Léngoa piemontéize

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Piemontéize Piemontèis
Pronónçia	[pjemʊŋˈtɛi̯z]
Parlòu in	Itàlia  Argentinn-a
Regioîn	Piemonte (fêua che-e pàrte de léngoa walser, arpitànn-a, òcitànn-a e lìgure) Lombardïa (Lomelìnn-a de ponénte) Valle d'Aosta (bàssa vàlle) Liguria (inte pàrte da Valàdda do Bórmia)
Parlànti
Totâle	750.000 (2012) - 2.000.000
Clasificaçión
Filogénezi	Léngoe indoeoropêe  Itàliche   Romànze    Romànze òcidentâli     Gàllo-itàliche      Piemontéize
Dialétti	Piemontéize de ponénte Piemontéize de levànte Canavezàn
Còdici de clasificaçión
ISO 639-3	pms (EN)
Glottolog	piem1238 (EN)
Estræto in léngoa
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1 Tùit j'uman a nasso lìber e uguaj për dignità e drit. A l'han na rason e na cossiensa e a l'han da comportesse j'un con j'àitr con ëspìrit ëd fradlansa.
Difuxón do Piemontèis.

O Piemontéize (Piemontèis in piemontéize, prononçiòu [pjemʊŋˈtɛi̯z]) o l'é 'na léngoa romànza ch'a fà pàrte do coscì dîto grùppo de léngoe gàllo-itàliche, parlâ da ciù ò mêno 'n milión de persónn-e.

A léngoa piemontéize a l'à di caràteri de léscico, fonética e morfo-scintàsci bén bén particolæ, chò-u diferénsian da-o rèsto do continuum romànzo e da françéize e toscàn, léngoe co-e quæ o l'é spésse vòtte asociòu aprêuvo a-a sò stöia lengoìstica e a-a poxiçión stòrico-giögràfica do Piemónte. Pe de ciù, o l'é a léngoa ch'a lîga o lonbàrdo con l'òcitàn.

A ògni mòddo, o no l'é l'ùnica léngoa da modèrna región piemontéize: defæti o l'é chi parlòu insémme a âtre éutto léngoe, co-a pròpia ària de difuxón ch'a l'é mìssa ciù ò mêno a-o céntro do Piemónte aministratîvo. A léngoa piemontéize a s'é difûza inte l'Argentìnn-a ascì, cómme memöia stòrica da colonizaçión gringa da pampa. A sò òrìgine a remónta, cómme pe-e âtre léngoe romànze, a-o latìn che, into câxo do piemontéize in particolâ, o s'é inseîo in scê léngoe cèltiche e lìguri aprêuvo a-a conquìsta româna da zöna, vegnìndo ciù tàrdi infloensòu da-i contàtti co-e léngoe parlæ d'in gîo e con quélle de manimàn adotæ cómme ofiçiæ.

E ciù antîghe testimoniànse scrîte do piemontéize remóntan scìnn-a-o sécolo XII, co-i coscì dîti Sermoìn subarpìn, ma gh'é stæto l'inportànte svilùppo de 'na koinè leterâia sôlo into córso do Sèteçénto, quànde gh'é stæto o nasción de 'na letiatûa de tîpo naçionâle ch'a l'à interesòu tùtti i géneri, da-a lìrica a romànzo, tragédia e épica. A grafîa dêuviâ a-a giornâ d'ancheu a remónta pròpio a sto perîodo chi, a ògni mòddo vegnìndo ciù tàrdi rimanezâ inte 'n mòddo ciù precîzo e conplêto. Pe de ciù, sto fæto chi o l'à dæto stabilitæ e unitæ a-a léngoa, dàndo 'na màn a-a codificaçión de âtre variêtæ che n'àivan goæi de tradiçión leterâia.

Scibén ch'o no l'é regolòu da ofiçialménte da niscùnn-a instituçión, o piemontéize o l'é a matêia de riçèrca do Centro Studi Piemontesi - Ca dë Studi Piemontèis, fondòu a Torin da-o Renzo Gandolfo into 1969. St'asociaçión chi a cûa i stùddi in sciâ léngoa piemontéize, a sò letiatûa e-e sò variêtæ, inandiàndo i coscì dîti Rëscontr antërnassionaj de mòddo d'atirâ a-o stùdio da léngoa di âtri académichi.

