Tuiran
(Rindirisòu da Toiàn)
AR
|
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietàe tuiranina |
| Tuiràn cumün | ||
|---|---|---|
| ||
 | ||
| Localizaçión | ||
| Stâto |  Itàlia
| |
| Región |  Liguria
| |
| Provìnsa |  Savuna
| |
| Aministraçión | ||
| Scìndico | Giuseppe De Fezza (lista cìvica "Toirano continua...") da-o 27-5-2019 | |
| Dæta de instituçión | 1861 | |
| Teritöio | ||
| Coordinæ: | 44°07′37.35″N 8°12′25.59″E / 44.127042°N 8.207108°E | |
| Altitùdine | 38 m s.l.m. | |
| Superfìcce | 18,97 km² | |
| Abitanti | 2 681[1] (30-6-2019) | |
| Denscitæ | 141,33 ab./km² | |
| Fraçioìn | Cârpe | |
| Comùn confinanti | Barestìn, Bardenèi, Buisàn, U Burghéttu, Castreveju, U Serià | |
| Âtre informaçioìn | ||
| CAP | 17055 | |
| Prefìsso | 0182 | |
| Fûzo oràrio | UTC+1 | |
| Còdice ISTAT | 009061 | |
| Cod. cadastrâ | L190 | |
| Targa | SV | |
| Cl. scìsmica | zöna 3 (sismicitæ bàssa)[2] | |
| Cl. climàtica | zöna C, 1 333 GG[3] | |
| Nomme abitanti | tuiranìn tuiranési[n. 1] | |
| Sànto patrón | San Martìn de Tours | |
| Giórno festîvo | 11 nuvémbre | |
| Cartògrafîa | ||
  Tuiràn | ||
.svg) | ||
| Scîto instituçionâle | ||
Tuiràn (Tui(r)àn, Tuìan o Tuiàn[n. 2] in arbenganése e priése, Tuïàn in imperiése, Toiàn in zenése, Toirano in italiàn) u l'è in cumün de 2.681 abitanti (dâti agiurnài au 2019) inta pruvinsa de Savuna.
Geugrafìa[modìfica | modìfica wikitèsto]
A fìn da vàlle du Varatèlla, mirà da-a regiùn da Cà de Sappi
U valùn scavàu da-u Riàn Vêru, a-a senèstra de quéllu du Varatèlla
A Varatèlla a-a Braia
U Zuvu, vìstu rivàndu da Tuiràn
_-_val%C3%A0dda_do_Varat%C3%A8lla.jpg)
U cumün de Tuiràn u l'è inta vàlle da scciumàira Varatèlla, cu-u burgu ch'u l'è centràu a-a sò cunfruénsa cu-u riàn Baresciùn. L'è duminàu da-u munte de San Pêru, âtu 891 m srua u livéllu du mâ, dunde (grasie a-u riàn Vêru) se trövan ascì de gròtte bén bén cunusciüe, cumme quélla da Bàzura e quélla du Curumbu. A parte ciü a munte u l'è pöi surcà da vàlle du Varatèlla, a quâle, a l'artéssa da regiùn du Sâtu du Lüu, a se divìdde inti dui valùi de Cârpe e da Vàlle[4].
U teritòriu de Tuiràn u gh'à ina gràn variabilitàe, pasàndu da-a ciâna custêra a sèrte tra e vètte ciü âte da zöna, cu-in'elevasiùn màscima de tòstu milleséntu métri srua u livèllu du mà[4]. A regiùn ciü bâssa, dund'u gh'é u céntru de paìse, a l'è pròpriu a-a fìn da vàlle du Varatèlla, a l'inprinsìpiu da cianüra furmà da-i depòxiti purtài da scciumàira e che, a-u reundu, a l'é delimità da ina série de munti. A punénte, p'u chiürtu tòccu a-i cunfìn cu-u Serià, u teritòriu tuiranìn u l'arìva fìn'a-a crèsta ch'a chìna zü da-u Pòzzu Grânde (813 m), p'a parte cumprésa tra u Munte Aü (748 m) e u Munte Srua Tuiràn (621 m). De chi, traversàu u valùn de Barestìn, u cunfìn u se desvilüppa lüngu tüttu u valùn de Cârpe, muntàndu quâxi in sa punta da Ròcca (1.141 m) pe pöi virà lüngu a crèsta du spartiàiva cu-a Burmia, dund'u gh'è u Munte Bâncu (983 m) e u Zu ch'u gh'à dàu u numme (939 m). De chi, pasàu u Zuvu de Tuiràn (801 m), u cunfìn u chìna zü p'a Vàlle fìn'a-u Bric Pulènza (98 m), arivàndu quâxi a-u Munte Castelà (113 m). Tra i bricchi da zöna, se pö ancua mensunà a Punta Alsabècchi (784 m), l'ünicu ch'u sécce pe intréu intu teritòriu tuiranìn e che, cu-a sò pusisiùn, u svètta in sa frasiùn de Cârpe.
Tuiràn u l'è pöi cumprésu, pe l'intréu sò teritòriu, intu bacìn idrugràficu da scciumàira Varatèlla, ch'a càmpa l'àiva de tütti i riài da zöna. Ultre a-a scciumàira, i riài ciü impurtànti du cumün i sùn i dui ch'i a furma, sarêa a dì u Riàn de Cârpe e u Riàn da Vàlle, insèmme a-u Riàn du Punte, dicciu ascì de Baresciùn, ch'u végne zü da-u valùn de Barestìn e ch'u se càccia inta scciumàira in curispundénsa du céntru du paìse.
