Sâta a-o contegnûo

Belgio

Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize
Da Wikipedia
(Rindirisòu da Belgiò)
ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ
A bandêa do Bèlgio
A poxiçión do Bèlgio in sciâ càrta giögràfica
Càrta fìxica do Bèlgio

O Bèlgio[1], conosciûo ofiçialménte cómme Régno do Bèlgio[2], o l'é 'n pàize de l'Eoröpa nòrd-òcidentâle.

O Bèlgio o confìnn-a a nòrd co-i Pàixi Bàsci, a levànte co-a Germània, a sùd-èst co-o Lusenbùrgo e a sùd-òvest co-a Frànsa; a nòrd-òvest o l'é pe cóntra afaciòu in sciô Mâ do Nòrd. O l'à 'n'àrea de 30.689 km2 e 'na popolaçión de ciù de 11,5 milioìn de persónn-e, raxón pi-â quæ o l'é o 22° pàize co-a ciù âta denscitæ de popolaçión do móndo e l'eutén inte l'Unión Eoropêa, co-in valô pægio in média a 376 abitànti pe chilòmetro quàddro. A sò capitâle, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Bruxelles; inte l'órdine e âtre çitæ ciù inportànti són Anvèrsa, Ghent, Charleroi, Liège, Bruges, Namur e Leuven.

A naçión a l'é formâ da dôe diferénti comunitæ lengoìstiche; ö sæ a comunitæ fiamìnga, a quæ a pàrla a léngoa olandéize e a l'é ciù ò mêno o 60% do totâle, e a comunitæ françéize, ch'a fórma l'âtro 40% da popolaçión. Gh'é 'na comunitæ picìnn-a ch'a pàrla o tedésco ascì, pægia a l'un perçénto do totâle, ch'a sta inti cantoìn ciù de levànte. A región da capitâle do Bèlgio a l'é ofiçalménte bilìngoe (françéize e olandéize)[3], scibén che o françéize o l'é a léngoa ciù comùn inta zöna[4][5]. A diverscitæ lengoìstica do Bèlgio a l'à portòu a di fórti conflìtti polìtichi, raxón pi-â quæ a naçión a l'à d'ancheu 'n scistêma de govèrno asæ conplicòu, formòu da sêi aministraçioìn paralêle.

A modèrna naçión bèlga a l'é stæta creâ aprêuvo a-a rivoluçión do 1830, co-a sò secesción da-i Régno Unîo di Pàixi Bàsci, o quæ o l'êa stæto fondòu sôlo chìnz'ànni prìmma. O nómme çernûo pe-o nêuvo stâto o vêgne da-a pòula latìnn-a Belgium, dêuviâ da-o Giùlio Cézare into sò De Bello Gallico pe indicâ a zöna za inte l'ànno 55 prìmma de Crìsto[6]. O Bèlgio o fa pàrte da región stòrica conosciûa cómme "Pàixi Bàsci", ciù grànde de atoâli naçioìn do Benelux in quànto a l'inclùdde de pàrte da Frànsa do nòrd ascì. Za inte l'etæ de mêzo, aprêuvo a-a sò poxiçión centrâle e da-arénte a vàrri sciùmmi, l'àrea a l'êa asæ rìcca, colegâ da tràfeghi comerciâli e politicaménte a-i sò ciù gréndi vexìn. Pe 'ste raxoìn chi, into teritöio bèlga són stæte conbatûe numerôze goære, fæto ch'o l'à portòu o pàize a vegnî sorvenominòu "o cànpo da batàggia de l'Eoröpa"[7][8][9], 'na reputaçión confermâ da-i fæti do sécolo XX ascì.

Unn-a de naçioìn ciù svilùpæ inti ànni da rivoluçión industriâle[10][11], o Bèlgio o l'à parteçipòu a-a spartiçión de l'Àfrica, òtegnìndo o contròllo de vàrie colònie[12]. Tra o 1885 e o 1908 o Stâto Lìbero do Còngo, o quæ o l'êa 'n posediménto privòu do rè Leopóldo II, o l'é stæto caraterizòu da atrocitæ difûze vèrso a popolaçión tànto che, depoî milioìn de mòrti, a naçión a l'à pigiòu o contròllo dirètto da colònia[13].

A segónda meitæ do sécolo XX a l'é stæta caraterizâ da tenscioìn crescénti tra a comunitæ olandéize e quélla françéize, agravæ da-e diferénse lengoìstiche e colturâli, e caxonæ da-o despægio svilùppo econòmico tra e dôe regioìn. Dónca, con vàrie rifórme tra o 1970 e o 1993, gh'é stæta 'na progresîva tranxiçión da 'n govèrno unitâio a 'n modéllo federâle. A despæto de 'ste rifórme chi e tenscioìn no se són amermæ, co-in fórte moviménto separatìsta ch'o s'é svilupòu inte Fiàndre e 'n'instabilitæ polìtica scinbolezâ da-i 18 méixi necesâi pi-â formaçión de 'n govèrno de coaliçión depoî e eleçioìn federâli do zùgno do 2010[14]. Pe de ciù, a dizocupaçión inta Valònia a l'é ciù do dóggio che inte Fiàndre[15].

