Norveggia
ZE
|
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
 A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
| Norvéggia | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
 | |||||||
| Dæti aministratîvi | |||||||
| Nómme conplêto | Régno de Norvéggia | ||||||
| Nómme ofiçiâ | Kongeriket Norge (bokmål) Kongeriket Noreg (nynorsk) Norgga gonagasriika (sami do nòrd) Vuona gånågisrijkka (sami de Lule) Nöörjen gånkarïjhke (sami do sùd) | ||||||
| Léngoe ofiçiæ | Norvegéize (inte variànte bokmål e nynorsk) Sami[1][Nòtta 1] | ||||||
| Capitâle |  Oslo (702 543 ab. / 2022)
| ||||||
| Polìtica | |||||||
| Fórma de govèrno | Monarchîa parlamentâre | ||||||
| Rè | Harald V de Norvéggia | ||||||
| Minìstro de Stâto | Jonas Gahr Støre | ||||||
| Indipendénsa | Da-a Svéçia into 1905 | ||||||
| Intrâ inte l'ONU | 27 de novénbre 1945[Nòtta 2] | ||||||
| Superfìcce | |||||||
| Totâle | 385 207[2][Nòtta 3] km² (62º) | ||||||
| % de ægoe | 6% | ||||||
| Popolaçión | |||||||
| Totâle | 5 488 984[3] ab. (2023) (119º) | ||||||
| Denscitæ | 14,25 ab./km² | ||||||
| Tàscio de créscita | 1,19% (2015) [4] | ||||||
| Nómme di abitànti | Norvegéixi | ||||||
| Giögrafîa | |||||||
| Continénte | Eoröpa | ||||||
| Confìn | Svéçia, Finlàndia, Rùscia | ||||||
| Fûzo oràrio | UTC +1 (+2 in stæ) | ||||||
| Economîa | |||||||
| Valûta | Corónn-a norvegéize | ||||||
| PIL (nominâle) | 434 937[5] milioìn de $ (2018 stìmma) (28º) | ||||||
| PIL pro capite (nominâle) | 81 694[5] $ (2018 stìmma) (4º) | ||||||
| PIL (PPA) | 395 867[5] milioìn de $ (2018 stìmma) (44º) | ||||||
| PIL pro capite (PPA) | 74 356[5] $ (2018 stìmma) (6º) | ||||||
| ISU (2016) | 0,957 (tànto âto) (1º) | ||||||
| Feconditæ | 2,0 (2010)[6] | ||||||
| Vàrie | |||||||
| Codici ISO 3166 | NO, NOR, 578 | ||||||
| TLD | .no | ||||||
| Prefìsso tel. | +47 | ||||||
| Sigla autom. | N | ||||||
| Inno naçionâ | Ja, vi elsker dette landet | ||||||
| Fèsta naçionâ | 17 de màzzo | ||||||
 | |||||||
| Inta màppa són esclûxi i teritöi d'otramâ. | |||||||
| Evoluçión stòrica | |||||||
| Stâto precedénte | .svg){kind=small} Svéçia-Norvéggia  Regìmme de Quisling (da-o 1942 a-o 1945)
| ||||||
A Norvéggia (Norge[7] ò Noreg[8] in norvegéize, prononçiòu [ˈnɔ̂rɡə][9]), conosciûa ofiçialménte cómme Régno de Norvéggia (Kongeriket Norge[7] ò Kongeriket Noreg[8][10]), a l'é 'n pàize de l'Eoröpa do nòrd.
Giögrafîa[modìfica | modìfica wikitèsto]
A Norvéggia a l'é formâ sorviatùtto da-e pàrte de ponénte e setentrionâle da penîzoa scandìnava ciù dötréi teritöi tra i quæ, in particolâ, se pêuan aregordâ l'îzoa àrtica de Jan Mayen e l'arçipélago de Îzoe Svalbard. Pe de ciù l'îzoa de Bouvet, inta región subantàrtica, a l'é 'na dipendénsa da Norvéggia ascì. A naçión a l'à de rivendicaçioìn in scî doi teritöi antàrtichi de l'Îzoa de Pêo I e da Tæra da Regìnn-a Maud. A l'à 'n'àrea totâle de 385.207 km2 e, a-o zenâ do 2022, a sò popolaçión a l'êa de 5.425.270 persónn-e[11][12].