A zöna a l'è caraterizà da impurtànti fenòmeni càrsici ch'i se sùn furmài inti sò terén, cu-in gràn nümeru de strutüre ch'i vàn da-e tâne ciü picine fin'a-e gròtte ciü rinumàe, cumme quélle, vixitàbili, da Bàzura e de Santa Lisia de Srua e de Sutta, e quélle du Curumbu, da Gèra e da Tâna d'Imeruna. Caraterìstica da parte ciü a munte du cumün, inte l'àrea geulògica de l'eleméntu de Cârpe - dunca de l'ünitàe Castreveju-Cirixöa - a l'è a presénsa de in tìpu de gròtte particulà a furma de pussu, cunusciüu cu-u numme de bürancu[5]. Stu numme a l'inprinsìpiu u l'éra adueràu pe indicà sulu quéllu che aù u l'è dicciu u Bürancu da Cruxe, u prìmmu ch'u sécce stàu descruvìu e tra i ciü prufundi, mensunàu fina inte in àttu du 1122 e zà cumme Burancho Crucis a-u catàstu du 1508. Stu fossu, situàu de d'âtu a-u Zuvu de Tuiràn, u l'à dàu urìgine a de bèlle fòre e stòrie da tradisiùn du pòstu, repijàe e cuntàe inte l'Öttuséntu da-u Bacciu Mainêru intu sò La leggenda del buranco[4].
Frasiùi e burgàe[modìfica | modìfica wikitèsto]
Panuràmma de Cârpe pijàu da-u stradùn, a l'artéssa de l'oratòriu
Baresciùn, a ciàssa de l'oratòriu
Panuràmma da burgà de Dâri da Vìa Còsta
A burgà da Certùssa da-a pruvinciâle pe Buisàn
_da_SP_60.png)
_-_v%C3%ACsta_(1).jpg)
_-_v%C3%ACsta_(2).jpg)
- Cârpe
U burgu de Cârpe u l'è inte ina pusisiùn destacà da-u céntru du cumün, truvànduse in se rìve da Punta Alsabècchi a 400 m srua u livèllu du mà, inta parte ciü âta da vàlle du Varatèlla. Scibén che aù u l'è sutta a-a cumüna tuiranina, u l'à avüu ina stòria bén bén diferénte, fàndu parte de tère du ràmmu di marchési Du Caréttu ch'u staxêva a Barestìn, méntre u rèstu de Tuiràn u l'éra da séculi sutta a-a Repübrica de Zéna. Pertântu, ascì dòppu l'entrà intu régnu de Sardégna, u paìse u l'à fàcciu cumün pe cuntu sò, restàndu tà fìn'a-u 1869. Dunca, de quéllu ànnu, u s'è füzu pròpriu cun Barestìn p'i liàmmi stòrici tra e due cumünitàe, pasàndu però sutta a Tuiràn du 1905, dòppu l'avertüra du cianté du stradùn, ch'u l'à perméssu in trànsitu ciü spedìu vèrsu a còsta[6].
A frasiùn a l'è spartìa ascì inte vârie burgàe, mìsse ciü ò ménu a-u reundu de quélla da Gêxa, dund'a gh'è a paròcchia de San Benârdu. In particulà, e ciü impurtànti i sùn quélle da Ruggia, de Cà Scüre, de Cà di Cuxi, de Cà di Barlétti, de Cà di Garùi e de Cà de Ròcche, ma ghe n'è ancua de âtre ciü picìne cumme e Cantine e a Gêxa, ultre a de cascìne spantegàe p'u rèstu da valùn[6].
- E burgàe
Cunfìn[modìfica | modìfica wikitèsto]
U cumün de Tuiràn u gh'à di cunfìn cun quélli de Bardenèi vèrsu nòrd, de Buisàn da-u nòrd a-u levànte, du Burghéttu a süd-èst, du Serià a süd, de Barestìn a-u süd-òvest e de Castreveju a punénte[7].
Stòria[modìfica | modìfica wikitèsto]
|
«Toiran ricco e forte |
| (Anònimu, La raxone de la Pasca [...], vv. 98-103, 1473) |
Antighitàe[modìfica | modìfica wikitèsto]
Etàe de mèzzu[modìfica | modìfica wikitèsto]
Etàe mudèrna[modìfica | modìfica wikitèsto]
Etàe cuntempurànea[modìfica | modìfica wikitèsto]
Abitànti[modìfica | modìfica wikitèsto]
Evulusiùn demugràfica[modìfica | modìfica wikitèsto]
Abitànti censìi[8]
Minurànse furèste[modìfica | modìfica wikitèsto]
Dàndu améntu a l'ISTAT, a-u 31 de dixémbre du 2020 a Tuiràn i ghe sùn 92 residénti furèsti[9].
Cugnummi ciü difuzi[modìfica | modìfica wikitèsto]
I cugnummi ciü difuzi a Tuiràn i sùn: Maineri (Mainêru), Ferrari (Ferâri), Zunino (Zunìn), Oddone (Uddùn) e Durante (Dürante)[10].
Pòsti de interèsse[modìfica | modìfica wikitèsto]
Architetüre religiuse[modìfica | modìfica wikitèsto]
- Paròcchia de Tuiràn
Faciâta da gêxa de San Martìn
A gêxa da Madònna du Ruzâriu
Oratòriu du Trànsitu de San Giuseppe
Quéllu ch'u rèsta da gêxa da Certùssa
L'oratòriu di Santi Pêru e Ròccu a Baresciùn
Faciâta de l'abasia de San Pêru
Santuâriu de Santa Lisia, a cà de l'eremìtta e u campanìn
A capélla de Sant'Ànna, a Dâri
_-_v%C3%ACsta_(3).jpg)
_-_faci%C3%A2ta_(1).jpg)
_-_v%C3%ACsta_(1).jpg)
- Gêxa de San Martin de Tours: a paròcchia du paìse, a se tröva intu burgu vêgiu e a l'è stà tirà sciü vèrsu a fìn du XVI séculu a-u pòstu de l'antìga cêve de Tuiràn, vegnìndu cunsacrà u 1° de agustu du 1609 da-u véscu d'Arbénga Luca Fieschi. A-u de föra a gêxa a se mustra cu-ina strutüra sémplice, cun poche decurasiùi, e a gh'à cumme campanìn in'âta ture du trexéntu, zà aduerà da-a prìmma cêve. A l'è pöi tacà da in pòrtegu cu-u vixìn oratòriu di disciplinài, rezüu da de culònne ch'i l'éra inta gêxa vêgia. L'intèrnu, a trè navâte separàe cun öttu culònne de prêa de Veréssu, u l'è invêce in stile baròccu e riccu de decurasiùi, cu-in grànde artà "a nâve" du 1709, sruastàu da ina cruxe da prucesiùn realizà da-u scurtù zenése Giambattista Bissone, dicciu "U Venesiàn". In sa driccia de l'artà mazù gh'é quéllu da Sunta, du 1758, méntre, a-a sò senèstra, se tröva l'artà ciü antìgu da gêxa, sarêa a dì quéllu da Pentecòste, du 1613. Tra e òpere chi cunservàe, se pö ancua reurdà u purpitu du 1755, in stile rococò, a statua de San Martìn da butéga zenése di Olivari e quélle di Santi Austìn e Giasintu, da butéga di Carlone. U sufittu u l'è stàu tenzüu e decuràu da-u zenése Gerolamo Graffigna, da scöra du Barabìn[11][12].
