Sâta a-o contegnûo

Léngoa emiliànn-a

Da Wikipedia
ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Emiliàn
Emiliân, Emijan, Emigliàn
Pronónçia/emiˈʎaːŋ/
Parlòu inItàlia Itàlia
Regioìn Emilia-Romagna[n. 1]
Lombardïa[n. 2]
Piemonte[n. 3]
Toscann-a[n. 4]
Venneto[n. 5]
Liguria [n. 6]
Parlànti
Totâle1.300.000 (2006)
Clasificaçión
FilogénexiLéngoe indoeoropêe
 Itàliche
  Romànze
   Romànze òcidentâli
    Gàllo-itàliche
     Emiliàn-romagnòllo
      Emiliàn
Còdichi de clasificaçión
ISO 639-3egl (EN)
Glottologemil1241 (EN)
Estræto in léngoa
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1
Tótt i èser umàn i nâsen lébber e prezîṡ in dgnitè e dirétt. I an la raṡån e la cusiänza e i s an da cunpurtèr ón con cl èter cunpâgna di bón fradî.
(Bolognéize)

Tùt i stiàn i'nàs ləbar a cumpàign in tla dignità a dirət. I'gh'à la rasòn a'al giudesi a i'gh'à da cumpurtèrars l'un l'etar cuma di fradïe.
(Comachiéize)

Tuti j'èsër umaŋ i'nàs libër e cumpagn in dignità e dirit. Lór i'gh'à scrimia e cusiéŋza et i'gh'à ad purtàrës tra ad lór cmè fradié.
(Feraréize)

Tótt i cristiàn i nàsen lébber e cumpàgn in dignitê e dirétt. I én dutèdi ed ragiòun e d'cusèinsa e i gh'àn da cumpurtères l'un vérs cl'èter in cum s'i fóssen fradèl.
(Modenéize)

Tut i èsar umaṅ i nàsan lìbar, cumpàgn in di dirìt e dégn a la stésa manéra. I gh'àṅ la raśòṅ e 'l giudìsi e i gh'aṅ da cumpurtàr-as da fradèi 'l un cun c'l àtar.
(Mirandoléize)

Tót al cheriatûri umâni e nâsen lébri e cumpâgn in dignitê e dirét. Chilòur j'în pruvésti ed cunisiòun e'd cunsînsia, e e gh'ân da cumpurtêres ciaschedóna vêrs cl'êtra cun ûn sentimèint ed fradlânsa.
(Regiàn)

Tütt i omm e il donn i nassan libbar e cumpagn in dignitä e diritt. Tütt i g'han la ragion e la cusciinsa e i g'han da cumpurtäs voin cun l'ätar cmé sa i fissan fradei.
(Piaxentìn)

Tüt i òm i e don i nàsa lìbar e cõmpàgn in dignitè e dirìt. Tüt i gh'hàn ra raśòn e ra cuscénsa e i gh'hàn da cõmpurtès vün cón ètõr cmé s' i fìsa fradèi.
(Bobiéize)

Tüt i om i nassän libär e istess int la dignità e int i dirit. A i hen dutaa dla ragió e dla cusiensä e i g'han d'agir vün vers l'altär cou spirit di fradé.
(Otrapadàn)

Tüt i om i nassän libär e istess int ra dignità e int i dirit. A i són dutaa dra ragióu e dra cusiensä e i g'han d'agir jön vers l'atär cou spirit di fradé.
(Tortonéize)
Difuxón de l'Emigliàn.

L'Emilian (Emiliân, Emijan ò Emigliàn in emiliàn[n. 7]) o l'é 'na léngoa romànza ch'a fà pàrte do coscì dîto grùppo de léngoe gàllo-itàliche[1][2][3][4][5][6], formâ da 'n grùppo de variêtæ lengoìstiche locâle difûze sorviatùtto inta región stòrica de l'Emìlia, óltre che in de pàrte de regioìn vixìnn-e cómme Lonbardîa, Piemónte, Toscànn-a, Véneto e Ligùria[7]. Insémme a-a léngoa romagnòlla a fórma o continuum emiliàn-romagnòllo.

Scibén che no gh'é 'na séncia koiné emiliànn-a[8][9], da-i stùddi ciù recénti s'é descovèrto l'existénsa de numerôze koiné picìnn-e, che se són svilupæ d'in gîo a-e çitæ ò inte çèrte àrie[10]. No gh'é mànco 'na grafîa comùnn-a, co-i vàrri tèsti scrîti, a stànpa ò in sciâ Ræ[11], ch'adêuvian di scistêmi provinciâli pigiæ da vocabolâi ò âtre òpere di sécoli XVIII e XIX.

