Liguri Antighi

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

I antîghi Lìguri in Italia

Preistöia e prìmmi insediaménti

I Antighi Liguri son stæti a popolaçión originâia da Ligùria. A prêuva són i rèsti di òmmi atrovæ inte gròtte de Toiàn, de Finâ, de Vintimìggia. Primma de l'etæ de Romma e popolaçioìn lìguri êan divîze in naçioìn, e no ghe n'êa sôlo in sciâ Ligùria, ma se trovâvan anche in squæxi tùtto o Piemonte, a Svissëa meridionale de ancheu, a Provénsa françèize, inte l'Oltrepò Paveise e a Provinsa de Piaçensa. Inte quest'àrea gh'é ancón tanti nommi de pàixi de örìgine lìgure.

I Lìguri no êan 'na razza europêa; quande in Italia son arivæ i Indeuropei, pâ che i Lìguri ghe fîsan za; i archeòloghi dixan ch'o l'êa 'n pòpolo pre-indeuropeo ò anario (comme i Baschi). E donca gh’êa di Lìguri tra l’Àrno e i Pirenei, inte valàdde do Pò e do Ròdano, arivando scìnn-a-e Preàrpi. I Lìguri parlâvan a léngoa antîga lìgure, che a no l'êa scrîta, e coscì a l'é anæta persa; pâ che a cadénsa e çerte paròlle do lìgure de ancheu seggian derivæ da-o lìgure de quella vòtta.

E testimoniànse da prezénsa de l’òmmo in Ligùria són da çercâ scìnn-a da-a preistöia. Vixìn a-o pòrto de Nìssa, inta Tæra Amâ, l’é stæto trovòu de tràcce de ciù antîghe cabànn-e costroîe da cacioéi nòmadi, quæxi 300.000 ànni fa. A prìmma stratigrafîa a l’à mostròu despægi perîodi insediatîvi, con rèsti de cabànn-e òvali co-o fȇugo into mȇzo, riseu scavisæ, rascìn e béstie caturæ quæ pòrchi sarvæghi, tartarûghe, rinocerónti de Merk, liofànti meridionâli, beu sarvæghi e öxélli. Vixìn a Lȇua l’é stæto trovòu tràcce de l’òmmo de Neanderthal. Inte gròtte de Toiàn són vixìbili ségni che quélli pòsti ȇan frequentæ a-a fìn do Paleolìtico Supeiô. Inta gròtta di Brìcchi Rósci de Vintimìggia l’é stæto trovòu di rèsti ch’aregòrdan l’Òmmo do Cro-Magnon. A Finâ (Ænn-e Àrbe) se trȇuvan testimoniànse do Neolìtico con di diségni che se pȇuan datâ fra i 20.000 e i 18.700 ànni fa e inte gròtte lóngo o torénte Penavàira, inta valàdda co-o mæximo nómme into teritöio igàono, l’é stæto trovòu rèsti de òmmi de 7.000 anni primma de Crìsto.

A partî da-o segóndo milénio prìmma de Crìsto (Neolìtico) se gh’àn notìçie da prezénsa di lìguri in sce ’n teritöio asæ grànde ch’o corispónde ciù o mȇno a tùtta l’Itàlia setentrionâle. A ògni mòddo se pénsa che i antîghi lìguri se són scistemæ in sciâ costȇa mediterània da-o Ròdano a l’Àrno (coscì o scrîve o Polìbio), arivàndo co-a sò prezénsa scìn’a-a costȇa mediterània spagnòlla a ponénte e a-o Tévere vèrso sùd-èst e colonizàndo e îzoe da Còrscica, da Sardégna e da Sicìlia. A poéiva ȇse ’na popolaçión de quæxi 200.000 persónn-e, spartîe inte vàrie tribù. De lô ne rèstan numerôxi repèrti de tæra chéutta. De manimàn e migraçioìn di Cèlti (che parlâvan o leponzio ò lepontico) e e colonizaçioìn di Fenìcci, di Grȇghi e di Cartaginéixi, àn pigiòu o pòsto di Lìguri a partî da-o IV sécolo prìmma de Crìsto.

