in ezercìçio (PDF), in sce site.rfi.it. URL consultòu o 18 arvî 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 22 lùggio 2011).
- ↑ (LIJ, IT, FR) Feruvìa Cuni - Vëntëmigl' - Nissa (PDF), in A Vaštera, šcartari de gènte brigašche, n. 55, Taggia, Tipografia S. Giuseppe, 2013, pp. 1-8. URL consultòu o 18 arvî 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 26 zùgno 2022).
- ↑ (IT) Giuseppe Miano, MONTI, Coriolano, in Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 76, Treccani, 2012.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Collidà, 1982, p. 107
- ↑ Collidà, 1982, p. 116
- ↑ Collidà, 1982, p. 146
- ↑ Collidà, 1982, p. 148
- ↑ Collidà, 1982, p. 149
- ↑ Collidà, 1982, p. 163
- ↑ Ordine di Servizio n. 124 del 1937
- ↑ Collidà, 1982, pp. 179-180
- ↑ Ra trata da Cuni Alticiàn la é ciü cürta dë quela da Cuni Gés dë 3,472 km. Re indicašiun chilometriche a'ru sud de Burgu San Dalmasso në sün štàe agiürnàe: gh'è 'n autra numërasiun dopu 'štà stasiun.
- ↑ Collidà, 1982, pp. 163-169
- ↑ Nascimbene, 1979, riquadro Ra lünga štoia, p. 19
- ↑ Marello, 1979, p. 9
- ↑ Santos, 1979, op. cit., p. 71.4
- ↑ (FR) Rapport sur l'accident (PDF), in Les rapports, n. 2003-0022-01, Conseil général des Ponts et Chaussées, avrii 2003. URL consultòu o 18 arvî 2021.
- ↑ (IT) Ripristinata linea Ventimiglia-Cuneo, Berrino: “Ora l'Intercity”, in sce telenord.it, 13 lùggio 2018. URL consultòu o 18 arvî 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 14 lùggio 2018).
- ↑ (IT) Ferrovia in Val Roja, danneggiato il ponte a San Dalmazzo di Tenda, in sce lastampa.it, 4 òtôbre 2020. URL consultòu o 18 arvî 2021.
- ↑ (IT) Trenitalia: Notizie Infomobilità, in sce trenitalia.com. URL consultòu o 18 arvî 2021.
- ↑ SNCF, 1980, pp. 29-30
- ↑ Cunvešiun italo-fransésa ch'ra fissa e cündišiui di arcüstrüsiùn e geštiun de ra sešiun de trata ën Fransa de ra Cuni-Vëntëmigl', ën SNCF, 1980, p. 12.
- ↑ SNCF, 1980, p. 13
- ↑ (IT) Francesco Esposito, Torino – Cuneo – Nizza: una delle tratte ferroviarie più belle del mondo, in sce mole24.it, 3 màrso 2016. URL consultòu o 18 arvî 2021.
- ↑ (IT) Feruvìa dë Mëravigl', ën FAI.it, in sce fondoambiente.it. URL consultòu o 18 arvî 2021.
- ↑ (FR, IT, EN) Ecomusée du haut pays et des tranpsorts, in sce vermenagna-roya.eu. URL consultòu o 18 arvî 2021.
Bibliografia
[modìfica | modìfica wikitèsto]- (FR) Gérard De Santos e José Banaudo, Le chemin de fer du Col de Tende, Mentun, Les Editions du Cabri, 1979.
- (IT) Renzo Marello, Dopo quarant'anni e dopo le distruzioni della 2ª guerra mondiale rientra in esercizio la CUNEO-NIZZA-VENTIMIGLIA, in Voci della Rotaia, n. 8/9, agušt-sëtèmbrë 1979, pp. 4-10.
- (IT) Angelo Nascimbene, Riaperta all'esercizio la ferrovia Cuneo-Ventimiglia, in Italmodel Ferrovie, n. 233, dëžèmbrë 1979, pp. 6-21.
- (IT) Franco Collidà, Max Gallo e Aldo A. Mola, CUNEO-NIZZA Storia di una ferrovia, Cuni, Cassa di Risparmio di Cuneo, 1982.
- (FR) SNCF Region de Marseille, Ligne: Coni - Breil sur Roya - Vintimille. Reconstruction et équipement de la section de ligne située en territoire Français, Marséggia, Imprimerie St-Victor, 1980.
Autri prugeti
[modìfica | modìfica wikitèsto]- Wikimedia Commons a contêgne di files in sce feruvìa Cuni - Vëntëmigl'