Stöia

Màppa lengoìstica do Piemónte

A léngoa piemontéize, tra e âtre léngoe romànze, a l'é unn-a de quélle ch'àn avûo l'evoluçión ciù conplicâ. Vèrso a fìn do sécolo XVII s'êa za estìnto ségge l'ûzo do pasòu che quéllo do trapasòu lontàn méntre ciù tàrdi gh'é stæto a pèrdia de l'artìcolo depoî a-i agetîvi posescîvi e o svilùppo de l'ûzo in alternatîva de fórme verbâli ciù sénplici, cómme l'indicatîvo e o condiçionâle, a-o pòsto do congiuntîvo, spécce inte fórme conpòste. Ciù tàrdi gh'é stæto 'n'italianizaçión marcâ do léscico, ch'a l'à portòu a-a sostituçión de pòule piemontéize cómme ancreus, pertus, parpajon/parpajòla, frel, seure, barba, magna e adret con, rispetivaménte, profond, beucc, farfala, fratel, sorela, zìo, zìa e àbil.

A-o sécolo XVIII remónta a prìmma gramàtica do piemontéize, sàiva a dî quélla stanpâ da-o mêgo Maurizio Pipino inte l'ànno 1783, che però a no l'êa finîa. Tra e publicaçioìn vegnûe dòppo, a prìmma gramàtica de 'na çèrta conpletéssa a l'é quélla de l'Arturo Aly Belfàdel, publicâ into 1933, e a Gramàtica Piemontèisa do Camillo Brero, scrîta pe intrêgo in piemontéize e dêuviâ sorviatùtto pi-â léngoa leterâia.

D'ancheu, in sciâ Ræ l'é stæto publicòu 'na série de vocabolâi e de gramàtiche, ch'àn agiutòu o piemontéize a difóndise pe mêzo scrîto e contriboîo a l'ûzo da grafîa stàndard da koinè ascì. Tra quélli chi sàn scrîve s'ascìste pöi a 'n fenòmeno ciamòu da-i lengoìsti co-o nómme de Ausbauization, sàiva a dî 'n procèsso de purîximo lengoìstico ch'o pòrta a dêuviâ de pòule ciù antîghe ò che vêgnan da-o françéize, de mòddo d'evitâ i toscanîximi (prezénpio s'adêuvia malfé e belfé a-o pòsto de difìcil e fàcil, belavans pe purtròp ò nopà in càngio de anvece). A sto procèsso chi, l'é ligòu ascì a codificaçión de neologìsmi pe-i nêuvi concètti da giornâ d'ancheu, cómme rat pò-u mouse ò ecran pe-i schèrmi di dispoxitîvi eletrònichi.

Inti ùrtimi ténpi, se peu ancón aregordâ o fenòmeno, de lóngo ciù marcòu, de inclùdde tùtte e variêtæ locâli inte 'na sôla Dachsprache, 'na spécce de "léngoa-téito". Sta chi, defæti, a dêve acetâ tùtte e pòule sénsa amiâ a sò òrìgine giögràfica tra e vàrie tære de léngoa piemontéize. Prezénpio, inta léngoa téito 'na pòula tìpica de Àsti cómme fanciòt (sàiva a dî figeu) a no vêgne consciderâ cómme 'n'espresción locâle, ma l'òbietîvo o saiâ quéllo de mostrâla e fâla dêuviâ a tùtti i arfabetizæ a prescìnde da sò proveniénsa.

Difuxón

██ Tære de léngoa piemontéize (inclûxi i pàixi dónde gh'é 'na prezénsa sôlo de iure de l'òcitàn e de l'arpitàn)

██ Tære dónde o piemontéize o l'é parlòu con de âtre léngoe (òcitàn, arpitàn e alemànno) e quélle de tranxiçión (co-o lìgure e o lonbàrdo)

A zöna de confìn tra Piemónte, Ligùria e Frànsa con, in sciâ mancìnn-a, o confìn lengoìstico segóndo a Lézze 482/99 e, in sciâ drîta, quéllo definîo da-i lengoìsti.

Into Piemónte aministratîvo l'é parlòu numerôze léngoe, raxón pi-â quæ l'ària de léngoa piemontéize, scibén ch'a l'à 'n'inportànte estensción, a no coincìdde co-a superfìcce intrêga da región.

