Belgio

Da Wikipedia
Sâta a-a navegaçión Sâta a-a çèrchia
ZE
 Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
AcLiBr.jpg

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

A bandêa do Bèlgio
A poxiçión do Bèlgio in sciâ càrta giögràfica
Càrta fìxica do Bèlgio

O Bèlgio[1], conosciûo ofiçialménte cómme Régno do Bèlgio[2], o l'é 'n pàize de l'Eoröpa nòrd-òcidentâle.

Giögrafîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

O Bèlgio o confìnn-a a nòrd co-i Pàixi Bàsci, a levànte co-a Germània, a sùd-èst co-o Lusenbùrgo e a sùd-òvest co-a Frànsa; a nòrd-òvest o l'é pe cóntra afaciòu in sciô Mâ do Nòrd. O l'à 'n'àrea de 30.689 km2 e 'na popolaçión de ciù de 11,5 milioìn de persónn-e, raxón pi-â quæ o l'é o 22° pàize co-a ciù âta denscitæ de popolaçión do móndo e l'eutén inte l'Unión Eoropêa, co-in valô pægio in média a 376 abitànti pe chilòmetro quàddro. A sò capitâle, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Bruxelles; inte l'órdine e âtre çitæ ciù inportànti són Anvèrsa, Ghent, Charleroi, Liège, Bruges, Namur e Leuven.

A naçión a l'é formâ da dôe diferénti comunitæ lengoìstiche; ö sæ a comunitæ fiamìnga, a quæ a pàrla a léngoa olandéize e a l'é ciù ò mêno o 60% do totâle, e a comunitæ françéize, ch'a fórma l'âtro 40% da popolaçión. Gh'é 'na comunitæ picìnn-a ch'a pàrla o tedésco ascì, pægia a l'un perçénto do totâle, ch'a sta inti cantoìn ciù de levànte. A región da capitâle do Bèlgio a l'é ofiçalménte bilìngoe (françéize e olandéize)[3], scibén che o françéize o l'é a léngoa ciù comùn inta zöna[4][5]. A diverscitæ lengoìstica do Bèlgio a l'à portòu a di fórti conflìtti polìtichi, raxón pi-â quæ a naçión a l'à d'ancheu 'n scistêma de govèrno asæ conplicòu, formòu da sêi aministraçioìn paralêle.

Stöia[modìfica | modìfica wikitèsto]

A modèrna naçión bèlga a l'é stæta creâ aprêuvo a-a rivoluçión do 1830, co-a sò secesción da-i Régno Unîo di Pàixi Bàsci, o quæ o l'êa stæto fondòu sôlo chìnz'ànni prìmma. O nómme çernûo pe-o nêuvo stâto o vêgne da-a pòula latìnn-a Belgium, dêuviâ da-o Giùlio Cézare into sò De Bello Gallico pe indicâ a zöna za inte l'ànno 55 prìmma de Crìsto[6]. O Bèlgio o fa pàrte da región stòrica conosciûa cómme "Pàixi Bàsci", ciù grànde de atoâli naçioìn do Benelux in quànto a l'inclùdde de pàrte da Frànsa do nòrd ascì. Za inte l'etæ de mêzo, aprêuvo a-a sò poxiçión centrâle e da-arénte a vàrri sciùmmi, l'àrea a l'êa asæ rìcca, colegâ da tràfeghi comerciâli e politicaménte a-i sò ciù gréndi vexìn. Pe 'ste raxoìn chi, into teritöio bèlga són stæte conbatûe numerôze goære, fæto ch'o l'à portòu o pàize a vegnî sorvenominòu "o cànpo da batàggia de l'Eoröpa"[7][8][9], 'na reputaçión confermâ da-i fæti do sécolo XX ascì.

Unn-a de naçioìn ciù svilùpæ inti ànni da rivoluçión industriâle[10][11], o Bèlgio o l'à parteçipòu a-a spartiçión de l'Àfrica, òtegnìndo o contròllo de vàrie colònie[12]. Tra o 1885 e o 1908 o Stâto Lìbero do Còngo, o quæ o l'êa 'n posediménto privòu do rè Leopóldo II, o l'é stæto caraterizòu da atrocitæ difûze vèrso a popolaçión tànto che, depoî milioìn de mòrti, a naçión a l'à pigiòu o contròllo dirètto da colònia[13].

A segónda meitæ do sécolo XX a l'é stæta caraterizâ da tenscioìn crescénti tra a comunitæ olandéize e quélla françéize, agravæ da-e diferénse lengoìstiche e colturâli, e caxonæ da-o despægio svilùppo econòmico tra e dôe regioìn. Dónca, con vàrie rifórme tra o 1970 e o 1993, gh'é stæta 'na progresîva tranxiçión da 'n govèrno unitâio a 'n modéllo federâle. A despæto de 'ste rifórme chi e tenscioìn no se són amermæ, co-in fórte moviménto separatìsta ch'o s'é svilupòu inte Fiàndre e 'n'instabilitæ polìtica scinbolezâ da-i 18 méixi necesâi pi-â formaçión de 'n govèrno de coaliçión depoî e eleçioìn federâli do zùgno do 2010[14]. Pe de ciù, a dizocupaçión inta Valònia a l'é ciù do dóggio che inte Fiàndre[15].

Economîa e polìtica[modìfica | modìfica wikitèsto]

O Bèlgio o l'é 'n pàize svilupòu, co-în'economîa avansâ e a âto rédito. O l'à 'n âto livéllo de qualitæ de vìtta[16], de ascisténsa sanitâia[17], d'educaçión[18] e de svilùppo umâno in generâle[19]. Pe de ciù, o l'é un di pàixi ciù segûi e pacìfichi do móndo[20].

