Sâta a-o contegnûo

Luscemburgo

Modìfica conligaménti
Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize
Da Wikipedia
ZE
 Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ
A bandêa do Lusenbùrgo
A poxiçión do Lusenbùrgo in sciâ càrta giögràfica
Càrta fìxica do Lusenbùrgo

O Lusenbùrgo (Lëtzebuerg in lusenburghéize, prononçiòu [ˈlətsəbuəɕ])[1], conosciûo ofiçialménte cómme Granducâto de Lusenbùrgo (Groussherzogtum Lëtzebuerg in lusenburghéize, prononçiòu [ˈɡʀəʊ̯shɛχtsoːχtum ˈlətsəbuəɕ])[2], o l'é 'n pàize de l'Eoröpa òcidentâle sénsa sbòcco in sciô mâ.

Giögrafîa

[modìfica | modìfica wikitèsto]

O Lusenbùrgo o confìnn-a co-o Bèlgio a nòrd e a ponénte, co-a Germània a levànte e co-a Frànsa a sùd. O l'à 'n'àrea de 2.586 km2, tra e ciù picìnn-e d'Eoröpa[3], e (a-o 2022) 'na popolaçión de 645.397 persónn-e[4], tra e ciù bàsse do continénte ma che, pe cóntra, a l'é unn-a de quélle co-o tàscio de cresciànsa ciù âto in asolûto[5]. Squæxi a meitæ da popolaçión lusenburghéize a l'é de òrìgine forèsta[6].

A sò capitâle, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Lusenbùrgo[7], unn-a de quàttro capitâli de l'Unión Eoropêa, insémme a Bruxelles, Francofórte e Strasbùrgo, e a sêde da Córte de Giustìçia de l'Unión Eoropêa, a màscima córte pe-o dirìtto comunitâio[8]. A coltûa, a léngoa e-e tradiçioìn lusenburghéixi són streitaménte lìghæ a quélle di sò vexìn, con l'identitæ naçionâle ch'a l'à di eleménti ségge da-a coltûa françéize che da quélla tedésca. L'ùnica léngoa naçionâle a l'é o lusenburghéize, dêuviâ a ògni mòddo insémme a-o françéize e a-o tedésco inte questioìn aministratîve e giurìdiche[9].

Stöia

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Cómme moménto d'inìçio da stöia do Lusenbùrgo o vêgne de sòlito indicòu o 963, ànno into quæ o cónte Siegfried o l'à acatòu o promontöio rociôzo co-i rèsti do fórte romàn de Lucilinburhuc (ö sæ "castéllo picìn") da-a vixìnn-a abaçîa de Sàn Mascimìn, scitoâ inta çitæ de Trier[10][11]. Inti sécoli dòppo, pe mêzo de goære, maiézzi conbinæ e creaçioìn de vasàlli, i discendénti do Siegfried són ariescîi a aomentâ bén bén i pròppi domìnni[12]. Vèrso a fìn do sécolo XIII i Lusenbùrghi êan arîvæ a controlâ 'n inportànte teritöio, tànto che inte l'ànno 1308 o cónte de Lusenbùrgo Rìcco VII o l'é stæto proclamòu Rè di Romén e pöi Sâcro Inpeatô Romàn ascì[13]. Óltre a-o Rìcco VII, inta cazàdda de Lusenbùrgo són stæti nominæ âtri quàttro inperatoî, co-o Càrlo IV ch'o l'à elevòu a contêa a-o tìtolo de Ducâto[14].

O ducâto o l'é pöi intròu inta provìnsa borgognònn-a e dónca cómme unn-a de dîsètte provìnse di Pàixi Bàsci asbùrgichi[15]. Into córso di sécoli a Çitæ de Lusenbùrgo e a sò fortéssa àn pigiòu 'na grànde inportànsa militâre aprêuvo a-a sò poxiçión stratégica a-a meitæ tra o Régno de Frànsa e i teritöi di Asbùrghi, co-o Granducâto ch'o s'é trasformòu co-o ténpo inta región ciù fortificâ do continénte[16]. Depoî avéi fæto pàrte ségge da Frànsa do Loîgi XIV che de l'inpêro aostriàco co-a Màia Têxo, o Lusenbùrgo o l'é pasòu a-a Prìmma Repùbrica Françéize, pe pöi finî into Prìmmo Inpêro do Napolión[17].

O modèrno stâto lusenburghéize o l'é nasciûo aprêuvo a-e decixoìn do Congrésso de Viénna do 1815. O Granducâto, co-e sò inportànti fortésse, o l'é dónca diventòu 'na naçión indipendénte sótt'a-o domìnio personâ do Ghigèrmo I di Pàixi Bàsci e co-ina goarnixón prusciànn-a ch'a l'avardâva a çitæ da-i atàcchi françéixi. Inte l'ànno 1839, aprêuvo a-e consegoénse da rivoluçión bèlga, a pàrte do Granducâto de léngoa françéize a l'é stæta çedûa a-o Bèlgio méntre quélla de léngoa lusenburghéize, con l'eceçión da çitæ de Arlon, a l'é diventâ o Lusenbùrgo d'ancheu[18].