A-o nòrd-èst a provìnsa do Verbàn-Côzio-Òsola, piemontéize da-o pónto de vìsta aministratîvo, a l'é defæti 'na tæra de léngoa lonbàrda, fêua che i pàixi de Formazza e de Macugnaga, colònie de léngoa walser, coscì cómme Alagna e Rimella inta Valàdda do Sézia. O confìn lengoìstico tra o piemontéize e o lonbàrdo o pàssa dónca pi-â provìnsa de Novâra, co-i ùrtimi pàixi de léngoa piemontéize che, vèrso levànte, són quélli tra o sciùmme Sézia e l'Agogna, pe pöi confinâ con pàixi de tranxiçión e, ancón ciù a levànte, co-i prìmmi comùn de léngoa lonbàrda.

In particolâ, o confìn lengoìstico o l'é determinòu da-a prezénsa de l'enclîxi di pronòmmi co-i partiçìppi pasæ, da-a vocalizaçión da "L" (prezénpio co-o pasàggio càud/cald, da-o latìn CALIDU), da-a sèsta persónn-a indicatîva con -o (con, prezénpio, lor i canto vèrso lor i càntan) e da-e ditongaçioìn piemontéixi (cómme candèila-sèira e no candèla-sèra / candira-sira, tìpichi do lonbàrdo). Pe cóntra, sùbito ciù a levànte gh'é a conpàrsa de fórti caràteri do lonbàrdo, cómme a conservaçión de òcluxîve intervocàliche che càzan into piemontéize (prezénpio dismentigà, lonbàrdo, vèrso dësmentié), i infinitîvi che finìscian pe consonànte (vess, scriv), o pronómme luu/lee a-o pòsto de cëll/cëlla e o càngio de léscico, ciù aliniòu a-o lonbàrdo (mett pe buté, trà pe campé, botelia pe bota). A ògni mòddo, méntre o valseziàn e novaréize de ponénte se pêuan consciderâ cómme e parlæ piemontéixi ciù "lonbàrde" (tegnìndo de òcluxîve intervocàliche e dêuviàndo o pronómme ghë - e no jë/ië -, a negaçión mia e 'n léscico bén despægio da-o piemontéize de koiné), s'ascìste a-a conpàrsa de caràteristiche ciù piemontéixi inte parlæ lonbàrde do Côzio e de Novâra, cómme a vocalizaçión da "L", a quàrta persónn-a in -oma, o feminìn plurâle ch'o finìsce pe vocâle, l'éxito de -ARE latìn in -é (a-o pòsto de -à) e de pòule diferénti da-o tîpo lonbàrdo ciù comùn.

Ciù a sùd, o confìn tra e dôe léngoe o l'é marcòu da-o sciùmme Pò. Gh'é a prezénsa de træti piemontéixi inta Lomelìnn-a de ponénte, spécce pi-â coniugaçión verbâle a Candia e a Breme, méntre, giùsto ciù a levànte, dóminan i caràteri lonbàrdi fêua chi-â chéita de çèrte òcluxîve intervocàliche into lomelìn de ponénte, a-a revèrsa do valseziàn, ch'o l'é de stànpo piemontéize ma ch'o-e consèrva. Pe-e âtre caraterìstiche (fêua de l'-ARE latìn ch'o vêgne sôlo -à), da-a vocalizaçión da "L", a-a negaçión dòppo o vèrbo in nen(t)/nò e a-o léscico (prezénpio travajà vèrso lavorà) ascì, inte tære tra Cazâ e Valenza o confìn lengoìstico o l'é ancón marcòu in mòddo ciæo da-o sciùmme Pò.

