Norveggia

Da Wikipedia
Sâta a-a navegaçión Sâta a-a çèrchia
ZE
 Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
AcLiBr.jpg

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

A bandêa da Norvéggia
A poxición da Norvéggia in sciâ càrta giögràfica
Càrta fìxica da Norvéggia

A Norvéggia (Norge[1] ò Noreg[2] in norvegéize, prononçiòu [ˈnɔ̂rɡə][3]), conosciûa ofiçialménte cómme Régno de Norvéggia (Kongeriket Norge[1] ò Kongeriket Noreg[2][4]), a l'é 'n pàize de l'Eoröpa do nòrd.

Giögrafîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

A Norvéggia a l'é formâ sorviatùtto da-e pàrte de ponénte e setentrionâle da penîzoa scandìnava ciù dötréi teritöi tra i quæ, in particolâ, se pêuan aregordâ l'îzoa àrtica de Jan Mayen e l'arçipélago de Îzoe Svalbard. Pe de ciù l'îzoa de Bouvet, inta región subantàrtica, a l'é 'na dipendénsa da Norvéggia ascì. A naçión a l'à de rivendicaçioìn in scî doi teritöi antàrtichi de l'Îzoa de Pêo I e da Tæra da Regìnn-a Maud. A l'à 'n'àrea totâle de 385.207 km2 e, a-o zenâ do 2022, a sò popolaçión a l'êa de 5.425.270 persónn-e[5][6].

A confìnn-a co-a Svéçia, a levànte, pe bén 1.619 km e con Finlàndia e Rùscia a nòrd-èst. A l'à afaciâ in sciô stréito do Skagerrak a sùd, pe mêzo do quæ a l'é separâ da Danimàrca e Régno Unîo. A Norvéggia a l'à 'n'estéiza rîva in sce l'Òcéano Atlàntico e o Mâ de Barents. A prezénsa do mâ a l'infloénsa bén bén o clìmma norvegéize, ch'o l'à de tenperatûe ciù mîti lóngo e sò còste (tànto che inta néutte polâre a-o nòrd de spésso són sôvia i zêro gràddi) e ciù fréide a l'intèrno, scibén che rèstan ciù âte de quélle de âtri lêughi a-a mæxima latitùdine. L'infloénsa do mâ a l'é ànche a càoza da tànta ægoa e néive ch'a càzze in sciô teritöio norvegéize.

A capitâle da Norvéggia, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Òslo; e âtre çitæ ciù inportànti són Bergen, Trondheim e Stavanger.

Stöia[modìfica | modìfica wikitèsto]

O régno de Norvéggia o l'é stæto costitoîo inte l'ànno 872 da l'unión de vàrri stâti ciù picìn, restàndo dónca 'na naçión indipendénte pe ciù de 1.150 ànni. Tra o 1537 e o 1814 o l'à fæto pe cóntra pàrte da Danimàrca-Norvéggia e, da quéllo ànno scìnn-a-o 1905, de 'n'unión personâ co-o régno de Svéçia. A-o sccéuppo da Prìmma Goæra Mondiâle a Norvéggia a l'à diciaròu a sò neotralitæ, evitàndo e devastaçioìn do conflìtto. A despæto de 'n'âtra diciaraçión de neotralitæ fæta a l'inìçio da Segónda Goæra Mondiâle, inte l'arvî do 1940 a naçión a l'à subîo l'invaxón da Germanîa nazìsta, co-a sò òcupaçión ch'a l'é duâ scìnn-a-a fìn da goæra.

A-a giornâ d'ancheu o rè de Norvéggia o l'é l'Harald V da cazàdda de Glücksburg; o prìmmo minìstro o l'é pe cóntra o Jonas Gahr Støre, nominòu inte l'ànno 2021.

Economîa e polìtica[modìfica | modìfica wikitèsto]

A Norvéggia a l'à svilupòu 'n fórte stâto sociâle, in sciâ bâze do coscì dîto modéllo nòrdico, ch'o garantìsce 'n'ascisténsa sanitâia universâle e 'n'educaçión, livéllo universcitâio inclûzo, de bàdda a tùtti i sò çitadìn[7]. O stâto o consèrva de inportànti parteçipaçioìn in di setoî industriâli ciâve pi-â sò economîa, spécce rigoardànti e grénde vivàgne de petròlio, gàzzo naturâle, minerâli, legnàmme, pescòu e ægoa da béive. L'indùstria do petròlio a costitoìsce ciù ò mêno 'n quàrto do PIL da naçión[8], co-a sò estraçión ch'a l'é coscì inportànte che, a livéllo pro capite, a Norvéggia a l'é o produtô ciù inportànte fêua di pàixi do Levànte[9][10]. A naçión a l'à o quàrto rédito pro capite ciù âto do móndo, segóndo a Bànca Mondiâle e l'IMF[11], ò l'unzén, cómme inta scâ da CIA agiornâ a-o 2017[12], into câxo séggian pigiæ in conscideraçión i sò domìnni e-e sò dipendénse ascì. A Norvéggia a l'à o ciù grànde fóndo sovràn do móndo, o quæ o l'à 'n valô de 1.400 miliàrdi de dòlari[13].