O Bèlgio o l'é 'n stâto sovràn struturòu cómme 'na monarchîa costituçionâle federâle, governâ da 'n scistêma parlamentâre, co-a sò òrganizaçión instituçionâle ch'a l'é asæ conplèssa e ripartîa ségge a livéllo regionâle che lengoìstico. A naçión a l'é divîza inte træ regioìn co-în'âto livéllo de aotonomîa: ö sæ a región fiamìnga a nòrd, a región valònn-a a sùd e, into mêzo, a región de Bruxelles-capitâle[21]. L'ùrtima a l'é a ciù picìnn-a pe estensción ma a l'à a ciù âta denscitæ de popolaçión do pàize e a l'é a ciù rìcca pe PIL pro capite.

O Bèlgio o l'é un di sêi ménbri fondatoî de l'Unión Eoropêa e a sò capitâle, Bruxelles, a l'é a sêde da Comisción Eoropêa, do Conséggio de l'Unión Eoropêa e do Conséggio Eoropêo, óltre che unn-a de dôe sêde do Parlaménto Eoropêo insémme a quélla de Strasbùrgo. O l'é un di ménbri fondatoî de l'Eorozöna, da NATO, de l'OECD, e da WTO, óltre che de l'Àrea Schengen e de l'unión do Benelux con Pàixi Bàsci e Lusenbùrgo. A capitâle a l'é a sêde de numerôze òrganizaçioìn internaçionâli cómme, prezénpio, a NATO e a ciù pàrte di òrgani de l'UE.

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

  1. ↑ België in olandéize, prononçiòu [ˈbɛlɣijə]
    Belgique in françéize, prononçiòu [bɛlʒik]
    Belgien in tedésco, prononçiòu [ˈbɛlɡi̯ən]
  2. ↑ Koninkrijk België in olandéize, Royaume de Belgique in françéize, Königreich Belgien in tedésco
  3. ↑ (EN) Rudi Janssens, Language use in Brussels and the position of Dutch, Brussels Studies, 2008. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  4. ↑ (FR) Jacques Leclerc, Belgique • België • Belgien-Région de Bruxelles-Capitale • Brussels Hoofdstedelijk Gewest, L'aménagement linguistique dans le monde, 18 zenâ 2007. URL consultòu o 15 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 9 zùgno 2007).
  5. ↑ (EN) About Belgium, Belgian Federal Public Service (ministry) / Embassy of Belgium in the Republic of Korea.. URL consultòu o 15 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 2 òtôbre 2008).
  6. ↑ (LA) Giùlio Cézare, De Bello Gallico, lìbbro 8, capìtolo 46.
  7. ↑ (DE) Torsten Haß, Rezension zu Cook, Bernard: Belgium. A History, FH-Zeitung, 17 frevâ 2003. URL consultòu o 15 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 9 zùgno 2007).
  8. ↑ (EN) John Carmont, The Hydra No.1 New Series (November 1917) - Arras And Captain Satan, War Poets Collection. Napier University's Business School. URL consultòu o 15 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle l'11 màzzo 2008).
  9. ↑ (EN) James Wood, Nuttall Encyclopaedia of General Knowledge - Cockpit of Europe, in sce fromoldbooks.org, 1907. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  10. ↑ (EN) John Fitzmaurice, New Order? International models of peace and reconciliation - Diversity and civil society, in sce cain.ulst.ac.uk, 1996. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  11. ↑ (EN) Belgium country profile, EUbusiness, 1996. URL consultòu o 27 agòsto 2006.
  12. ↑ (EN) Farah Karl e James Stoneking, Chapter 27. The Age of Imperialism (Section 2. The Partition of Africa) (PDF), EUbusiness, 1999. URL consultòu o 27 agòsto 2006 (archiviòu da l'url òriginâle o 25 seténbre 2007).
  13. ↑ (EN) Belgium's genocidal colonial legacy haunts the country's future, in sce independent.co.uk, 17 òtôbre 2017. URL consultòu o 27 agòsto 2006.
  14. ↑ (EN) Belgian government sworn in, ending 18-month crisis, Expatica. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  15. ↑ (EN) Duncan Robinson, Belgium: A nation divided by more than two languages, Financial Times, 3 novénbre 2015. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  16. ↑ (EN) Quality of Life Index by Country 2017 Mid-Year, in sce numbeo.com. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  17. ↑ (EN) Health Index (PDF), World Health Organization. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  18. ↑ (EN) Education index | Human Development Reports, in sce hdr.undp.org. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  19. ↑ (EN) Human Development Report 2016 (PDF), in sce hdr.undp.org. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  20. ↑ (EN) Global Peace Index 2017 (PDF), in sce reliefweb.int. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  21. ↑ (EN) The Belgian Constitution (PDF), Belgian House of Representatives, p. 5. URL consultòu o 15 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 10 agósto 2015).

Bibliografîa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Âtri progètti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Colegaménti estèrni[modìfica | modìfica wikitèsto]

Contròllo de outoritæVIAF (EN) 144248059 · ISNI (EN) 0000 0001 2353 6287 · LCCN (EN) n80126041 · GND (DE) 4005406-8 · BNF (FR) cb15238382r (data) · NLA (EN) 35653982 · NDL (EN, JA) 00560624 · WorldCat Identities (EN) n80-126041
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Belgio&oldid=229114"