A léngoa emiliànn-a a no gh'à di confìn goæi ciæe co-e âtre léngoe gàllo-itàliche, spécce pi-â fonética e o léscico. Defæti, o contiuum dialetâle emiliàn o se spànde de la di confìn aministratîvi de l'Emìlia-Romàgna, mescciàndose co-i parlæ de regioìn da-arénte co-a creaçión de zöne tranxiçión dónde gh'é di caràteri pigiæ da ciù léngoe[7].

Óltre a-a regioìn stòrica de l'Emìlia, pægia ciù ò mêno a-e provìnse de Piaxénsa, Pàrma, Réggio Emìlia, Mòdena, Ferâra e a quélla de Bològna scìnn-a-o sciùmme Silâro (dónde coménsa a Romàgna), e variêtæ de tîpo emiliàn se trêuvan inte di pàixi a nòrd do ascì. In sciâ zìnn-a de mancìnn-a do sciùmme són parlæ inta zöna da provìnsa de Rovîgo conosciûa into pasòu cómme a Transpadànn-a Feraréize (ligâ a l'Emìlia scìnn-a-o Congrèsso de Viénna), inta ciù pàrte da provìnsa de Màntova, inte l'estremitæ de sùd-èst de quélla de Cremónn-a (d'in gîo a-o Cazâ Magiô) e inta çitæ de Pavîa, pasàndo tórna o Pò inta regioìn de l'Otrapò Pavéize[12]. A ògni mòddo a poxiçión lengoìstica do pavéize de çitæ a l'é ancón contestâ, vegnìndo de vòtte mìsso insémme a l'otrapadàn sott'a-o nómme de pavéize-vogheréize, fêua che pi-â pàrte ciù a nòrd da provìnsa de Pavîa, pasòu Beregoàrdo e Landriàn[13], dónde o parlâ o l'é de segûo lonbàrdo. Defæti, o pavéize parlòu a-a giornâ d'ancheu o l'é de lóngo ciù infloensòu da-o milanéize[14], vegnìndo da çèrti studiôxi agregòu a-o lonbàrdo de ponénte méntre, za inte l'Etæ de Mêzo[15] e in de òpere clàsciche comm'o stùdio do Bernardino Biondelli[16], da âtri lengoìsti o l'é conscideròu cómme 'n parlâ de tîpo emiliàn[17][18]. Prezénpio o Giovan Battista Pellegrini inta sò Carta dei dialetti d'Italia do 1977 o l'à indicòu o pavéize-vogheréize cómme 'na variànte emiliànn-a de tranxiçión[19]. A ògni mòddo, scibén che mêno marcòu, o continuum emiliàn o s'esténde ancón ciù ponénte de l'Otrapò Pavéize, scìnn-a-a provìnsa de Lusciàndria[7][16][20][21][22], co-o tîpo piemontéize in sénso stréito ch'o doviéiva comensâ sôlo da-a zìnn-a de mancìnn-a do sciùmme Scréivia[22][23].

Vèrso sùd, pasòu o setô ciù de ponénte dónde gh'é di pàixi de léngoa lìgure inte èrte valàdde de provìnse de Piaxénsa e de Pàrma, l'emiliàn o pàssa i Apenìn pe arivâ inta Lunigiànn-a, dond'o l'é parlàu scìnn-a-a çitæ de Caræa e a di pàixi de montàgna inte provìnse de Lùcca e de Pistöia. Gh'é scìnn-a di studiôxi ch'àn conscideròu o parlâ de Màssa cómme de tîpo emiliàn lê ascì, a despêto da sò fórte toscanizaçión.

I parlæ do grùppo emiliàn gh'àn di træti comùn co-e âtre léngoe de tîpo gàllo-itàlico, cómme prezénpio:

  • a chéita de vocâle, se a-a fìn de pòule, despæge da-a a, fòscia pasàndo pe 'na fâze de tranxiçión ch'a prevedéiva l'ûzo do scevâ inte sta poxiçión chi[24] e dónca 'n alongaménto fonético da vocâle de prìmma, ch'a peu conplicâse: prezénpio, o bolognéize mèder (moæ), dutåur (dotô), âlber (èrbo).
  • l'existénsa de 'n scistêma de particélle proclìtiche sogetîve, ò clìtichi sogètto, ch'a l'aconpàgna o vèrbo: prezénpio, o piaxentìn lü al canta, lur i cantan (lê a cànta, lô càntan) e o modenéize me a sun andèe (mi són anæto).
  • l'ûzo de fórme pronominâli àtone dòppo a-o vèrbo, segóndo o fenómeno de l'inversción, pi-â formaçión da fórma interogatîva cómme into françéize, co-ina pràtica che into zenéize a l'é chéita a-a fìn do sécolo XVIII: prezénpio, o bolognéize a sån - såggna? (mi són - són mi?), o piaxentìn a buùm - buùmia? (bevémmo - bevémmo?) e o mirandoléize at magn - magn-at? (ti ti màngi - ti màngi ti?)
  • a prezénsa de vocâle sciâtæ tìpiche de léngoe romànze de ponénte. Into cararéize e inte l'emiliàn de ponénte ghe n'é quàttro (ä [æ], ü [y], ö [ø], å [α]), o piaxentìn o gh'à de ciù a ë (semimùtta, scìmile a-a coscì dîta "tèrsa vocâle piemontéize", a [ə]), o bolognéize sôlo a ä e a å, e o modenéize sôlo unn-a. Prezénpio o piaxentìn lümäga, "lumàssa", in bolognéize o vên lumèga.
  • a prezénsa di soìn nazâli alviolâri, into bolognéize scrîti co-o ségno ò sôlo con n se a-a fìn de 'na pòula e prezénpio galéṅna "galìnn-a" e cuṡén "côxo", ò nazâli velæ cómme into mirandoléize mujàm "mòula", bòn "bón" o finàl "finâle".
  • a formaçión do plurâle co-în'alternànsa vocàlica tìpica de çèrte variànte: prezénpio into bolognéize żnòc' - żnûc', "zenóggio" - "zenógge".
  • a prezénsa de galicîximi in comùn co-o françéize e o spagnòllo: prezénpio o piaxentìn me/mi sum (a) dré a parlä, "mi són aprêuvo/derê a parlâ".
  • a chéita de vocâle àtone intèrne a scìlabe de fìn de pòula se prìmma de 'n tèrmine ch'o coménsa pe vocâle: prezénpio o mirandoléize I vènan da cla banda chè (vêgnan da sta bànda chi) → I vèn'n a cà (vêgnan a câza); A gh'ò sédas pui (gh'ò sézze polàstri) → A gh'ò séd'ś an (gh'ò sezz'ànni) ma → A gh'ò daśdòt an (gh'ò dixeutt'ànni).

Pe de ciù, inte 'n mòddo ciù marcòu de âtre léngoe gàllo-itàliche gh'é:

  • pérdia de tón de scìlabe àtone, che spésse vòtte téndan a 'n gràddo de apofonîa de tîpo zêro, scibén che con fórti variaçioìn tra 'n parlâ e 'n âtro: prezénpio o bolognéize ṡbdèl, "uspiâ", bdòc', "pighéuggio" e dscårrer, "discorî", a-o pòsto do piaxentìn uspedäl, piöcc' e discurr.
Màppa de variànte da léngoa emiliànn-a.

Mancàndo, pe de raxoìn stòriche e giögràfiche, o svilùppo da 'na koiné emiliànn-a e de 'na çèrta unitæ lengoìstica, inte l'Emìlia s'ascìste a 'na fórte framentaçión do léscico, ch'a rèsta tâ dòppo avéi spartîo l'ària lengoìstica inte dôe pàrte de ponénte e de levànte ascì. Quésta framentaçión lengoìstica a l'é stæta caxonâ da-o stòrico policentrîximo de çitæ emiliànn-e; òrganizæ inte di lìberi comùn e de scignorîe de lóngo in conflìtto fra de lô[7][25]. Pertànto, tra i parlànti da léngoa emiliànn-a no gh'é goæi de perceçión de 'n'unitæ lengoìstica dónde se pòsse bazâ 'n'identitæ comùnn-a[26].

O grùppo de l'emiliàn o se peu dónca divìdde inte 'na série de parlæ diferénti, co-i ciù inportànti che són:

Segóndo di âtri studiôxi[27][28], a-o pòsto de 'na clasificaçión pe provìnse, l'ària lengoìstica emiliànn-a a saiéiva da spartî con træ lìnie paralêle a-o sciùmme Pò, a-a Stràdda Emìlia e a-i Apenìn, che divìddan l'emiliàn inti tréi dialétti de vàlle, de mêzo e de mónte. Pe sta teorîa chi, i parlæ che fàn pàrte de 'na çèrta bànda levànte-ponénte gh'àn ciù somegiànse rispètto a-e sudivixoìn pe provìnsa, de direçión nòrd-sùd. Dónca, prezénpio, o mirandoléize o saiéiva ciù scìmile a-o feraréize ciufîto che a-o modéneize, méntre o modenéize centrâle o se somegiéiva de ciù a-o regiàn centrâle rispètto a-o frignanéize[29].