- Gêxa da Madònna du Ruzâriu: a se tröva inta burgà da Braia, da là du Riàn du Punte rispèttu a-u Turaccu. A sò custrusiùn, osciüa da-i frâti Dumenicài, a l'è cumensà du 1481, adatàndu de cà che di tuiranìn, u 10 de màzzu du 1478, i l'axêva lasciàu a-a Gêxa. A gêxétta a l'à pijàu u sò aspèttu d'ancöi cu-a ricustrusiùn du 1627 e alantù a gh'éra d'atàccu ascì in cunvéntu. A custrusiùn a l'à però patìu di gròssi dàgni cu-e guère napuleòniche e intu bumbardaméntu de Tuiràn du 12 de agustu du 1944, vegnìndu dunca restaurà du '52 e du '69. Dréntu a-a gêxa a gh'è cunservà ina gràn tòra da Vèrgine cu-u Bambìn, faccia da-u pitù zenése Orasiu De Ferâri, e due statue da prucesiùn dedicàe a-a Madònna du Ruzâriu cu-u Bambìn e a San Pêru in Glòria[13].
- Oratòriu du Trànsitu de San Giuseppe: u l'è a l'entrà de munte du burgu vêgiu, dunde ina vòta a gh'éra üna de pòrte inte murâje du paìse. I l'àn tiràu sciü intu 1716 pe uré du capitàn Giuseppe Polla, cumm'u l'è reurdàu da in'iscrisiùn in sa faciâta de l'edifìssiu, vegnìndu adueràu da in'òpera pìa di frâti Sculòpi fin'a-u 1798, ànnu de supresiùn de l'Urdine inti teritòri da növa Repübrica Ligüre. A capélla a gh'à ina strutüra de tipu baroccu, surmuntà da ina bèlla cupula cruvìa de ciàppe e cu-in lanternìn in sa punta. Intu dréntu, srua a l'artà de mârmu, se cunsèrva ina tòra dedicà a-u titulâre, in Trànsitu de San Giuseppe du XVIII séculu realizàu da in pitù scunusciüu de scöra ligüre[14].
- Certùssa de Tuiràn: a se tröva inta burgà cu-u mèximu numme, a-u de là du Varatèlla, dunde se végghe ancua i sò rüderi. A custrusiùn da certùssa a l'è cumensà intu 1495, quându i frâti de San Brunùn, ch'i staxêva inte l'abasìa de San Pêru, i sùn chinài ciü a vàlle. Cu-a supresiùn de l'urdine intu 1798, u cumplèssu u l'è stàu abandunàu, vegnìndu in parte derucàu quârche ànnu doppu. Mèntre e cà di frâti i sùn stàe caciàe zü o riadatàe, i svètta ancua e ruìne da gêxa, ch'a l'éra dedicà a San Pêru in Vinculi, cun l'âtu campanìn du 1564[15].
- Oratòriu di Sànti Pêru e Ròccu: u l'è l'oratòriu da burgà de Baresciùn, in sa stràdda ch'a l'andaxêva vèrsu Barestìn. A sò custrusiùn a remunterêa a l'inisiu du Seisentu, pöi rimanezà intu XVIII séculu. Dréntu a l'oratòriu a gh'è cunservà ina statua de San Ròccu, purtà in prucesiùn intu giurnu da fèsta patrunâle, òpera du scurtù zenése Giobatta Garaventa[16].
- Abasìa de San Pêru in Varatèlla: cunusciüa ascì cumme abasìa de San Pêru a-i Munti, a se tröva in sìmma a-u Munte San Pêru e a l'è tra e custrusiùi ciü antìghe de zöna. Infàtti, dàndu améntu a-a tradisiùn lucâle, a sò realizasiùn a remunterêa fin'a-u periudu du Carlu Mâgnu; a ògni mòddu e prìmme testimuniànse scriccie i permétte de dâghe ina datasiùn zà presedénte a l'ànnu mille. A-u prinsipiu aministrà da-i frâti benedetìn, intu 1313 a l'é pasà a-i certuzìn che però, du 1495, i sùn andài a stà inta növa certùssa a-u fundu da vàlle. A vêgia abasìa a l'à cuscì perdüu a sò impurtànsa, ma sénsa vegnì mâi abandunà du tüttu. Ancua d'ancöi, a-u giurnu de San Pêru, inti prài de l'abasia a se tégne ina fèsta rinumà e, ina vòta ògni sìnqu'àgni, a ghe munta da-u burgu ina gràn prucesiùn, pasàndu pe l'antiga stràdda da sà[17][18].
- Santuâriu rüpèstre de Santa Lisia: u l'è custruìu in se rive du Munte Raviné, inta gròtta diccia de Santa Lisia de Srua, intu mèzzu tra quélla da Bàzura e quélla de Santa Lisia de Sutta, ch'i sùn l'entrâ e a sciurtìa du percursu vixitàbile. A prìmma mensiùn du santuâriu a l'è du 1519, cuntegnüa inte ina bulla du Pàppa Leùn X, ma zà intu mediuevu a gh'éra chi in scìtu sâcru dunde se fermâva i pelegrìn ch'i andaxêva a Rumma. De föra se végghe sulu a faciâta, cun d'atàccu a cà de l'eremìtta, e u campanìn, méntre l'àula du santuâriu a l'è ricavà dréntu a-a gròtta. L'òpera ciü impurtànte chi cunservà a l'è ina statua da santa titulâre du 1604, scurpìa da Taddeo Carlone, méntre, daré l'artà, a gh'é in pussu cun de l'âiva benedìa aduerà da-i pelegrìn pe bagnâse i öggi e e ferìe[19].