Inta provìnsa de Lisciàndria gh'é pe cóntra 'na scitoaçión bén bén ciù articolâ, co-a prezénsa di tréi tîpi piemontéize, lìgure e emiliàn. O confìn lengoìstico do piemontéize o pàssa gròsso mòddo pe-i sciùmmi Scréivia e Órba, dónde gh'é 'n confìn ciutòsto ciæo co-o piemontéize, chi raprezentòu da-o monferìn. Tra e diferénse ciù marcæ co-o tortonéize gh'é a fàrta inta chéita de coniugaçión con consonànte (scrivi vèrso scriv), óltra a-o plurâle feminìn e a-a segónda persónn-a che têgnan a vocâle a-a fìn (prezénpio ël dòni / i donn e ti it canti / ti it cant) méntre, rispètto a-o lìgure, gh'é de bèlle diferénse inta concomitànza de vocâle a-a fìn de pòule mascolìnn-e (prezénpio co-o piemontéize binel/binej vèrso o lìgure "binéllo/binélli") e, sorviatùtto, a fàrta de l'éxito streitaménte lìgure de particélle latìnn-e PL-, BL- e FL- (co-o piemontéize pian, bianch e fior e o lìgure "ciàn", "giànco" e "sciô"). A ògni mòddo, gh'é de variànte lìguri de l'Otrazôvo che consèrvan e vocâle a-a fìn de pòule ma che no gh'àn sti éxiti particolæ, tratàndoli a-a manêa ciù gàllo-itàlica. Da quéste e âtre caraterìstiche se peu védde cómme, into Piemónte aministratîvo, e çitæ de Nêuve e d'Oâ, óltre a-e valàdde do Scréivia, do Borbêa e-e pàrte ciù èrte de valàdde do Curón e do Grue, séggian tùtte tære de léngoa lìgure.

Ciù a sùd, pe 'n cùrto tòcco tra i comùn de Morêre e de Pài, o confìn lengoìstico o và aprêuvo a quéllo aministratîvo méntre, ciù a ponénte, gh'é 'na zöna de tranxiçión in corispondénsa da pàrte centrâle da valàdda do Bórmia. E parlæ do pòsto gh'àn defæti di caràteri mescciæ tra o lìgure e o piemontéize, co-i tréi éxiti da PL-, BL- e FL- (cian, gianch, sciô), 'n'antîga fonética e di rotacîximi tipicaménte lìguri, ma aconpagnæ da fórti træti piemontéixi, cómme a chéita de vocâle a-a fìn de pòule, çèrte coniugaçioìn di vèrbi (spécce a quàrta e a sèsta persónn-a: prezénpio i mangioma e i vordo), i éxiti do latìn -CT a-a monferìnn-a (facc, dicc, nœcc, cómme inte çèrte variànte da Rivêa de Ponénte dond'o vêgne facciu, dicciu, nöcce), a negaçión dòppo o vèrbo in nàint e a prìmma coniugaçión in -é.

Vèrso ponénte, inte l'èrta valàdda do Tànaro a partî da-a fraçión da Ceivétta de Priêua, gh'é de parlæ de tranxiçión, a ògni mòddo ciù lìguri aprêuvo a-a prezénsa ségge di tréi éxiti tìpichi do latìn che de vocâle a-a fìn de pòule, méntre, d'in gîo, se pàrla 'n monregaléize antîgo a Viêua e a Panparòu e l'èrto langaròllo a Bagnàsco, Mascimìn e inte pàrte de Lànghe, pàixi dónde gh'é ancón di caràteri de tranxiçión, co-a palatizaçión lìgure de PL inte 'na "C" dôçe, o fonéma [ʃ], e a conservaçión de consonànte [ts] e [dz], tùtti scentæ into piemontéize stàndard.

Ancón ciù a ponénte o domìnio lengoìstico piemontéize o se fèrma prìmma do confìn co-a Frànsa, lasciàndo o pòsto a de variêtæ de stànpo provensâ, inte valàdde de provìnse de Cùnio e de Torìn, e arpitàn, ciù vèrso o confìn co-a Vàlle d'Aosta. A ògni mòddo, ste variêtæ chi prezéntan 'na série de caràteri de tranxiçión co-o piemontéize, cómme o pronómme mi a-o pòsto de ieu, 'na formaçión do plurâle ch'a no l'é de lóngo fæta con l'azónta da "s" (prezénpio la fnetrelo ch'o vêgne la fnetrela e no sùbito las fnetrelas) e di grùppi de consonànte in pàrte gàllo-itàlichi (prezénpio ['kjaw] pò-u latìn CLAVE, de mêzo tra l'òcitàn ['klaw] e o piemontéize ['tʃaw]). Pe de ciù, into córso do Nêuveçénto gh'é stæto de trasformaçioìn sociâli ch'àn portòu a l'abandón di patois locâli, pe 'n cùrto perîodo sostitoîi da-o piemontéize de koiné, prìmma da fórte soviapoxiçión de l'italiàn. Pi-â mæxima raxón sòcio-econòmica, l'é comùn l'ûzo do piemontéize de koiné inti pàixi ciù gréndi da Vàlle d'Aòsta, scìnn-a-o capolêugo.

