Arbêa
NV
|
Sta pàgina l'è scrita in nuvaize |
| Arbêa | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Stato: |  Itàlia
| ||
| Region: |  Piemonte
| ||
| Provinsa: | {{IT-AL}} | ||
| Coordinæ: |
| ||
| Superfiçie: | 21,23 km² | ||
| Abitanti: |
| ||
| Denscitæ: | 14,51 ab./km² | ||
| Fraçioin: | San Martìn, Figìn, Vîgo, Santa Mâia, Moìn d'Santamâia, Vendèrsi, Vurpòia, Vignàssa, Ca d'öto, Astrò, Bòsco, San Nazò, Spìndoa, Ciapèi | ||
| Comun confinanti: | Cabæla, Cantalòvvo, Rochétta, Montèigo, Fàbrica | ||
| CAP: | 15060 | ||
| Pref. tel: | 0143 | ||
| Codiçe ISTAT: | 006002 | ||
| Codiçe cadastro: | A146 | ||
| Nomme abitanti: | Alberéizi | ||
| Santo patron: | San Gioâni Batista | ||
| Giorno festïo: | 24 zùgno | ||
  | |||
Arbêa (Albéra Lìgure in italiàn) o l'è 'n paîze ch'o gh'à 308 abitanti e o s'trêuva inta Provìnsa d'Alesàndria inte l'öta val Borbèia.
Giögrafîa[modìfica | modìfica wikitèsto]
O céntro abitö o l'è into pónto donde l'Arbiêua (in riö ch'o nâsa sôvra a-a frasción d'Vorpöia, sotta a-o mónte Giajeu) a va drènto a-o Borbèia. L'Arbiêua a divîde Arbêa da-a frasción d'San Martìn, ch'a l'è sunt a rîva drîta, anche s'i vêgno spésso consideræ 'n paîze ùnico.
Stöia[modìfica | modìfica wikitèsto]
O nómme "Arbêa" o gh'à n'òrìgine bèn bèn vêgia: o prefìsso "Alb" o vræ[1] indicò, pre-i antîghi Lìguri, o céntro ciù inportante de tribù, méntre "arius" o l'è in sufìsso d'apartenensa. Infæti o pò ch'i Lìguri i êgia fondö Arbêa za in gîo a-o 1000 a.c., prô ciù donde òuva o gh'è a frasción d'San Martìn[2].
Isto comùn o l'è stö[3] ligö a-a Repubbrica de Zena pe tanti sécoli: partindo da meitæ do XV sécolo, Arbêa o l'è stö féodo inperiöle inte man di famîie zeneizi e tortoneizi fin a l'abolisción di féodi imperiöli into léuio do 1797. Da-o 1797 a-o 1805 o l'à fæto pòrte da Repùbbrica Lìgure democràtica[4], agregö a-o capitanöto di Monti Lìguri con sêde a Rochetta, peu fin-a a-o 1814 o l'êa sotta l'impêro napoleònico fando pòrte do circondöio d'Nêuve, dipartiménto d'Zêna, e da-o 1815 pòrte do Regno de Sardegna inta División d'Zêna, Provinsa d'Nêuve. Into 1859 o l'è stö inclûzo inta Provìnsa d'Alesàndria.
Pòsti de interesse[modìfica | modìfica wikitèsto]
- A gêza d'San Gioâni Batìsta. A gêza ch'òuva a prémmo vegghe a l'è stò costroìia a cmensò da-o '500 da-a famîia zenéize di Fiéschi, into stesso pòsto donde prìmma a s'trovæ quâ vêgia, da quöle a gh'émmo notiçie za da-o X sécolo. O canpanìn, colorö co-o stîle giâno e rêuza zenéize, i l'àn finîio into 1690.
- A gêza d'Vendèrsi. A gezétta di Santi Fortonö e Matêo d'Vendèrsi a pò ch'a gh'agge n'òrìgine ancon ciù antîga de quâ d'Arbêa. Cóm'o l'è dîto da Otón II inte 'n diplöma do 976, a l'êa stò caciò zu a perversi hominibus (forse Saracìn) za inti primmi quarant'âni do X sécolo. A-a meitæ do mæzmo sécolo a n'l'êa tegnìia[5] nò[6] bèn e a l'êa quæzi do tùtto abandonò: o dîza licsìn[7] o véscovo de Tortônn-na Ginepràndo inte 'n'atto donde o s'peu lêze asìn ch'o l'avæ òrdinö ch'i gh'andéssan di prævi a stöghe. Into 1157 o Pappa Adriano IV o canbia a dedicaçión da gêza da San Pêo (ch'o l'êa o nôme òriginöio) a San Fortonö màrtire, e òsse do quöle i êo conservæ lì drènto za da primma do 926. Dòppo, a tradisciòn a conta ch'a-a gêza a seggia stò caciò zu da 'na lùbia[8]. Do vêgio monestê ne rèsta ninte, levö o fæto che anche òuva o pòsto donde o s'trovæ (ciù in çimma a-e ca do modèrno paîze d'Vendèrsi) o l'é ciamö "Pian di Prævi". A gêzetta ch'a gh'é òuva a l'é stò tiò su a cmensò da-o '700, dòppo che za into '400 n'avéivo costroìia 'n'ötra into mæzmo pòsto.