Fonêma Bolognéize Regiàn Modenéize Mirandoléize Piaxentìn Feraréize Bobiéize Otrapadàn Tortonéize Vogheréize Mantovàn Lunigiàn
[a] - no acentâ a a a a a a a a a a a a
[a] - a cùrta à à á à a á
[æ] - a brilànte ä ä (sôlo into piaxentìn centrâle) è (sôlo into bobiéize do capolêugo)
ʌ - a scûa å
[ə] - vocâle centrâle ë, ä, ö ë (a mànca a Piaxénsa e a Fiorensêua d'Àrda, dond'a s'é evolûa inte [o])
[ɐ] - vocâle centrâle squæxi avèrta e a ä ä ä
[ɐ] - a-a fìn de pòule a a
[ɛ] - e avèrta cùrta
[e] - no acentâ e e e e
[e] - e serâ cùrta é è è è è
[ɔ] - o avèrta cùrta ò ò ò ò
[œ] - e avèrta ariondâ
[o] - o no acentâ o o o o
[o] - o serâ cùrta ó ó ó ö, ë (sôlo a Piaxénsa e a Fiorensêua d'Àrda, dond'a l'à pigiòu o pòsto de [ø] e [ə]) ó
[ø] - e serâ ariondâ ö (a mànca a Piaxénsa e a Fiorensêua d'Àrda, dond'a s'é evolûa inte [o]) ö ö ö ö ö
[i] - i no acentâ i i i i i
[i] - i cùrta í ì i
[u] - u no acentâ u u u u u
[u] - u cùrta ú ù u
[y] - i ariondâ ü ü ü ü ü ü
[a:] - a lónga â â à àa a à
[ɛ:] - e avèrta lónga è ê è e, è
[e:] - e serâ lónga ê ē ê e, é
[ɔ:] - o avèrta lónga ò ô ò o, ò
[o:] - o serâ lónga ô ō ô o
[eə] - e serâ centralizâ ē (gh'é sôlo in di pàixi de l'Apenìn)
[oə] - o serâ centralizâ ō (gh'é sôlo in di pàixi de l'Apenìn)
[i:] - i lónga î î ìi i î
[u:] - u lónga û û ùu u
Fonêma Bolognéize Regiàn Modenéize Mirandoléize Piaxentìn Feraréize Bobiéize Otrapadàn Tortonéize Vogheréize Mantovàn Lunigiàn
[s] - s sórda s s s s s s
[z] - s sonöra ś ś
[θ] - s dentâle sórda z th
[ð] - s dentâle sonöra ż
[sː] - s lónga ss 'ss
[ʎ] - palatâle laterâle gli / jj gli gli ł
[ɲ] - palatâle nazâle gn ñ
[stʃ] - ditóngo [s] e [tʃ] s-c s'c s'c s'c
[gl] - ditóngo [g] e [l] g-l
[bv] - ditóngo [b] e [v] ṿ
[tʃ] - c palatâle c' ć cc' ć
[dʒ] - g palatâle g' ǵ ǵ
[ŋ] - n depoî a [g] ṅ(n) ŋ
[k] a-a fìn de pòule c ch c
[g] a-a fìn de pòule g gh g
[tʃ] a-a fìn de pòule c' c' (c)c' ć
[dʒ] a-a fìn de pòule g' g' (g)g' ǵ
[j] - i consonànte j j j i j
[w] - u consonànte u u u
Nòtte a-o tèsto
  1. Provìnse de Piaxénsa, Pàrma, Réggio Emìlia, Mòdena, Ferâra e Bològna, fêua chò-u circondâio de Ìmola.
  2. Bàsso mantovàn, Otrapò Pavéize e o Casalasco inta provìnsa de Cremónn-a.
  3. O Tortonéize, inta provìnsa de Lusciàndria.
  4. Caræa e a Lunigiànn-a, con infloénse inte l'Apenìn Pistoiéize e inta Garfagnànn-a ascì.
  5. Inta Transpadànn-a Feraréize.
  6. Provìnsa da Spézza, into circondâio de Sarzànn-a.
  7. In particolâ: léngua emiliâna in regiàn, parmigiàn e modenéize; längua emiglièna in bolognéize; léngua emigliana in feraréize; ləngua amigliena in comachéize e leingua emiliana in piaxentìn.
Nòtte bibliogràfiche
  1. (EN) Documentation for ISO 639 identifier: EGL, in sce iso639-3.sil.org. URL consultòu o 19 màrso 2023.
  2. (EN) Emilian, in sce multitree.org. URL consultòu o 19 màrso 2023.
  3. (EN) Emilian, in sce ethnologue.com. URL consultòu o 19 màrso 2023.