Economîa e polìtica

[modìfica | modìfica wikitèsto]

O Lusenbùrgo o l'é 'n pàize svilupòu, co-în'economîa avansâ e tra i ciù âti réditi pro capite a-o móndo, valutòu a paritæ de potêre d'acàtto. A Çitæ de Lusenbùrgo, co-o sò céntro stòrico, a l'é stæta diciarâ patrimònio de l'umanitæ da l'UNESCO inte l'ànno 1994 aprêuvo a l'eceçionâle stâto de conservaçión de sò miâge e da çitæ vêgia[19].

O Lusenbùrgo o l'é 'na monarchîa costituçionâle òrganizâ cómme 'na democraçîa raprezentatîva. O sò càppo de stâto o l'é o grandùcca Rìcco, l'ùrtimo grandùcca ancón existénte a-a giornâ d'ancheu. O l'é un di ménbri fondatoî de l'Unión Eoropêa[20], de Naçioìn Unîe, de l'OECD, da NATO e do Benelux[21][22]. Pe de ciù, inta Çitæ de Lusenbùrgo gh'é e sêde de numerôze òrganizaçioìn internaçionâli e agençîe de l'Unión Eoropêa ascì. A naçión, tra o 2013 e o 2014, a l'à pi-â prìmma vòtta fæto pàrte do Conséggio de Seguéssa de Naçioìn Unîe[23]. A-o 2020, i çitadìn lusenburghéixi poéivan intrâ sénsa a necescitæ d'avéi 'n vìsto, ò con sénplice vìsto a l'arîvo, in bén 187 naçioìn, co-o pasapòrto lusenburghéize ch'o l'é defæti o quìnto ciù fórte a-o móndo, insémme a quélli de Danimàrca e de Spàgna[24].

Nòtte

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  1. ↑ Luxembourg in françéize, prononçiòu [lyksɑ̃buʁ]
    Luxemburg in tedésco, prononçiòu [ˈlʊksm̩bʊʁk]
  2. ↑ Grand-Duché de Luxembourg in françéize, prononçiòu [ɡʁɑ̃ dyʃe də lyksɑ̃buʁ]
    Großherzogtum Luxemburg in tedésco, prononçiòu [ˈɡʁoːshɛʁtsoːktuːm ˈlʊksm̩bʊʁk]
  3. ↑ (EN) Eurostat - Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table, in sce epp.eurostat.ec.europa.eu. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  4. ↑ (FR) La démographie luxembourgeoise en chiffres (PDF), in sce statistiques.public.lu. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  5. ↑ (FR) Country comparison: POPULATION growth rate, The World Factbook. URL consultòu o 15 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 27 màzzo 2016).
  6. ↑ (FR) Sarah Krouse, Piping Hot Gromperekichelcher, Only if You Pass the Sproochentest, The Wall Street Journal. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  7. ↑ (EN) Europe: Luxembourg - The World Factbook, Central Intelligence Agency. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  8. ↑ (EN) Decision of the Representatives of the Governments of the Member States on the location of the seats of the institutions (12 December 1992), Centre virtuel de la connaissance sur l'Europe, 2014. URL consultòu o 15 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 13 òtôbre 2019).
  9. ↑ (FR) Loi du 24 février 1984 sur le régime des langues. - Legilux, in sce legilux.public.lu. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  10. ↑ Thewes, 2018, p. 1
  11. ↑ (FR) Jean-Marie Kreins, Histoire du Luxembourg, 8ª ed., Que sais-je, 2021, ISBN 2-715-40736-X.
  12. ↑ Thewes, 2018, p. 2
  13. ↑ (EN) Henry VII | Holy Roman emperor - Encyclopædia Britannica, in sce britannica.com. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  14. ↑ (EN) Luxembourg | History - Encyclopædia Britannica, in sce britannica.com. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  15. ↑ Thewes, 2018, pp. 2-3
  16. ↑ (EN) City of Luxembourg: its Old Quarters and Fortifications, UNESCO World Heritage Centre. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  17. ↑ Thewes, 2018, pp. 3-4
  18. ↑ Thewes, 2018, pp. 5-6
  19. ↑ (EN) City of Luxembourg: its Old Quarters and Fortifications, World Heritage List, UNESCO. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  20. ↑ (EN) European Union - Encyclopædia Britannica, in sce britannica.com. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  21. ↑ (EN) Timeline: Luxembourg - A chronology of key events, in sce news.bbc.co.uk. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  22. ↑ (EN) Luxembourg - Encyclopædia Britannica, in sce britannica.com. URL consultòu o 15 arvî 2022.
  23. ↑ (EN) Asselborn's final Security Council meeting, Luxemburger Wort, 19 dexénbre 2014. URL consultòu o 15 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 10 òtôbre 2017).
  24. ↑ (EN) Global Ranking - Visa Restriction Index 2020 (PDF), in sce henleypassportindex.com. URL consultòu o 15 arvî 2022.

Bibliografîa

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Âtri progètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Colegaménti estèrni

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Contròllo de outoritæVIAF (EN) 134398983 · ISNI (EN) 0000 0001 2192 9204 · LCCN (EN) n81018303 · GND (DE) 4036728-9 · BNF (FR) cb119772596 (data) · BNE (ES) XX451357 (data) · NDL (EN, JA) 00569800 · WorldCat Identities (EN) n81-018303
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Luscemburgo&oldid=229115"