A confìnn-a co-a Svéçia, a levànte, pe bén 1.619 km e con Finlàndia e Rùscia a nòrd-èst. A l'à afaciâ in sciô stréito do Skagerrak a sùd, pe mêzo do quæ a l'é separâ da Danimàrca e Régno Unîo. A Norvéggia a l'à 'n'estéiza rîva in sce l'Òcéano Atlàntico e o Mâ de Barents. A prezénsa do mâ a l'infloénsa bén bén o clìmma norvegéize, ch'o l'à de tenperatûe ciù mîti lóngo e sò còste (tànto che inta néutte polâre a-o nòrd de spésso són sôvia i zêro gràddi) e ciù fréide a l'intèrno, scibén che rèstan ciù âte de quélle de âtri lêughi a-a mæxima latitùdine. L'infloénsa do mâ a l'é ànche a càoza da tànta ægoa e néive ch'a càzze in sciô teritöio norvegéize.
A capitâle da Norvéggia, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Òslo; e âtre çitæ ciù inportànti són Bergen, Trondheim e Stavanger.
Stöia[modìfica | modìfica wikitèsto]
O régno de Norvéggia o l'é stæto costitoîo inte l'ànno 872 da l'unión de vàrri stâti ciù picìn, restàndo dónca 'na naçión indipendénte pe ciù de 1.150 ànni. Tra o 1537 e o 1814 o l'à fæto pe cóntra pàrte da Danimàrca-Norvéggia e, da quéllo ànno scìnn-a-o 1905, de 'n'unión personâ co-o régno de Svéçia. A-o sccéuppo da Prìmma Goæra Mondiâle a Norvéggia a l'à diciaròu a sò neotralitæ, evitàndo e devastaçioìn do conflìtto. A despæto de 'n'âtra diciaraçión de neotralitæ fæta a l'inìçio da Segónda Goæra Mondiâle, inte l'arvî do 1940 a naçión a l'à subîo l'invaxón da Germanîa nazìsta, co-a sò òcupaçión ch'a l'é duâ scìnn-a-a fìn da goæra.
A-a giornâ d'ancheu o rè de Norvéggia o l'é l'Harald V da cazàdda de Glücksburg; o prìmmo minìstro o l'é pe cóntra o Jonas Gahr Støre, nominòu inte l'ànno 2021.
Economîa e polìtica[modìfica | modìfica wikitèsto]
A Norvéggia a l'à svilupòu 'n fórte stâto sociâle, in sciâ bâze do coscì dîto modéllo nòrdico, ch'o garantìsce 'n'ascisténsa sanitâia universâle e 'n'educaçión, livéllo universcitâio inclûzo, de bàdda a tùtti i sò çitadìn[13]. O stâto o consèrva de inportànti parteçipaçioìn in di setoî industriâli ciâve pi-â sò economîa, spécce rigoardànti e grénde vivàgne de petròlio, gàzzo naturâle, minerâli, legnàmme, pescòu e ægoa da béive. L'indùstria do petròlio a costitoìsce ciù ò mêno 'n quàrto do PIL da naçión[14], co-a sò estraçión ch'a l'é coscì inportànte che, a livéllo pro capite, a Norvéggia a l'é o produtô ciù inportànte fêua di pàixi do Levànte[15][16]. A naçión a l'à o quàrto rédito pro capite ciù âto do móndo, segóndo a Bànca Mondiâle e l'IMF[17], ò l'unzén, cómme inta scâ da CIA agiornâ a-o 2017[18], into câxo séggian pigiæ in conscideraçión i sò domìnni e-e sò dipendénse ascì. A Norvéggia a l'à o ciù grànde fóndo sovràn do móndo, o quæ o l'à 'n valô de 1.400 miliàrdi de dòlari[19].