I Lìguri inte testimoniànse di aotoî antîghi

I Lìguri êan génte di monti. Mangiâvan sorviatùtto servaginn-a, formaggio e læte. Gh'ean quei che de lòu êan merçenari e anavan a fa' a guæra pe' âtri pàixi (Cartagine o Romma). Quei che vivevan vixìn a-o mâ, o Mâ Ligure, êan pescoéi e mainæ, e navegavan, anche a-o largo, sénpre con barche piccinn-e. O Diodòro Sìculo (stòrico grêgo, 80–20 prìmma de Crìsto) o scriveiva in grêgo:

«I Lìguri stàn inte ’na tæra sarvæga e a sò vìtta a l’é dûa e descòmoda tra fadîghe e o contìnoo travagiâ p’agiutâse l’un con l’âtro. L’ezerciçio fìxico e a sobriêtæ do mangiâ fàn sci che i sò còrpi ségian stìggi ma into mæximo ténpo robùsti. Gh’àn in mòddo de fâ rùstego e no àman ni o sgoàsso ni e comoditæ. E dònne són fòrti e forzelûe cómme i òmmi; i òmmi són cómme e béstie sarvæghe e, inte ’n conbatiménto, ghe veu tréi Gàlli pe fâ ‘n Lìgure. Inte tùtte e ativitæ rischiôze són capâçi e ardimentôxi. Vàn pò-u mâ scìnn-a-e costêe de l’Àfrica e sfìdan con coràggio tùtti i perìcoli.»

(Diodòro Sìculo, Bibliotheca historica, V)

I Lìguri són nominæ pe-a prìmma vòtta inte ’n tòcco do Ezìodo riportòu da-o Strabón inte a “Geografia, VII 3.7”, cómme i ciù antîghi abitànte de l’Òcidénte: “Etìopi, Lìguri e Sciîti alevatoî de cavàlli”. Âtri aotoî (Dîodöo Sìcolo, Virgìlio, Lìvio, Cicerón) scrîvan cómme i Lìguri ancón into II sécolo primma de Crìsto vivéivan inte de condiçioìn primitîve e ne dàn l’inmàgine de ’n pòpolo sarvægo, fȇo, i quæ goeriȇri fàn poîa sólo co-o fâse védde.

Ma into mæximo ténpo vȇgne sotoliniòu a qualitæ de solidarietæ e d’ònestæ de ’na popolaçión contadìnn-a e de pastoî no ancón spartîa in “clàsse” e inta quæ e dònne afróntan e mæxime fadîghe di òmmi inte ’na tæra definîa pìnn-a de prîe, stérile, crûa e covèrta de èrboi da tiâ zu. No tùtti i aotoî antîghi dàn di giudìççi poxitîvi, prezénpio o Màrco Pòrcio Catón o defìsce i Lìguri ignorànti e böxàrdi, in pòpolo ch’o l’à pèrso a memöia de sò òrìgini. Tùtti sti eleménti chi ne fàn capî cómme i Lìguri, pòpolo asæ antîgo spantegæ in ténpi lontàn inte ’na grànde pàrte do Mediterànio de Ponénte, són stæti sotomìssi, no sénsa dificoltæ, da-i Români, cóntra i quæ a mancànsa de ’na coltûa, de tradiçioìn, de ’n’identitæ, de ’n’unitæ polìtica e de ’na clàsse de nòbili co-o potȇre de decìdde, són stæte a raxón de ’na deboléssa chò-u caraterìstico e fòrte tenperaménto o no l’é bastòu a sarvâli.