A naçión a l'é a-o prìmmo pòsto inta clasìfica globâle de l'Ìndice de Svilùppo Umâno a partî da-o 2009, óltre che tra o 2001 e o 2006 ascì[14], poxiçión ch'a rèsta pægia ànche into câxo ch'o vegnìsse conscideròu l'ìndice corètto pe-e dizegoaliànse (a-o 2018)[15]. Inte l'ànno 2017 a l'é stæta diciarâ naçión ciù felîçe a-o móndo segóndo o World Happiness Report[16] e d'ancheu a l'é a-o prìmmo pòsto inti ìndichi de libertæ[17] e democraçîa[18], óltre a avéi un di livélli de criminalitæ ciù bàssi do móndo[19].

A Norvéggia a l'é 'na monarchîa costituçionâle e unitâia, co-a tradiçionâle separaçión di potêri tra Parlaménto (Stortinget), Conséggio de Stâto (Statsrådet) e Màscima Córte (Høyesterett), segóndo quànte o l'é stabilîo in costituçión za da-o 1814. O teritöio norvegéize o l'é spartîo tra doî livélli aministratîvi, ö sæ e contêe e i comùn. O pòpolo Sami o l'à 'n çèrto gràddo de aoto-determinaçión e contròllo in scê sò tære pe mêzo de 'n pròpio parlaménto e de l'Àtto do Finnmark. A Norvéggia a l'à di stréiti ligàmmi con l'Unión Eoropêa e i Stâti Unîi e a l'é un di ménbri fondatoî de Naçioìn Unîe, do Conséggio d'Eoröpa, da NATO, de l'EFTA, do Tratâto Antàrtico e do Conséggio Nòrdico. A l'é un di ménbri do Spàçio Econòmico Eoropêo, da WTO, de l'OECD e de l'Àrea Schengen ascì.

Galerîa d'inmàgine[modìfica | modìfica wikitèsto]

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

  1. ↑ 1,0 1,1 Inta grafîa ciamâ Bokmål
  2. ↑ 2,0 2,1 Inta grafîa ciamâ Nynorsk
  3. ↑ Norga in Sami do nòrd, Vuodna in Sami de Lule, Nöörje in Sami do sùd, Norja in Kven
  4. ↑ Norgga gonagasriika in Sami do nòrd, Vuona gånågisrijkka in Sami de Lule, Nöörjen gånkarïjhke in Sami do sùd, Norjan kuninkhaanvaltakunta in Kven
  5. ↑ (NO) Arealstatistics for Norway 2019, Kartverket. URL consultòu l'11 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle l'8 zùgno 2019).
  6. ↑ (NO, EN) Population 1 January 2022, Kartverket. URL consultòu l'11 arvî 2022.
  7. ↑ (EN) Norwegian Society / Living in Norway, in sce studyinnorway.no. URL consultòu o 10 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 21 màrso 2018).
  8. ↑ (EN) Statistics Norway raises '07 GDP outlook, cuts '08, in sce uk.reuters.com, 6 seténbre 2007. URL consultòu o 10 arvî 2022.
  9. ↑ (EN) Country Comparison: Crude oil - production, in sce cia.gov. URL consultòu o 10 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 7 màrso 2017).
  10. ↑ (EN) Country Comparison: Natural gas - production, in sce cia.gov. URL consultòu o 10 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 15 màrso 2016).
  11. ↑ (EN) The World's Richest Countries, in sce forbes.com. URL consultòu o 10 arvî 2022.
  12. ↑ (EN) The World Factbook, Central Intelligence Agency Library. URL consultòu o 10 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 1º dexénbre 2020).
  13. ↑ (EN) NBIM - Market value, in sce nbim.no. URL consultòu o 10 arvî 2022.
  14. ↑ (EN) Human development indices 2008 (PDF), in sce hdr.undp.org, 18 dexénbre 2008. URL consultòu o 10 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 19 dexénbre 2008).
  15. ↑ (EN) Human Development Report 2019: Beyond income, beyond averages, beyond today: Inequalities in human development in the 21st century (PDF), United Nations Development Programme, p. 22. URL consultòu o 10 arvî 2022.
  16. ↑ (EN) Jennifer Rankin, Happiness is on the wane in the US, UN global report finds, in sce theguardian.com, 20 màrso 2017. URL consultòu l'11 arvî 2022.
  17. ↑ (EN) Countries and Territories, Freedom House. URL consultòu l'11 arvî 2022.
  18. ↑ (EN) Democracy Index 2016, in sce eiu.com. URL consultòu l'11 arvî 2022.
  19. ↑ (EN) Norway has another year with few murders, in sce thelocal.no, 5 zenâ 2016. URL consultòu l'11 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 4 seténbre 2019).

Bibliografîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Âtri progètti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Colegaménti estèrni[modìfica | modìfica wikitèsto]

Contròllo de outoritæVIAF (EN) 155855229 · ISNI (EN) 0000 0001 2298 9524 · LCCN (EN) n79021528 · GND (DE) 4042640-3 · BNF (FR) cb11865124d (data) · BNE (ES) XX451946 (data) · NDL (EN, JA) 00568689 · WorldCat Identities (EN) n79-021528
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Norveggia&oldid=228781"