A naçión a l'é a-o prìmmo pòsto inta clasìfica globâle de l'Ìndice de Svilùppo Umâno a partî da-o 2009, óltre che tra o 2001 e o 2006 ascì[20], poxiçión ch'a rèsta pægia ànche into câxo ch'o vegnìsse conscideròu l'ìndice corètto pe-e dizegoaliànse (a-o 2018)[21]. Inte l'ànno 2017 a l'é stæta diciarâ naçión ciù felîçe a-o móndo segóndo o World Happiness Report[22] e d'ancheu a l'é a-o prìmmo pòsto inti ìndichi de libertæ[23] e democraçîa[24], óltre a avéi un di livélli de criminalitæ ciù bàssi do móndo[25].
A Norvéggia a l'é 'na monarchîa costituçionâle e unitâia, co-a tradiçionâle separaçión di potêri tra Parlaménto (Stortinget), Conséggio de Stâto (Statsrådet) e Màscima Córte (Høyesterett), segóndo quànte o l'é stabilîo in costituçión za da-o 1814. O teritöio norvegéize o l'é spartîo tra doî livélli aministratîvi, ö sæ e contêe e i comùn. O pòpolo Sami o l'à 'n çèrto gràddo de aoto-determinaçión e contròllo in scê sò tære pe mêzo de 'n pròpio parlaménto e de l'Àtto do Finnmark. A Norvéggia a l'à di stréiti ligàmmi con l'Unión Eoropêa e i Stâti Unîi e a l'é un di ménbri fondatoî de Naçioìn Unîe, do Conséggio d'Eoröpa, da NATO, de l'EFTA, do Tratâto Antàrtico e do Conséggio Nòrdico. A l'é un di ménbri do Spàçio Econòmico Eoropêo, da WTO, de l'OECD e de l'Àrea Schengen ascì.
Galerîa d'inmàgine[modìfica | modìfica wikitèsto]
A capitâle da naçión, Òslo
Vìsta de Bergen, a segónda çitæ ciù grànde do pàize
O vilàggio de Geiranger e o Geirangerfjord
O Sognefjord, ö sæ "O fiòrdo de Sogn"
L'îzoa de Vega, inclûza into scîto UNESCO do Vegaøyan
'Na piatafórma de petròlio into Mâ do Nòrd
Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]
- ↑ (NB) Lars S. Vikør, Ernst Håkon Jahr e Mikkel Berg-Nordlie, Språk i Norge, in Store norske leksikon, 28 agòsto 2020. URL consultòu o 24 novénbre 2022.
- ↑ (EN) Arealstatistics for Norway 2019, Kartverket, mapping directory for Norway, 2019. URL consultòu o 24 novénbre 2022.
- ↑ (EN) Population, 2023-01-01, Statistics Norway, 1º zenâ 2023. URL consultòu o 2 màrso 2023.
- ↑ (EN) Population growth rate, in CIA World Factbook. URL consultòu o 17 màrso 2015.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 (EN) World Economic Outlook Database, April 2019, Fóndo Monetâio Internaçionâle. URL consultòu o 24 novénbre 2022.
- ↑ (EN) Tàscio de fertilitæ into 2010, in sce data.worldbank.org. URL consultòu o 12 frevâ 2013.
- ↑ 7,0 7,1 Inta grafîa ciamâ Bokmål
- ↑ 8,0 8,1 Inta grafîa ciamâ Nynorsk
- ↑ Norga in Sami do nòrd, Vuodna in Sami de Lule, Nöörje in Sami do sùd, Norja in Kven
- ↑ Norgga gonagasriika in Sami do nòrd, Vuona gånågisrijkka in Sami de Lule, Nöörjen gånkarïjhke in Sami do sùd, Norjan kuninkhaanvaltakunta in Kven
- ↑ (NO) Arealstatistics for Norway 2019, Kartverket. URL consultòu l'11 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle l'8 zùgno 2019).