Caràteri

Fonética

• Chéita de tùtte e vocâle àtone a-a fìn de pòule fêua chi-â /a/.
• S'indebolìscian e vocâle àtone: prezénpio /me'lʊŋ/ > /mə'lʊŋ/ > /m'lʊŋ/.
• Nazalizaçión de vocâle depoî a-a consonànte nazâle alviolâre /n/, cómme into françéize, co-a nazalizaçión che dòppo a s'é mesciâ da-a vocâle a-e consonànte sucesîve co-o svilùppo da série /ŋn/ e, in sciâ fìn, co-a chéita de [n] (/'buna/ > /'bũna/ > /'buŋna/ > /'buŋa/).
• Svilùppo de vocâle /ø/ e /y/ partìndo, rispetivaménte, da-a "O" cùrta e da-a "U" lónga do latìn.
• Degeminaçión de consonànte: SERRARE > saré.
• O grùppo latìn de òcluxîve -CT- o vêgne -it- cómme into françéize antîgo: prezénpio NOCTEM > neuit; LACTEM > làit.
• Palatizaçión di CL- e GL- latìn: CLARUS > ciàr, GLANDI > gianda.
• E consonànte latìnn-e òcluxîve no sonöre /p/, /t/ e /k/ gh'àn 'n çèrto amermaménto d'intenscitæ, arivàndo in di câxi a càzze do tùtto: FORMICAM > formìa; APRILEM > avril, CATHÉGRA > cadrega.
• I néssi scilàbichi CE- CI e GE- GI-, che into latìn gh'àn 'na pronónçia velâ /k/-/g/, se són trasformæ inte di africæ alviolâri /t͡s/ e /d͡ʑ/ (con çèrte variànte ch'àn avûo o pasàggio de ciù scìnn-a /d͡z/), méntre ciù tàrdi /t͡s/ e /d͡z/ són vegnûi di fricatîvi con /s/ e /z/: CINERE > sënner; CENTUM > sent; ONDECIM > onze, GINGIVA > zanziva.
• A piâxéi, se peu dêuviâ a ë prostética (cómme a i- into toscàn, d'ancheu scentâ) depoî a tùtte e pòule che coménsan con s + consonànte o con grùppi consonàntichi conplicæ, si-â pòula prìmma a finìsce co-ina consonànte: prezénpio se peu dî un grand ëscrivan, sinch ëstèile; quatr ëfnoj; i son ëstàit.

Morfologîa e scintàsci

Sostantîvi e agetîvi

• O scingolâre e o plurâle di nómmi mascolìn són pægi: ël cit / ij cit; ël prèive / ij prèive, l'é l'artìcolo a stabilî o nùmero do sostantîvo.
• Inta propoxiçión conparatîva, prìmma do segóndo tèrmine de paragón s'adêuvia "che" e no "de": cost lìber a l'é pì bel che 'l tò.
• I agetîvi numerâli ordinâli se fèrman a sest ò setim, ciù in là l'é dêuviòu e fórme col che a fa eut, col ch'a fa neuv, col ch'a conta des, col ch'a conta óndes, òpû o nùmero sénplice Luis XIV > Luis quatòrdes.

Pronómmi personæ

• A frâze afermatîva piemontéize a veu pe fórsa o pronómme personâ sogétto àtono (con ò sénsa a prezénsa do pronómme personâ sogétto tònico), co-ina strutûa despægia ségge da-o françéize che da-o toscàn, cómme into lìgure (fêua o zenéize e scìmili) e into friolàn: prezénpio (Mi) i son.
• Co-e fórme interogatîve se peu dêuviâ 'na particélla interogatîva enclìtica e, inte sto câxo chi, de sòlito o scénta o pronómme depoî a-o vèrbo; prezénpio Veus-to deje deuit a sossì?.
• Pe esprìmme i câxi locatîvo e datîvo, s'azónze de sòlito de particélle datîve ò locatîve a-i pronómmi verbâli: prezénpio I-i son ansima; I-j diso. Scibén chi-â pronónçia a no càngia goæi, a diferénsa tra o locatîvo i e o datîvo j a l'é de lengê bén mostrâ inta fórma scrîta.
• Gh'é spésse vòtte o radóggio do pronómme personâ ògètto; prezénpio "a m'à dîto" o vêgne a m'ha dime.
• I conpleménti clìtichi inti ténpi conpòsti vàn dòppo a-o vèrbo: i l'hai faje; a l'ha dijlo.