- Capélla de Sant'Anna: a capélla da burgà de Dâri, a punénte du céntru stòricu, a l'è custruìa a l'incruxu tra a mudèrna stràdda pruvinciâle pe Buisàn e l'antìga stràdda da sà ch'a munta fin'a San Pêru. Strutüra rüstega, a gh'à, de travèrsu a-a faciâta lüngu a murâja de driccia, in picìn campanìn a vèira[20].
- Capelétta de Sant'Antògnu: a l'è ina picina capelétta inta burgà da Cruxà, cumprèsa tra a Bràia, a levànte, e Baresciùn, a punénte. Situà a l'incruxu tra de növe stràdde residensiâli e restaurà du 2015, a gh'à in artarìn srua a-u quâle a gh'è in afréscu dedicàu a-u sàntu[21].
- Paròcchia de Cârpe
- Gêxa de San Benârdu: a l'è a gêxa da paròcchia de Cârpe, situà a-u centru da frasiùn inta burgà che, pijàndu da lèi u numme, a l'è diccia pròpriu da Gêxa. Tirà sciü pe rimpiasà u primìscimu scitu sâcru du paìse e a l'inprinsìpiu dedicà a San Bastiàn, a l'è stà erezüa a paròcchia du 1609 cu-a separasiùn da-a gêxa muè de San Zorzu de Barestìn. A-u de föra a gh'à ina strutüra sémplice, afiancà da in'âtu campanìn da-a caraterìstica cupula a seulla, ch'a gh'à d'atàccu, vèrsu munte, u lucâle dunde a staxêva a scöra e, de daré, a cà canònica. U dréntu, a ina sula navâta, u l'è duminàu da l'artà baròccu, osciüu da-i marchési du Caréttu de Barestìn e ch'u gh'à ancua i stémmi da famija intajài intu mârmu. Tra e òpere chi cunservàe, pe devusiùn e prêxu se pö minsunà a statua de San Benârdu, cumisciunà inte l'Öttuséntu da-a cunfratèrnita de San Bastian e purtà in prucesiùn a-u dì da fèsta patrunâle[22].
- Oratòriu de San Benârdu: custrusiùn in sa stràdda pruvinciâle, a l'è a l'entrà du paìse, vixin a-a burgà da Ruggia. L'edifìssiu, ch'u l'à pijàu a sò strutüra d'ancöi intu cursu de l'Öttuséntu, u l'è stàu l'oratòriu da frasiùn e ascì a sêde a cunfratèrnita de San Bastiàn. Cu-a fìn da cunfratèrnita, intu XIX séculu l'oratòriu u gh'à avüu vârie funsiùi e, pe in sèrtu témpu, u l'è stàu fina adueràu cumme cìne.
Architetüre civili[modìfica | modìfica wikitèsto]
L'âra du palàssu D'Aste-Du Caréttu afacià sciü u Parcu du Marchése
Vista du punte de Giàire
.jpg)
_-_v%C3%ACsta_(1).jpg)
- U Parâxu: u l'è u palàssu intu céntru stòricu dunde i staxêva i véscui d'Arbénga, ch'i l'aduerâva d'estàe cumme sò residénsa. Afaciàu in sa Via Paròdi, u Parâxu u gh'à a-u ciàn terén de arcàe rezüe da trè culònne, tiràe sciü intu XV séculu. Chi a se cunsèrva in architrâvu de prêa néira, fàcciu du 1503, ch'u gh'à scurpìi i blazùi de San Miché, titulâre da catedrâle, e du véscu Leunardu Marchése, ch'u l'à cumisciunàu. Intu Parâxu, du 1831, u gh'è nasciüu u puêta tuiranìn Bacciu Emanuele Maineri[23].
- Palàssu D'Aste-Du Caréttu (in Via Paròdi), aù Garasìn: cunusciüu ascì cumme Domo de Aste, u l'è tra i ciü impurtànti palàssi du céntru stòricu. U l'è furmàu da vâri edifìssi tacài insèmme e tirài sciü tra u 1300 e u 1806, vegnìndu rimanezài intu cursu du XIX séculu pe cuntu da famìja Garasìn. A-u de föra u palàssu u presénta ina löggia du Trexéntu e in purtà de prêa du Finà du XVI séculu, cu-a faciâta in sa Ciàssa Mârtiri ch'a l'è ancua decurà cu-u stémma da famìja di cunti D'Aste. Intu dréntu du palàssu, se pö ancua végghe arêdi e decurasiùi uriginâli, cu-u gràn scarùn du 1797 de mârmu e ciàppe ch'u purta fin'a l'âtriu da gràn sâla, decurà intu XVIII séculu e dutà de in camìn de mârmu in stìle Luiggi XV. I paviménti i cunsèrva ancua di lagiui uriginâli du Seiséntu.
- Palàssu D'Aste-Du Caréttu (in Via Pòlla): dicciu ascì u palàssu "du Marchése", a sò custrusiùn a remunterêa a-u XV séculu, pöi rimanezàu cun parégge azunte intu cursu di séculi. Da l'inprinsìpiu de pruprietàe da famìja d'Aste, du 1800 i l'àn catàu i Du Caréttu de Barestìn, ch'i ghe sùn restài fin'a-u 1950. Inte stu palàssu chi, afaciàu sciü u Parcu du Marchése, a gh'è a sêde du musêu etnugràficu da Vàlle du Varatèlla, druvìu du 1997 e ch'u permétte de vixitâne e stàlle e ina pàrte du ciàn nòbile, alestìu cumme a-u témpu di cunti d'Aste[24][25].