  4. (EN) Emilian, in sce glottolog.org. URL consultòu o 19 màrso 2023.
  5. (EN) Index to languages and speech communities (PDF), in sce linguasphere.info. URL consultòu o 19 màrso 2023.
  6. (CA) Santi Arbós, Llengua? Dialecte? Internet!!!, in sce yumpu.com. URL consultòu o 19 màrso 2023.
  7. 7,0 7,1 7,2 7,3 (IT) Fabio Foresti, Emiliano-romagnoli, dialetti, in sce treccani.it, 2010.
  8. Sobrero & Miglietta, 2006
  9. (IT) Corrado Grassi, Alberto A. Sobrero e Tullio Telmon, Introduzione alla dialettologia italiana, Rómma-Bâri, Editori Laterza, 2003, ISBN 88-42-06918-3.
  10. (IT) Fabio Foresti, Emilia e Romagna, in Holtus, Metzeltin e Schmitt, Aree linguistiche, 1998, pp. 569-593.
  11. (IT) Emanuele Miola, Dalla parola alla scrittura: il caso di emiliano, veneto e siciliano, in Luciano Romito, Mauela Frontera (a cûa de), La scrittura all'ombra della parola, Milàn, Officinaventuno, 2017, p. 61, ISBN 88-97-65717-6.
  12. Bellosi & Quondamatteo, 1979, p. 9
  13. Biondelli, 1853, p. 60
  14. (IT) Daniele Vitali, Dialetti delle Quattro province, in sce appennino4p.it. URL consultòu o 19 màrso 2023.
  15. (IT) Michele Loporcaro, Profilo linguistico dei dialetti italiani, Rómma-Bâri, Laterza, 2009, p. 97, ISBN 88-42-08920-6.
  16. 16,0 16,1 Biondelli, 1853
  17. (IT) Francesco D'Ovidio e Wilhelm Meyer-Lübke, Grammatica storica della lingua e dei dialetti italiani, Milàn, Ulrico Hoepli, 1906.
  18. Devoto & Giacomelli, 1972, p. 54
  19. (IT) Carta dei dialetti d'Italia (PDF), in sce lettere.uniroma1.it. URL consultòu o 19 màrso 2023 (archiviòu da l'url òriginâle o 7 màzzo 2016).
  20. (IT) Fabio Foresti, Profilo linguistico dell'Emilia-Romagna, Bâri, Editori Laterza, 2010, p. 120, ISBN 88-42-09197-9.
  21. Sobrero & Miglietta, 2006, p. 57
  22. 22,0 22,1 (IT) Enrico Allasino, Consuelo Ferirer, Sergio Scamuzzi e Tullio Telmon, Le lingue del Piemonte (PDF), Torìn, IRES Piemonte, 2007, p. 11.
  23. Devoto & Giacomelli, 1972, p. 11
  24. (IT) Schwa finali sull'Appennino emiliano: il vocalismo del dialetto di Piandelagotti (PDF), in sce pholab.uzh.ch. URL consultòu o 19 màrso 2023 (archiviòu da l'url òriginâle o 17 zùgno 2015).
  25. Bellosi & Quondamatteo, 1979, pp. 9-10
  26. (IT) Fiorenzo Toso, Lingue d'Europa, Milàn, Baldini Castoldi Dalai, 2006, p. 96, ISBN 88-84-90884-1.
  27. (IT) Francesco Lorenzo Pullè, Profilo antropologico dell'Italia, Firénse, S. Landi, 1898.
  28. (EMLIT) Eusebio Meschieri, Nuovo vocabolario mirandolese-italiano, Ìmola, P. Galeati, 1932, p. XIII.
  29. (EMLIT) G. Bertoni, Il dialetto di Modena: introduzione, grammatica, testi antichi, Torìn, E. Loescher, 1905.
Stùddi generâli
Diçionâi, gramàtiche e séncie variànte
Âtro

Âtri progètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]


Conligaménti estèrni

[modìfica | modìfica wikitèsto]