Arbêa
NV |
Sta pàgina l'è scrita in nuvaize, inta variante da Val Burbaia |
| Arbêa cumüne | |||
|---|---|---|---|
| |||
 | |||
| Localizaçión | |||
| Stâto |  Itàlia
| ||
| Región |  Piemunte
| ||
| Provìnsa |  Alesàndria
| ||
| Aministraçión | |||
| Scìndico | Renato Lovotti (lista civica "Insieme per Albera") da-o 26-5-2014 (3º mandòu da-o 10-6-2024) | ||
| Teritöio | |||
| Coordinæ: | 44°42′12″N 9°04′02″E | ||
| Altitùdine | 423 m s.l.m. | ||
| Superfìcce | 21,23 km² | ||
| Abitanti | 301[1] (31-10-2023) | ||
| Denscitæ | 14,18 ab./km² | ||
| Fraçioìn | Astrò, Bòsco, Ca d'öto, Ciapèi, Figìn, Moìn d'Santamâia, San Nazò, Santa Mâia, San Martìn, Spìndoa, Vendèrsi, Vignàssa, Vîgo, Vurpòia | ||
| Comùn confinanti | Cabæla, Cantalòvvo, Munteigu, Fràuga, Rochétta | ||
| Âtre informaçioìn | |||
| CAP | 15060 | ||
| Prefìsso | 0143 | ||
| Fûzo oràrio | UTC+1 | ||
| Còdice ISTAT | 006002 | ||
| Cod. cadastrâ | A146 | ||
| Targa | AL | ||
| Nomme abitanti | Alberéizi | ||
| Sànto patrón | San Gioâni Batista | ||
| Giórno festîvo | 24 de zùgno | ||
| Cartògrafîa | |||
  Arbêa | |||
.svg) | |||
| Scîto instituçionâle | |||
Arbea (Albéra Lìgure in italian) u l'è 'n paize ch'u gh'à 301 abitanti[1] e u s'tröva inta Pruvinsa d'Alesandria inte l'ota val Borbeia.
Giugrafîa
Panuramma de Arbêa inte l'uta Val Burbeja
Arbea e u sö riò, l'Arbiöa
U centru abitou u l'è intu puntu dunde l'Arbiöa (in riò ch'u nasa suvra a-a frascion d'Vurpouia, sutta a-u munte Giajeu) a va drentu a-u Burbèia. L'Arbiöa a divide Arbea da-a frascion d'San Martìn, ch'a l'è sünt’a riva drita, anche s'i vegnu spessu considerè in paize ünicu.
Stoia
U numme “Arbea” u gh'a n'urigine ben ben antiga: u prefissu "Alb" u vrè[n. 1] indicò, pre-i antighi Liguri, u centru ciü impurtante de tribü, mentre "arius" u l'e in süfissu d'apartenensa. Infèti u pò ch'i Ligüri i agian fundou Arbea za in giu a-u 1000 a.c., pru ciü dunde ouva u gh'è a frascion d'San Martin[2].
A-a meitè du XV seculu l’è cminsou u tempu di Feudi Imperioli Liguri, ma Arbea, a diferensa de tütti i otri feudi da vale, ch’i eu sutta a l’imperatù, u l'ea feudu du Papa. U feudu u l’ea aministrou da ‘n prevustu, ch’u gniva spessu da impurtanti famije zeneizi o turtuneizi. Sta situasciun chi l’è andò avanti fin a l'abulisciun di feudi imperioli du löiu du 1797. Da-u 1797 a-u 1805 u l'a fètu pòrte da Repübrica Ligure demucratica[3], agregou a-u capitanòtu di Munti Liguri cun sede a-a Ruchetta, pö fin' a-u 1814 u l'ea sutta l'inpero napuleunicu fandu pòrte du circunduio d'Nêuve, dipartimentu de Zena, e da-u 1815 pòrte du Regnu de Sardegna inta Divisiun deZena, Pruvinsa d'Növe. Du 1859 u l'e stou inclüzu inta Pruvinsa d'Alesandria.
Pòsti de interesse
- A geza d'San Gioani Batista. A geza ch'òuva a premmu vegghe a l'è stò custruija a cmensò da-u '500 da-a famija zeneize di Fieschi, intu mezmu postu dunde primma a s'trovè quâ vegia, da quòle a gh'emmu nutisce za da-u X seculu. U canpanin, culurou cu-u stile giònu e röza zeneize, i l'an finiju du 1690.
- A geza d'Vendèrsi. A gezetta di Santi Furtunou e Mateu d'Vendèrsi a pò ch'a gh'agge n'urìgine ancun ciü antiga de quâ d'Arbea. Cumme l'è ditu da Utun II inte 'n diploma du 976, a l'ea stò caciò zü a perversi hominibus (furse Saracìn) za inti primmi quarant'ani du X seculu. A-a meitè du mezmu seculu a n'l'ea tegnija[n. 2] nò[n. 3] ben e a l'ea quezi du tüttu abandunò: u diza licsin[n. 4] u vescuvu de Turtun-na Gineprandu inte 'n'attu dunde u s'pö leze asin ch'u l'avè ordinou ch'i gh'andessan di prèvi a stòghe. Du 1157 u Papa Adriano IV u canbia a dedicaçisciun da geza da San Peu (ch'u l'ea u numme originoiu) a San Furtonou martire, e osse du quòle i eu conservè lì drentu za da primma du 926. Doupu, a tradisciun a cunta che a geza a segge stò caciò zü da 'na lübia[n. 5]. Du vegiu munesté u n’ resta ninte, levou o fètu che anche ouva u pòstu dunde u s'trovè (ciü in çimma a-e ca du mudèrnu paize d'Vendèrsi) u l'è ciamou "Pian di Prèvi". A gezetta ch'a gh'é ouva a l'è stò tiò sü a cmensò da-u '700, doupu che za du '400 i n'aveivu custruija 'n'òtra intu mezmo postu.