- ↑ (NO, EN) Population 1 January 2022, Kartverket. URL consultòu l'11 arvî 2022.
- ↑ (EN) Norwegian Society / Living in Norway, in sce studyinnorway.no. URL consultòu o 10 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 21 màrso 2018).
- ↑ (EN) Statistics Norway raises '07 GDP outlook, cuts '08, in sce uk.reuters.com, 6 seténbre 2007. URL consultòu o 10 arvî 2022.
- ↑ (EN) Country Comparison: Crude oil - production, in sce cia.gov. URL consultòu o 10 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 7 màrso 2017).
- ↑ (EN) Country Comparison: Natural gas - production, in sce cia.gov. URL consultòu o 10 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 15 màrso 2016).
- ↑ (EN) The World's Richest Countries, in sce forbes.com. URL consultòu o 10 arvî 2022.
- ↑ (EN) The World Factbook, Central Intelligence Agency Library. URL consultòu o 10 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 1º dexénbre 2020).
- ↑ (EN) NBIM - Market value, in sce nbim.no. URL consultòu o 10 arvî 2022.
- ↑ (EN) Human development indices 2008 (PDF), in sce hdr.undp.org, 18 dexénbre 2008. URL consultòu o 10 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 19 dexénbre 2008).
- ↑ (EN) Human Development Report 2019: Beyond income, beyond averages, beyond today: Inequalities in human development in the 21st century (PDF), United Nations Development Programme, p. 22. URL consultòu o 10 arvî 2022.
- ↑ (EN) Jennifer Rankin, Happiness is on the wane in the US, UN global report finds, in sce theguardian.com, 20 màrso 2017. URL consultòu l'11 arvî 2022.
- ↑ (EN) Countries and Territories, Freedom House. URL consultòu l'11 arvî 2022.
- ↑ (EN) Democracy Index 2016, in sce eiu.com. URL consultòu l'11 arvî 2022.
- ↑ (EN) Norway has another year with few murders, in sce thelocal.no, 5 zenâ 2016. URL consultòu l'11 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 4 seténbre 2019).
Bibliografîa[modìfica | modìfica wikitèsto]
- (EN) Magne Helvig e Viggo Johannessen, Norway, Land - People - Industries: A Brief Geography, Tanum, 1966.
- (EN) Jan Sjåvik, Historical Dictionary of Norway, Scarecrow Press, 2008, ISBN 0-810-86408-8.
- (EN) Karen Larsen, History of Norway, Princeton University Press, 2015, ISBN 0-691-62754-1.
- (EN) Insight Guides, Insight Guides Norway, 3ª ed., Apa Publications, 2018, ISBN 1-786-71758-1.
- (EN) Elizabeth Su-dale, Culture Shock! Norway: A Survival Guide to Customs and Etiquette, Marshall Cavendish, 2020, ISBN 98-14-86873-6.
- (EN) Anthony Ham, Oliver Berry e Donna Wheeler, Lonely Planet Norway, 8ª ed., Apa Publications, 2022, ISBN 1-787-01608-0.
Âtri progètti[modìfica | modìfica wikitèsto]
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Norvéggia
Colegaménti estèrni[modìfica | modìfica wikitèsto]
- (NO, SE, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce regjeringen.no. URL consultòu l'11 arvî 2022.
- (NO, EN) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce stortinget.no. URL consultòu l'11 arvî 2022.
- (NO, SE, EN) Scîto ofiçiâ da famìggia reâ, in sce kongehuset.no. URL consultòu l'11 arvî 2022.
- (NO, EN, FR, DE, SV, ZH, DA, ES, IT, NL) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce visitnorway.com. URL consultòu l'11 arvî 2022.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg)
.svg){kind=small}
| Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 155855229 · ISNI (EN) 0000 0001 2298 9524 · LCCN (EN) n79021528 · GND (DE) 4042640-3 · BNF (FR) cb11865124d (data) · BNE (ES) XX451946 (data) · NDL (EN, JA) 00568689 · WorldCat Identities (EN) n79-021528 |
|---|