Pronómmi e vèrbi interogatîvi

• E frâze interogatîve che coménsan pe avérbio ò pronómme de sòlito àn bezéugno do pronómme "che", coscì cómme i avèrbi e i pronómmi inte frâze afermatîve: prezénpio chi ch'a l'é?, quand ch'i rivo, chi ch'a l'ha dimlo.

Vèrbi

• Gh'é ancón, into piemontéize de ponénte, a dexinénsa sigmàtica latìnn-a a-a segónda persónn-a scingolâre:
  • inta dexinénsa da segónda persónn-a scingolâre do prezénte indicatîvo inti vèrbi ouziliâri ò iregolâri: it ses; it vas; it l'has; it sas.
  • inta dexinénsa da segónda persónn-a scingolâre do futûro de tùtti i vèrbi: it cantras; it sernras...
  • inta dexinénsa da segónda persónn-a scingolâre de ògni mòddo e ténpo inta costruçión da fórma interogatîva co-o pronómme relatîvo: càntës-to?; fas-to?; parlàvës-to?...
• A negaçión a và dòppo a-o vèrbo ò a l'ouziliâre: i mangio nen; i l'hai nen mangià.
• L'é preferîo dêuviâ o mòddo finîo do vèrbo (a fórma esplìcita) a-o pòsto de l'infinîo: mi sò de scrîve mâ = i sai ch'i scrivo mal.
• L'exìste l'inperatîvo negatîvo: fa nen lolì!
• S'adêuvia spésse vòtte l'infinîo sostantivòu a-o pòsto do sostantîvo: ël bate dël cheur, el parlé, un bel andé'.
• E fórme toscànn-e sono io, sei tu... se pêuan trasformâ inte a l'é mi, a l'é ti; prezénpio a l'é mi ch'i l'hai catalo. A ògni mòddo, no l'é 'n erô dî i son mi ch'i l'hai catàlo, it ses ti ch'it l'has catàlo.
• A-o pòsto do partiçìpio prezénte, pöco dêuviòu, e do geróndio, pe métte in ciæo a continoâ de 'n'açión pò-u ténpo se métte l'espresción esse 'n camin che... Prezénpio anté ch'it ses an camin ch'it vas?, ël sol an camin ch'a meuir an sël fium,... méntre l'é 'n pèscimo toscanîximo da segónda meitæ do Nêuveçénto o i ston/stagh andanda (a-o pòsto do i so'n camin ch'i vado).
• Sò-u futûro o l'é za indicòu da 'n conpleménto de ténpo o vèrbo o rèsta a-o prezénte: prezénpio doman i rivo.
• Into piemontéize, ancón prìmma che into lìgure, l'é scentòu o pasòu lontàn, do tùtto abandonòu into córso do Sèteçénto. A-o sò pòsto l'é dêuviòu o pasòu pròscimo e, pe-i ténpi ciù lontén, o trapasòu pròscimo.

Prepoxiçioìn

• Inte 'n mòddo pægio a pàrte do lìgure, a prepoxiçión articolâ "into" prìmma da dæta ò de l'época a l'é da sostitoî con dël: prezénpio "into 1861" = dël 1861. A ògni mòddo, l'é dêuviòu ancón de ciù a fórma ant ël 1861 ascì.

Variêtæ

Màppa co-i tréi grùppi dialetâli da léngoa piemontéize

L'ària lengoìstica de tîpo piemontéize a gh'à 'na série de variaçioìn inta fonética, into morfo-scintàsci e into léscico che vêgnan da asincronîe ciù ò mêno vistôze ò da-o contàtto de çèrte variànte co-e léngoe parlæ da-arénte. Inte çèrte variêtæ, di caràteri in comùn co-o lonbàrdo arîvan defæti da-a Lonbardîa, pe espàndise da-o confìn scìnn-a-a Dòra Bàltea (a-o nòrd-èst) e da-a provìnsa de Pavîa scìnn-a-o Monferòu (a-o sùd-èst). Pe cóntra no gh'é goæi de træti de coerénsa co-o frànco-provensâ, de sòlito recescîvi e concentræ sorviatùtto inta valàdda de Sûza e into Canavéize, méntre quélli de contàtto con l'òcitàn se trêuvan inta cianûa de ponénte, conpréiza inte dötréi câxi a çitæ de Torìn ascì. Tra e colìnn-e do bàsso Piemónte gh'é l'inportànte prezénsa de l'artìcolo o, i rotacîximi inte [ɹ] evanescénte, fórti velarizaçioìn da [a] e âtri caràteri coerénti co-o lìgure, de natûa squæxi sôlo fonética.