- Palàssu Barestìn: pruprietàe da famìja di Du Caréttu de Barestìn, u l'è ina custrusiùn du XVI séculu, afacià in sa Ciàssa Mârtiri a l'incruxu cun Via Paròdi. A-u ciàn terén u gh'axêva de arcàe che aù i sùn seràe, ma de quâli se pö ancua mirà u prufì di maùi[26].
- Villa Mainêru o Provàggi: a l'è ina gròssa villa ch'a se tröva sübitu a vàlle du burgu, cumprésa tra a vêgia stràdda, ch'a pàssa dréntu a-u paìse, e a növa pruvinciâle. A sò custrusiùn a l'è stà cumisciunà da-u Pêru Mainêru, dicciu "u Biundìn", vèrsu a fìn du XIX séculu, restàndu de pruprietàe de famìje Mainêru e Barlòccu fin'a-u 1978. Vixità, intu cursu di àgni, da impurtànti persunalitàe, tra i vâri incuntri pulìtici l'è stàu chi ch'u s'è decizu de custruì a famuza Via XX Setémbre de Zéna. A villa a l'è afiancà da âtre custrusiùi ciü picine, da ina ture inta faciâta de punénte e, a-u reundu, a gh'à ancua in picìn giardìn[27][28].
- Punte de Giàire: u l'è in antìgu punte du Trexéntu, pe vâri séculi l'ünicu ch'u l'atraversésse a scciumàira, situàu a l'artéssa du burgu vêgiu. U punte, ch'u l'à pijàu u numme da-u scìtu dund'u se tröva, u gh'à ina strutüra a trè arcàe de larghéssa diferénte e, srua a-a ciü âta, intu XIX séculu a s'é realizà ina capelétta vutìva. De frunte a sta capelétta a gh'é ancua ina cruxe, cu-ina targa du 1818 ch'a regurda l'indurgénsa de quaranta giurni a chi u l'avésse dicciu in pater ed ave[29][30].
- Punte du Murìn: u l'è in punte de prêa a due arcàe lüngu a stràdda che da-u burgu a muntâva fin'a-a Certùssa. U sò numme u végne da-u gràn edifìssiu in sa spunda senèstra du Varatèlla, tiràu sciü tra i séculi XV e XVII da-i frâti du cunvéntu e che a l'inprinsìpiu u l'éra adueràu cumme papelêra, cangiàndu ciü târdi a sò funsiùn a quélla de gumbu e de murìn da gràn. D'atàccu a stu punte, a gh'é u scìtu dund'u parte u bêu de l'âiva câda, ch'u càmpa l'âiva de ina funtâna ch'a sciorte de pocu ciü in sciü du léttu da scciumàira[18].
Musêi[modìfica | modìfica wikitèsto]
L'entrà du musêu
I atrèssi du bancarà intu musêu etnugràficu
Atrèssi p'u travàju inti càmpi
U schéletru de lince intu musêu preistòricu
- Musêu etnugràficu da Vàlle du Varatèlla: druvìu du 1997, u se tröva dréntu a-a parte du Palàssu D'Aste-Du Caréttu sciü Via Pòlla. U musêu u gh'à ina culesiùn de tòstu 1.400 pèssi, divìsi tra dixöttu sesiùi in sa bâze du tìpu de travaju, ch'i remunta da-i prìmmi àgni du XVII séculu fìn'a l'inprinsìpiu de quéllu pasàu. Inti vâri alestiménti i se pö végghe i atrèssi aduerài inti mestéi de l'épuca, cumme quélli p'u travàju inti càmpi, quélli du ferà, du bancarà, du scarpà e du caciò, ultre a numeruze testimuniànse da cultüra di paisài e da sò religiuzitàe. A vìxita a-u musêu a cumprénde ascì l'entrà a-u ciàn nòbile du palàssu D'Aste-Du Caréttu, cu-a capélla da famija, ina culesiùn de quàddri e arcüne stànsie alestìe cumme a-i témpi di cunti d'Aste[31].
- Musêu preistòricu da Vàlle du Varatèlla "Nino Lamboglia": alestìu inti àgni '50, u musêu preistòricu u se tröva dréntu a l'edifìssiu a l'entrà de gròtte e u l'è parte du sò percursu de vìxita. Inta picina espusisiùn, intitulà a-u prufesù Nino Lamboglia, i ghe sùn cunservài vâri repèrti du Paleulìticu, du Neulìticu e de l'etàe rumâna, ch'i végne sécce da-e gròtte de Tuiràn che da âtri cumün da zöna. In particulà, tra i pèssi ciü impurtànti da mustra a gh'è u schéletru quâxi cumplétu de in ursu de cavèrne, ultre a quéllu de in picìn de lince descruvìu, da in scâvu clandestìn, inte ina gròtta tra Campugêxa e Peàgna e recuperàu da-u cuntrabàndu du 1997[32][33].
Natüra[modìfica | modìfica wikitèsto]
A strutüra de "l'òrganu" inta gròtta da Bàzura
E strutüre areundàe inte l'atro de Cibele, gròtta da Bàzura
"Sciure" d'aragunite inta gròtta de Santa Lisia de Sutta
A stànsia du Pantheon inta gròtta de Santa Lisia de Sutta
- Gròtte de Tuiràn: cumplèssu càrsicu ch'u se tröva in se rìve du Munte Raviné, u percursu ch'u pö ése vixitàu u cumprénde in realtàe due gròtte, sarêa a dì quélla da Bàzura e quélla de Santa Lisia de Sutta. E gròtte, atrasiùn ciü rinumà du paìse, i se sùn svilupàe inta furmasiùn cunusciüa cumme e dulòmie de San Pêru a-i Munti, ch'a l'à dàu a-a vàlle du Varatèlla u sò teritòriu particulà, pìn de buranchi, tâne e scarpàe[34]. L'entrà a-a gròtta da Bàzura a l'è stà descruvìa u 28 de màzzu du 1950 da in grüppu de tuiranìn e, dòppu di scâvi archeulògici ch'i gh'àn testimuniàu a presénsa de l'òmmu 12.000 àgni fà e l'avertüra da galerìa ch'a zunta cun quélla de Santa Lisia, e gròtte i sùn stàe a-a fìn druvìe a-u püblicu[35].