Economîa[modìfica | modìfica wikitèsto]
L'economîa do paîze a l'è bazò sunt l'agricoltûa e l'alevamènto. In Arbêa a s'coltîva a fazòula[9] ("fagiolana" in italiàn), ch'a l'è squæzi paègia a-o fazeu bianco d'Spàgna, ma ciù gròusa. In ténpo a gnîva 'rgoiéita[10] in tùtto o teritöio do comûne, incheu prinçipalménte inta frasción d'Figìn (a gh'è 'na varietæ ciamò pròpio "bianca d'Figìn"). Ötri prodûti tìpici i én a patöta quarantînn-na bianca zenéize, o Timoâso (in tîpo de ûga bianca) e a pómma Còrla[11], ch'a l'è 'na varietæ tìpica dl'Apenìn Lìgure. Fra i vöri formâgi i ciù rinomæ i én o Montébore e a Molânn-na, a quöle, in ténpo, a l'êa portò fin a Récco percorìndo a vîa do sö, donde a l'êa drêuvò p'fò a figâsa co-o formâgio[12].
Coltûa[modìfica | modìfica wikitèsto]
In Arbêa o s'pòrla ancón a lèngoa lìgure, csì 'me l'è stö scrîta ista pàgina chéi. Anche a cuzînn-na a l'è prinçipalmènte lìgure.
Feste e fêe[modìfica | modìfica wikitèsto]
O santo patrón o l'è San Gioâni Batista, ch'o s'festezza o 24 de Zùgno; a séia prìmma da fèsta o s'fâ in falö intl'Arbiêua. Fin-a i âni '70, quande a gh'êa ciù génte, i falö i êo dôi, iun da-a pòrte d'San Martìn e iun inte quâ d'Arbêa: a s'fæ csì 'na göra, anche bastànza açèiza, donde a goagnò l'êa o fêugo ciù grande e bælo, ò ch'o se smortæ ciù tòrdi. I falö però i bruzèivo tùtta a néutte e a-a fìn nissùn o savæ bèn dî quöle o s'êa smortö primma.
A-a fìn d'agosto a vêgna òrganizò, inta frasción do Moìn d'Santamâia, a Fèsta do pàn, donde o l'é vendìio o pàn fæto in ca da-e famîie d'Arbêa. O s'peu asìn vegghe in fonsción o vêgio moìn a ægoa ch'o dà o nomme a-o bórgo.
De stæ, da-i âni novànta fin-a segónda meitæ di âni dôimîa, a Spìndoa[13] a s'corîva a corsa di gaànpi. I gaànpi i eo drêuvæ 'n tenpo p'andò inti canpi e inti bòschi da l'ötra pòrte do Borbèia quande l'ægoa a l'êa èrta e frèida e o n's'præ nò andöghe drènto a pê. P'fò a corsa i cintéivo 'n tocco d'giæa in manêa ch'o s'pasessa ciù d'na vöta drènt'a l'ægoa: i concorènti, ch'i gnîvo da-i paîzi che 'n ténpo i féivo pòrte de "stræ do sö", i partîvo iùn dòppo l'ötro e o goagnæ chi o finîva o percórso into tènpo minô.
Coriozitæ[modìfica | modìfica wikitèsto]
Inte l'öta vàlle i abitànti d'Arbêa i én ciamæ pe schèrso "Testón". Isto nôme o l'è ligö a-a tradiçión d'métte sùnt l'ötö da gêza di bùsti prâ festa di Còrpi Santi.
Vôxe corelæ[modìfica | modìfica wikitèsto]
Notte[modìfica | modìfica wikitèsto]
- ↑ In zenéize "voéiva": in Arbêa a tèrsa persónn-a singolâre do pasòu indicatîvo (levòu a quàrta coniugaçiòn) a finìsce pe "æ", mentre o son "o" (/w/) semiconsonàntico o l'é de spesso cangiòu in "r".
- ↑ [1].
- ↑ Quande "ö" o se trêuva in sciâ fin da pòula, o dêv'êse pronoçiòu comme 'na "o italiann-a" longa e serâ. De vòtte o vêgne dîto tùtto o ditóngo "òu", ma into parlâ velôce o ven unîo.
- ↑ Mons. Goggi Clelio (1973), Storia dei comuni e delle parrocchie della diocesi di Tortona, Tortona, Litocoop.
- ↑ Tegnûa: i partiçìppi che in zenéize finìscian pe "ûo" subìscian o iòtacìsmo in "ìio".
- ↑ Pe negâ in Arbêa s'adêuvia squæxi senpre 'na doggia negaçión, de spesso azonzéndo 'n "nò" dòppo o vèrbo (es. io sono = mi a son, io non sono = mi a n'son nò).
- ↑ coscì: se però a pòula a vêgne prìmma do nomme de spesso se dîxe "csì" (coscì comme= csì côme).
- ↑ lìggia in zenéize, scibén che in Arbêa a gh'à ciù o scignificòu de frana che de burrone.
- ↑ "fazolàn-a" inta bòssa Val Borbàia
- ↑ Partiçìpio pasòu de " 'rghêuie", in zenéize rachéugge.
- ↑ [2].
- ↑ [3].
- ↑ Fraçion d'Arbêa. In italiàn: Spìnola
Ötri progetti[modìfica | modìfica wikitèsto]
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Arbea
| Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 241742783 · WorldCat Identities (EN) 241742783 |
|---|