Ecunumia
L'ecunumia du paize a l'è bazò sünt l'agricultüa e l'alevamentu. In Arbea a s'cultîva a fazòula[n. 6], ch'a l'è squezi paegia a-u fazö biancu d'Spàgna, ma ciü grousa. In tempu a gniva 'rguieita[n. 7] inte tüttu u teritoiu du cumün, inchö prinsipalmente inta frasciun d'Figìn (u gh'è 'na varietè ciamò propiu "bianca d'Figin"). Ötri prodüti tìpichi i én a patöta quarantînn-na bianca zenéize, o Timuasu (in tipu de üga bianca) e a pumma Corla[4], ch'a l'è 'na varietæ tìpica dl'Apenin Ligüre. Fra i vòri furmagi i ciü rinumè i en u Montébore e a Molânn-na, a quole, in tempu, a l'ea purtò fin a Récco percurìndo a via da sò, dunde a l'ea drêuvò p'fò a figasa cu-u furmagiu[5].
Coltüa
A Arbea u s'porla ancun a lengua ligüre, csì 'me l'è stò scrîta ista pagina chei. Anche a cuzin-na a l'è prinsipalmente ligüre. Chi u gh'é 'n ezempiu de cumme u s’porla a Arbea.
Feste e fee
U santu patrun u l'è San Giuani Batista, ch'u s'festezza a-i 24 de Zügnu; a seia primma da festa u s'fa in falò intl'Arbiöa. Fin-a i ani '70, quande u gh'ea ciü gente, i falò i eu dui, iün da-a porte d'San Martin e iün inte qua d'Arbea: u s'fè csì 'na gora, anche bastansa aseiza, dunde a guognò l'ea u fögu ciü grande e belu, o ch'u se smurtè ciü tordi. I falò però i brüzeivu tütta a nöute e a-a fin nisün u savè ben dì quole u s'ea smurtò primma.
A-a fin d'agustu u vegna organizou, inta frasciun du Moìn d'Santamâia, a Festa du pan, dunde u l'è vendiju u pan fetu in ca da-e famije d'Arbea. U s'pö asin vegghe in funsciun u vegiu muin a ègua ch'u da u numme a-u burgu.
De stè, da-i ani nuvanta fin a-a segunda meitè di ani duimia, a Spìndoa[n. 8] u s'curiva a cursa di gaampi. I gaampi i eu drövè 'n tempu p'andò inti campi e inti boschi da l'otra porte du Burbeia quande l'egua a l'ea erta e freida e u n's'prè nò andoghe drentu a pe. P'fò a cursa i cinteivu 'n tuccu d'giea in manea ch'u s'pasesse ciü d'na vota drent'a l'egua: i cuncurenti, ch'i gnivu da-i paizi che 'n tenpu i feivu porte de "strè da sò", i partivu iün doupo l'otru e u guognè chi finiva u percursu intu tempu minù.
Curiuzitæ
Inte l'ota vale i abitanti d'Arbêa i en ciamè pe schersu "Testun". Istu nu,me u l'è ligou a-a tradisciun d'mette sünt l'otò da geza di büsti prâ festa di Corpi Santi.
Vôxe corelæ
Notte
- Notte a-o tèsto
- ↑ In zeneize "voeiva": A Arbea a tersa persun-na singulare du pasou indicativo (levou a quarta coniugasciun) a finisce pe "è", mentre u sun "u" (/w/) semiconsonànticu u l'e de spessu cangiou in "r".
- ↑ Tegnûa: i partiçìppi che in zenéize finìscian pe "ûo" subìscian o iòtacìsmo in "ìio".
- ↑ Pe negâ in Arbêa s'adêuvia squæxi senpre 'na doggia negaçión, de spesso azonzéndo 'n "nò" dòppo o vèrbo (es. io sono = mi a son, io non sono = mi a n'son nò).
- ↑ coscì: se però a pòula a vêgne prìmma do nomme de spesso se dîxe "csì" (coscì comme= csì côme).
- ↑ lìggia in zenéize, scibén che in Arbêa a gh'à ciù o scignificòu de frana che de burrone.
- ↑ "fazolàn-a" inta bòssa Val Borbàia, "faxoæla" in zenéize
- ↑ Partiçìpio pasòu de "rghêuie", in zenéize rachéugge.
- ↑ Fraçion d'Arbêa. In italiàn: Spìnola
- Notte bibliografiche
- 1 2 Dòtu Istat - Popolación rezidènte a-i 31 d'òtôbre dl'âno 2023.
- ↑ (IT) Comune di Albera Ligure - Storia, in sce comune.alberaligure.al.it. URL consultòu o 18 zenâ 2023.
- ↑ (IT) Storia dei Comuni e delle Parrocchie della diocesi di Tortona, 3ª ed., Turtùn-a.
- ↑ (IT) Mela Carla della Val Borbera, in sce saporidelpiemonte.net. URL consultòu o 18 zenâ 2024.
- ↑ (IT) Mollana della Val Borbera, in sce fondazioneslowfood.com. URL consultòu o 18 zenâ 2024.
Ötri progetti
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Arbea
| Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 241742783 · WorldCat Identities (EN) 241742783 |
|---|