- SIC Munte Raviné - Ròcca Barbéna: u scìtu d'interèsse cumünitâriu du Munte Raviné e da Ròcca u l'è in'àrea prutètta de 2.576 ha, creà du 1995, ch'a cumprénde di tòcchi du teritòriu di cumün de Barestìn, Buisàn, Castreveju, Löa e Tuiràn. U scìtu u l'è caraterizàu da in paizàggiu sarvàiru che, cu-a presénsa da furmasiùn de dulòmie de San Pêru a-i Munti srua mensunàe, u gh'à di impurtànti fenòmeni de carsìmu. U SIC u dà prutesiùn a in sèrtu nümeru de ciànte e de bèstie in perìculu, cumme a genziâna ligüre, a campanula de Savuna e u gàmberu de scciümme[36][37].
- SIC Munte Cârmu - Munte Settepani: u l'è l'âtru scìtu d'interèsse cumünitâriu ch'u se tröva inte ina parte du teritòriu de Tuiràn. Creàu lèi ascì du 1995, u cröve in'àrea de 7.575 ha, spartìa cu-i paìsi de A Prêa, Bardenèi, Buisàn, Burmia, Carisàn, Castreveju, Giusténixe, Löa, Majö, Riâtu e Usija. Tra e varietàe de ciànte e de bèstie ch'i tröva chi prutesiùn, ultre a quélle srua mensunàe, i ghe sùn ancua u safràn ligüre, u faxiàn de muntagna e u gattu sarvàiru[38][39].
Ecunumìa[modìfica | modìfica wikitèsto]
Cultüra[modìfica | modìfica wikitèsto]
Dialéttu tuiranìn[modìfica | modìfica wikitèsto]
Persune liàe a Tuiràn[modìfica | modìfica wikitèsto]
- Giovanni Battista D'Aste (Tuiràn, 1566 - Rumma, 1620): frâte austignàn, oratù e teòlugu a l'Archigymnasium de Rumma. U pâpa Paulu V u l'à numinàu vicâriu generâle de l'Urdine Austignàn e, ciü târdi, ascì sacrista puntificiu e véscu da diòcexi de Tagàste, sitàe da Numidia dund'u l'è nasciüu Sant'Austìn[40].
- Giuseppe Polla (Tuiràn, 1659 - 1716): capitàn da Repübrica de Zêna e benefatù du cumün. intu sò testaméntu u l'à lasciàu in'impurtànte dunasiùn pe fundà a Tuiràn in cunvéntu di Sculòpi, dunde mustrà a-i fijöi cumme léze, scrìve e fà de cuntu[41].
- Pier Giacinto Garassini (Tuiràn, 1787 - 1868): mêgo, puliticu e benefatù. U s'è laureàu a-a Sorbonne travajàndu pöi cumme diretù da clinica de Montpellier e u l'è stàu elezüu a-a càrega de depütàu du Régnu de Sardégna pe due legislatüre. U l'à publicàu vâri stüddi scientìfici, sécce liài a-u sò travàju che de agricultüra, e u l'à avüu dui fìji, Onesto e Amandu, ch'i se sùn dedicài a-a vìtta militâre[42].
- Baccio Emanuele Maineri (Tuiràn, 1831 - Rumma, 1899): scritù, tradutù e giurnalista, u l'à travajàu cumme bibliutecâriu a Rumma inte in ministêru. U l'à scricciu de òpere sciü arguménti diferénti, da tèsti stòrici, biogràfici e crìtici a rumànzi e stòrie, cu-in stìle infruensàu a l'inprinsìpiu da Francesco Domenico Guerrazzi e Edgar Allan Poe e ciü târdi ascì da-u Manzoni. Pe quârche ànnu u l'è stàu u diretù du giurnâle Il diritto e, cu-ina culesiùn inisiâle de 221 publicasiùi e 214 librétti, u l'à creàu a prìmma bibliutêca püblica de Tuiràn[43].
- Onesto Garassini (Tuiràn, 1832 - 1902): dòppu avé frequentàu l'Académia Reà de Turìn u l'è entràu inti bersajéi, pijàndu parte a-a campàgna in Crimêa e a-a préza de Rumma du 20 de setémbre du 1870. U s'è cungedàu cu-u grâdu de Tenénte Culunèllu[42].
- Amando Garassini (Tuiràn, 1836 - 1892): u l'à frequentàu lèi ascì l'Académia Reà de Turìn, entràndu, cumme u sò frè, intu còrpu di bersajéi. U l'à partesipàu a l'invaxùn du Régnu de Due Sicìlie e u s'è cungedàu cu-u grâdu de capitàn[42].
- Pietro Igino Mainero (Tuiràn, 1840 - 1913): scìndicu de Tuiràn pe vâri àgni, u l'à facciu alargà e alestì l'uspeà du paìse, metténdughe ina parte du sò patrimòniu. U l'à pöi partesipàu ativaménte a-a realizasiùn de quélla che ancöi a l'à a stràdda pruvinciâle 60 (ch'a và da-u Burghéttu a Bardenèi), permetténdu u pasàggiu inti sò terén.
- Giuseppe Bontempo (Tuiràn, 1853 - ?): u s'è trasferìu inte l'América du Sud, a Buenos Aires, dund'u l'à cruvìu de impurtànti pusisiùi inte cumünitàe d'emigrài. In particulà, u l'è stàu u presidénte da societàe nasiunâle italiâna de Buenos Aires e sòciu unurâriu da societàe "Giuseppe Gailiano"[44].
- Francesco Ronco (Barestìn, 1894 - Tuiràn, 1978): militâre, u l'à cumbatüu inta prìmma guèra mundiâle cu-u grâdu de suttutenénte. Inta guèra de liberasiùn u l'è stàu u cumandànte du 184° regiméntu paracadütìsti e pöi du regiméntu paracadütìsti "Nembo", cu-u grâdu de Generâle de Brigà. A-u cungêdu, intu 1967, u l'éra arivàu a-u grâdu de Generâle de Còrpu d'Armà[45].