Pòpoli Lìguri

Antîga stêle lìgure

E naçioìn ciù importanti, inta Ligùria de ancheu, êan:

• Apuani - inta provinsa de Spézza e inta Lunigiànn-a
• Tigulli - inta Rivêa de Levànte
• Genuati - a Zêna, dovve òua gh'é o Çentro Stòrego
• Vituri - a Utri
• Sabazi - a Sann-a
• Docili - dovve gh'é Arbisêua
• Epanteri - a Còrcre
• Ingauni - dovve gh'é Arbenga
• Intemeli - a Vintimiggia

Ghe n'êa anche inte âtre regioìn

• Friniati
• Ilvati
• Magelli
• Statielli
• Dertunini
• Caburriati
• Taurini
• Libui
• Veleiati
• Levi
• Marici
• Segobrigi

L'época româna

A Ligùria a-i ténpi di romèn antîghi, dîta Regio IX Liguria

Co-a prìmma goæra pùnica (II sécolo prìmma de Crìsto) i Lìguri se són spartîi tra aleæ de Cartàgine e aleæ de Rómma. L'é stæto quànde i Români àn conquistòu sto teritöio chi, con l’agiùtto di sò aleæ Genuates, che l’àn ciamòu Lìgùria, ch'o corispondéiva a-a IX Regio de l'Inpȇro româno, ch'a l'andâva da-e Àrpi Marìtime e Còsie, a-o Pò, a-o Trébia e a-o Mâgra. A descriçión da IX Regio Italiæ a l'é do Plìnio:

(LA) «[...] patet ora Liguriæ inter amnes Varum et Macram XXXi Milia passuum. Haec regio ex descriptione Augusti nona est.»	(LIJ) «A región Ligùria a va fra i sciùmmi Vâro e Mâgra pe 31 mìggia române. Sta región chi a l’é a nȇuvén segóndo a definiçión de l’Aogósto.»
(Plìnio o Vêgio, Naturalis Historia, III, 5,49)

Sta región chi a l’ȇa ciù picìnn-a de quélla òriginâle òcupâ da-i Lìguri inta preistöia. Con tùtta probabilitæ inte sta provìnsa chi se ghe conservâva ancón l’etnîa lìgure ciù pûra, in càngio inta Lunigiànn-a e inte regioìn a-o de la de Àrpi e popolaçioìn s’ȇan òrmâi mescciæ con âtre tribù.

De fæti l'Ecatȇo de Milȇto into VI sécolo prìmma de Crìsto o ne dîxe che Mónego e Marséggia ȇan çitæ lìguri e i Elisici, pòpolo ch’o stâva fra o Ròdano e i Pirenȇi, ȇan 'na mescciûa de Lìguri e Ibȇri. Into Trexénto o Dànte, into pigiâ in consciderasción sorvetùtto a questión lengoìstica-dialetâle, o parliâ da Ligùria cómme de 'na región conpréiza fra o Triónfo de l'Aogósto, Lèrxi e o spartiægoe alpìn-apenìnico. Scibén chi-â coscénsa d’ȇse 'n'ùnica etnîa ciù grànde a dûa ancón pe bén bén. L'idȇa de ’na región ch'a va da-o Vâro a l'Àrno a l'é ancón pigiâ da-o Iàcopo Braxélli, cançelȇ da Repùblica de Zȇna de l'anno 1419, inta sò Descrizione della Riviera. Inte l'anno 180 prìmma de Crìsto i Români, pe poéi dispónn-e da Ligùria inta sò conquìsta da Gàlia, àn dovûo deportâ 47.000 Lìguri Apoâni, òstinæ ribèlli, e l'àn confinæ inte l’àrea Sanìtica ch'a l'é fra Avelìn e Benevénto.

Letiatûa in sci Lìguri

Di antîghi stòrichi, quei che àn scrîto de ciù in sci Lìguri Antîghi son stæti Diodòro Sìculo, Strabón, Eròdoto. O professô Nino Lamboglia o l'à scrîto o lìbbro "A Ligùria Antîga", ch'a l'é l'òpera ciù inportante in sce questo argomento.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Liguri Antighi