Economîa e polìtica

[modìfica | modìfica wikitèsto]

O Bèlgio o l'é 'n pàize svilupòu, co-în'economîa avansâ e a âto rédito. O l'à 'n âto livéllo de qualitæ de vìtta[16], de ascisténsa sanitâia[17], d'educaçión[18] e de svilùppo umâno in generâle[19]. Pe de ciù, o l'é un di pàixi ciù segûi e pacìfichi do móndo[20].

O Bèlgio o l'é 'n stâto sovràn struturòu cómme 'na monarchîa costituçionâle federâle, governâ da 'n scistêma parlamentâre, co-a sò òrganizaçión instituçionâle ch'a l'é asæ conplèssa e ripartîa ségge a livéllo regionâle che lengoìstico. A naçión a l'é divîza inte træ regioìn co-în'âto livéllo de aotonomîa: ö sæ a región fiamìnga a nòrd, a región valònn-a a sùd e, into mêzo, a región de Bruxelles-capitâle[21]. L'ùrtima a l'é a ciù picìnn-a pe estensción ma a l'à a ciù âta denscitæ de popolaçión do pàize e a l'é a ciù rìcca pe PIL pro capite.

O Bèlgio o l'é un di sêi ménbri fondatoî de l'Unión Eoropêa e a sò capitâle, Bruxelles, a l'é a sêde da Comisción Eoropêa, do Conséggio de l'Unión Eoropêa e do Conséggio Eoropêo, óltre che unn-a de dôe sêde do Parlaménto Eoropêo insémme a quélla de Strasbùrgo. O l'é un di ménbri fondatoî de l'Eorozöna, da NATO, de l'OECD, e da WTO, óltre che de l'Àrea Schengen e de l'unión do Benelux con Pàixi Bàsci e Lusenbùrgo. A capitâle a l'é a sêde de numerôze òrganizaçioìn internaçionâli cómme, prezénpio, a NATO e a ciù pàrte di òrgani de l'UE.

  1. België in olandéize, prononçiòu [ˈbɛlɣijə]
    Belgique in françéize, prononçiòu [bɛlʒik]
    Belgien in tedésco, prononçiòu [ˈbɛlɡi̯ən]
  2. Koninkrijk België in olandéize, Royaume de Belgique in françéize, Königreich Belgien in tedésco
  3. (EN) Rudi Janssens, Language use in Brussels and the position of Dutch, Brussels Studies, 2008. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  4. (FR) Jacques Leclerc, Belgique • België • Belgien-Région de Bruxelles-Capitale • Brussels Hoofdstedelijk Gewest, L'aménagement linguistique dans le monde, 18 zenâ 2007. URL consultòu o 15 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 9 zùgno 2007).
  5. (EN) About Belgium, Belgian Federal Public Service (ministry) / Embassy of Belgium in the Republic of Korea.. URL consultòu o 15 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 2 òtôbre 2008).
  6. (LA) Giùlio Cézare, De Bello Gallico, lìbbro 8, capìtolo 46.
  7. (DE) Torsten Haß, Rezension zu Cook, Bernard: Belgium. A History, FH-Zeitung, 17 frevâ 2003. URL consultòu o 15 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 9 zùgno 2007).
  8. (EN) John Carmont, The Hydra No.1 New Series (November 1917) - Arras And Captain Satan, War Poets Collection. Napier University's Business School. URL consultòu o 15 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle l'11 màzzo 2008).
  9. (EN) James Wood, Nuttall Encyclopaedia of General Knowledge - Cockpit of Europe, in sce fromoldbooks.org, 1907. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  10. (EN) John Fitzmaurice, New Order? International models of peace and reconciliation - Diversity and civil society, in sce cain.ulst.ac.uk, 1996. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  11. (EN) Belgium country profile, EUbusiness, 1996. URL consultòu o 27 agòsto 2006.
  12. (EN) Farah Karl e James Stoneking, Chapter 27. The Age of Imperialism (Section 2. The Partition of Africa) (PDF), EUbusiness, 1999. URL consultòu o 27 agòsto 2006 (archiviòu da l'url òriginâle o 25 seténbre 2007).
  13. (EN) Belgium's genocidal colonial legacy haunts the country's future, in sce independent.co.uk, 17 òtôbre 2017. URL consultòu o 27 agòsto 2006.
  14. (EN) Belgian government sworn in, ending 18-month crisis, Expatica. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  15. (EN) Duncan Robinson, Belgium: A nation divided by more than two languages, Financial Times, 3 novénbre 2015. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  16. (EN) Quality of Life Index by Country 2017 Mid-Year, in sce numbeo.com. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  17. (EN) Health Index (PDF), World Health Organization. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  18. (EN) Education index | Human Development Reports, in sce hdr.undp.org. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  19. (EN) Human Development Report 2016 (PDF), in sce hdr.undp.org. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  20. (EN) Global Peace Index 2017 (PDF), in sce reliefweb.int. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  21. (EN) The Belgian Constitution (PDF), Belgian House of Representatives, p. 5. URL consultòu o 15 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 10 agósto 2015).

Âtri progètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Colegaménti estèrni

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Contròllo de outoritæVIAF (EN144248059 · ISNI (EN0000 0001 2353 6287 · LCCN (ENn80126041 · GND (DE4005406-8 · BNF (FRcb15238382r (data) · BNE (ESXX450597 (data) · NLA (EN35653982 · NDL (ENJA00560624 · WorldCat Identities (ENn80-126041