- Giovanni Battista Parodi (Zéna, 1905 - Mâta, 1941): nasciüu a Zéna ma de famija tuiranina, u l'è stàu Tenénte de Vascèllu inta Régia Marìna e capusquadrìja di MAS, vâgnàndu ina medàja d'argéntu pe in'asiùn intu cursu du bumbardaméntu aleàu de Vuè du 1940. U l'è finìu masàu u 26 de lüju du 1941 inte in atàccu di MAS a-u purtu da Valétta, pijàndu pe stu chi ina medàja d'argéntu a-a memöria[46].
- Marco Bertolotto (Cugén, 1959): pulìticu, elezüu cumme scìndicu de Tuiràn pe due vòte, u l'è stàu u presidénte da pruvìnsa de Savuna da-u 2004 a-u 2008.
Fèste e fêre[modìfica | modìfica wikitèsto]
U mercatìn p'i gumbi du 2012, inta Braia
I stand inta ciàssa du burgu vêgiu
- Fèsta di Gumbi: scibén ch'a nu sécce lià a in'antìga tradisiùn, a fèsta di gumbi a l'è diventà a ciü rinumà du paìse. Urganizà p'a prìmma vòta du 1984, a cunscìste inte ina spéce de sâgra cun mercatìn spantegà p'i caruggi du burgu vêgiu, de föra de quârche ànnu quându a l'éra inta câva de Martinéttu, cun numerusi stand dunde se cüxina i ciàtti da tradisiùn ligüre e nu sulu. Da-a durâta de ciü giurni, de sòlitu e l'è a l'inprinsìpiu du mése d'agustu[47].
- Fèsta de San Pêru: fèsta antìga tântu sentìa da-i tuiranìn, a sò urìgine a remunterêa fìn'a-u XVI séculu, quându i frâti certuzìn ch'i staxêva inte l'abasìa de San Pêru a-i Munti i se sùn trasferìi inta növa certùssa, ciü a vàlle. A l'è dunca cumensà a tradisiùn che, a-u prìmmu de màzzu, a prevédde a muntà a-a vêgia abasìa pe mèzzu da l'antighìscima stràdda da sà e che aù, ògni sinqu'àgni, a cumprénde ancua a prucesiùn sulènne cu-i Crìsti de cunfratèrnite tuiranine, cu-u rèstu di prucesiunànti ch'u cànta a "Lauda de San Pêru"[48].
- Fèsta de San Martìn: a fèsta p'u santu patrùn du paìse, a l'è ufisià a-a prìmma dumèniga da-u 11 de nuvémbre, cu-ina méssa sulènne inta gêxa de San Martìn e ina prucesiùn ch'a pàssa pe stràdde du burgu vêgiu, muntàndu fìn'a-a Bràia pe pöi vegnì indaré chinàndu da-a pruvinciâle[49].
- Fèsta da Madònna du Ruzâriu: a l'è celebrà, d'inturnu a-u 7 d'utubre, p'a festivitàe a-a quâle a l'è dedicà a gêxétta da burgà da Bràia. Dòppu a santa méssa, a gh'é a prucesiùn da statua da titulâre p'i caruggi du burgu[50].
- Fèsta de San Ròccu: a l'è a fèsta p'u titulâre da burgà de Baresciùn, fàccia tütti i àgni inti tréi giurni da-u 14 a-u 16 d'agustu. A cumprénde ina sâgra ch'a se desvilüppa intu caruggiu de Baresciùn e, a-u dì du santu, de ina prucesiùn guidà da-a càssa de San Ròccu ch'a fà u gìru da burgà[51].
- Fèsta e féra de Santa Lisia: celebrà a-u prìmmu giurnu festìvu da-u 13 de dixémbre, a l'è a festivitàe p'a santa titulâre du santuâriu de Tuiràn. A muntà a-u santuâriu a l'è fàccia a-a sèira, a-u ciàiru de lantèrne e di lümmì purtài in prucesiùn da-i fedéli. Intu burgu vêgiu a gh'è ascì a tradisiunâle féra, cu-u mercatìn e i stand gastrunòmici[52].
- Fèsta de San Benârdu: a l'è a fèsta principâle du paìse de Cârpe e a l'è celebrà intu giurnu du sò patrùn, sarêa a dì u 20 de agustu. A fèsta a cumprénde, dòppu a méssa, a prucesiùn da càssa du santu fìn'a-u pilùn a-a Madònna e, a segunda di àgni, ina sâgra inti prài d'atàccu a-a gêxa.
Aministrasiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]
Scìndici de Tuiràn[modìfica | modìfica wikitèsto]
| Perîodo | Prìmmo çitadìn | Partîo | Càrega | Nòtte | |
|---|---|---|---|---|---|
| 6 zügnu 1985 | 15 zügnu 1990 | Gino Parodi | DC | Scìndicu | |
| 15 zügnu 1990 | 24 arvì 1995 | Gino Parodi | DC | Scìndicu | |
| 24 arvì 1995 | 14 zügnu 1999 | Marco Bertolotto | lista civica | Scìndicu | |
| 14 zügnu 1999 | 14 zügnu 2004 | Marco Bertolotto | PDS | Scìndicu | |
| 14 zügnu 2004 | 8 zügnu 2009 | Silvano Tabò | lista civica | Scìndicu | |
| 8 zügnu 2009 | 26 màzzu 2014 | Silvano Tabò | Viviamo Toirano (lista cìvica) |
Scìndicu | |
| 26 màzzu 2014 | 27 màzzu 2019 | Gianfranca Lionetti | Punto e a capo (lista cìvica) |
Scìndicu | |
| 27 màzzu 2019 | in càrega | Giuseppe De Fezza | Toirano Continua... (lista cìvica) |
Scìndicu | |
Vie de cumünicasiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]
Stràdde[modìfica | modìfica wikitèsto]
Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]
- Nòtte dialetâli
- ↑ Furma che d'ancöi a l'è aduerà ascì, da-u mudéllu de parlàe da rivêra
- ↑ Cumm'a Löa e a-u Burghettu
- Nòtte a-u tèstu
- ↑ Dâtu Istat - Pupulasiùn residénte a-u 30 de zügnu du 2019.
- ↑ Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
- ↑ Legge 26 agosto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di gràddi/giórno di Comùn pe Región e Provìnsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 (IT) Furio Ciciliot, Toponimi del Comune di Toirano, in Progetto Toponomastica Storica, vol. 31, Savuna, Società Savonese di Storia Patria, 2015.
- ↑ (IT) Area carsica del Monte Carmo di Loano, in sce catastogrotte.net. URL consultòu o 20 zenâ 2023.
- ↑ 6,0 6,1 (IT) Frazione Carpe, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 24 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Comune di Toirano - Statuto (PDF), in sce dait.interno.gov.it. URL consultòu o 19 zenâ 2023.
- ↑ Statìstiche I.Stat - ISTAT; URL consurtàu u 28-12-2012.
- ↑ (IT) Bilancio demografico popolazione straniera al 31 dicembre 2020, in sce demo.istat.it. URL consultòu o 10 zenâ 2023.
- ↑ (IT) I cugnòmmi ciü difuzi cumüne pe cumün, Tuiràn, in sce cognomix.it. URL consultòu o 12 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Chiesa di San Martino, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 7 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Chiesa di San Martino, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 7 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Chiesa di Nostra Signora del Rosario, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 7 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Cappella di San Giuseppe, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu l'8 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Certosa, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu l'8 zenâ 2022.
- ↑ (IT) Oratorio dei Santi Pietro e Rocco, in sce comune.toirano.sv.it. URL consultòu l'8 zenâ 2022.
- ↑ (IT) Abbazia di San Pietro nei Monti, in sce comune.toirano.sv.it. URL consultòu o 9 zenâ 2023.
- ↑ 18,0 18,1 (IT) Via per San Pietro, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 9 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Santuario di Santa Lucia, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu l'11 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Cappella di Sant'Anna, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu l'11 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Cappella di Sant'Antonio, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu l'11 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Chiesa di San Bernardo Abate, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu l'11 zenâ 2022.
- ↑ (IT) Il Paraxo - Palazzo del Vescovo di Albenga, in sce cittadellegrotte.it. URL consultòu o 12 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Toirano - Palazzo del Marchese, in sce insiemefacile.provincia.savona.it. URL consultòu o 12 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Palazzo del Carretto e parco, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 12 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Palazzo Balestrino, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 12 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Villa Mainero, in sce fondoambiente.it. URL consultòu o 12 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Casa Provaggi, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 12 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Ponte delle Giaire, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 13 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Ponte delle Giaire, in sce svdonline.it. URL consultòu o 13 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Museo Etnografico della Val Varatella, in sce comune.toirano.sv.it. URL consultòu o 14 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Museo Preistorico della Val Varatella, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 14 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Paolo Reggiani e Elena Ghezzo, Dal sequestro al completo recupero: il restauro della lince della "Grotta del Gattopardo" (Savona) (PDF), in Museologia scientifica, vol. 9, Associazione Nazionale dei Musei Scientifici, 2015, pp. 62-68.
- ↑ (IT) Grotte - Il carsismo, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 17 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Grotte - La scoperta, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 17 zenâ 2023.
- ↑ (IT) SIC e ZPS in Liguria » Savona » Monte Ravinet - Rocca Barbena, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 18 zenâ 2023.
- ↑ (EN) Monte Ravinet - Rocca Barbena, in sce eunis.eea.europa.eu. URL consultòu o 18 zenâ 2023.
- ↑ (IT) SIC e ZPS in Liguria » Savona » M. Carmo - M. Settepani, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 18 zenâ 2023.
- ↑ (EN) Monte Carmo - Monte Settepani, in sce eunis.eea.europa.eu. URL consultòu o 18 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Luciano Livio Calzamiglia, D'Aste, Giovanni Battista, in Dizionario biografico dei Liguri - Dalle origini ai giorni nostri, IV, Zêna, Consulta Ligure, 1988.
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 135-137
- ↑ 42,0 42,1 42,2 Pesce, 1988
- ↑ (IT) Gian Luigi Bruzzone, Baccio Emanuele Maineri: patriota e poligrafo, U Serià, Cumün de Tuiràn (stampàu da-a Tipografia litografia ligure), 1999.
- ↑ (IT) AA. VV., Dizionario storico biografico dei Liguri in America Latina da Colombo a tutto il Novecento, vol. I, Zéna, Fondazione Casa America - affinità elettive, 2006, p. 101, ISBN 88-7326-092-6.
- ↑ (IT) Francesco Ronco, Un fante, U Serià, Grafiche Riviera, 1976.
- ↑ (IT) Antonino Ronco, Dossier: Genova 9 febbraio 1941, Zéna, De Ferrari Editore, 2007, pp. 19-20, 24-25, ISBN 978-88-7172-830-8.
- ↑ (IT) Scitu ufisià, in sce festadeigunbi.it. URL consultòu o 22 zenâ 2023.
- ↑ (IT) La secolare tradizione della processione al Monte di San Pietro, in sce cailoano.com. URL consultòu o 22 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Festa patronale di San Martino a Toirano, in sce borghidiriviera.it. URL consultòu o 23 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Festa della Madonna del Rosario a Toirano (SV), in sce templarioggi.it. URL consultòu o 24 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Sagra di San Rocco in borgata Barescione, in sce ivg.it. URL consultòu o 23 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Processione al Santuario Rupestre di Santa Lucia, in sce templarioggi.it. URL consultòu o 24 zenâ 2023.
Bibliugrafìa[modìfica | modìfica wikitèsto]
- (IT) Giovanni Pesce e Carlo Tagliafico, Toirano, Zéna, Stringa editore, 1976.
- (IT) Giovanni Pesce, Toirano: storia e vita tra '800 e '900, Arbénga, Stalla, 1988.
Âtri prugètti[modìfica | modìfica wikitèsto]
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Tuiràn
| Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 127332823 · GND (DE) 4119642-9 · WorldCat Identities (EN) 127332823 |
|---|