L'é stæto propòsto numerôze sudivixoìn a partî da quélla do Biondelli do 1853, za bén bén sconpasâ. Lê o dividéiva o Piemónte tra "pedemontàn", "valdéize", "arpigiàn", "canavezàn" e "monferìn", co-i grùppi de l'arpigiàn e do valdéize che d'ancheu són conscideræ diretaménte cómme pàrte de léngoe transarpìnn-e méntre o canavezàn, inta sò idêa modèrna, o no conprénde ciù o verceléize e o bieléize, a diferénsa de teorîe do Biondelli. A sudivixón dialetâle ciù condivîza a l'é a tripartiçión inte:

• piemontéize de ponénte: torinéize, lanséize, suxìn, cuniéize, pineroléize, saluséize.
• piemontéize de levànte: astigiàn, âto e bàsso langhétto (ò langaròllo), monregaléize, âto e bàsso monferìn, lusciandrìn, verceléize, bieléize, valseziàn, novaréize de ponénte.
• canavezàn.

E definiçioìn clàsciche pe-i doî setoî do piemontéize són, con riferiménto a-o córso do sciùmme Pò, "Âto-Piemontéize", âtro nómme pò-u grùppo de ponénte, e "Bàsso-Piemontéize", pe quéllo de levànte. A variànte de koiné, dæto ch'a l'é 'na léngoa comùn e leterâia, a l'é de sòlito consciderâ a pàrte rispètto a-i doî grùppi, scibén che de bâze a l'é torinéize e dónca, pi-â ciù pàrte, de tîpo de ponénte ò âto piemontéize.

Piemontéize de ponénte

O piemontéize de ponénte, aprêuvo a-o sò ròllo de léngoa ilùstre, léngoa comùn e variànte ciù parlâ in asolûto, o gh'à 'n'infloénsa ciù ò mêno marcâ in sce i ciù inportànti céntri industriâli, comerciâli, aministratîvi e culturâli, dónde se pàrlan variêtæ piemontéixi despægie da quélla de Torìn, co-i sò abitànti ch'àn adotòu di caràteri torinéixi, pöi pasæ a-o rèsto do circondâio. Dónca gh'é stæto 'n'uniformaçión tra e despæge parlæ piemontéixi de ponénte, co-i caràteri locâli diferénti da-a léngoa ilùstre ch'êan vìsti cómme rùsteghi ò antîghi, fæto ch'o l'à portòu a abandonâli.

Sta tendénsa chi a l'é stæta riscontrâ a vàrri livèlli a Vercélli, Bièlla e Àsti méntre e çitæ d'Ivrêa, Pineròllo, Lànzo e Sûza d'ancheu són conpàtte co-o torinéize. Inta gràn pàrte de cianûa ch'a conprénde træ de "sètte seu" da provìnsa de Cùnio (sàiva a dî Salùsso, Cùnio e Savigiàn) se pàrla de variànte de lóngo do piemontéize de ponénte che no gh'àn goæi de diferénse da-o torinéize, fêua che pe de caraterìstiche fonétiche e morfològiche che són però pæge a quélle de sò fâze ciù antîghe.

Koiné

A koiné piemontéize a s'é svilupâ in sciâ gràn pàrte di træti torinéixi, afermàndose co-ina çèrta stabilitæ tra o Sèteçénto e a meitæ do Nêuveçénto cómme còdice elevòu. Quésto procèsso o l'é stæto caraterizòu da 'n çèrto vigô ch'o l'à portòu a-a parificaçión de variêtæ de ponénte e svilùppo de 'n ròllo comerciâle, stratégico e polìtico centrâle de Torìn. A ògni mòddo a koiné ch'a vên parlâ a l'é diferénte rispètto a-o piemontéize leterâio, con sto chi ch'o l'é sorviatùtto 'n regìstro ilùstre dêuviòu inta produçión scrîta. A léngoa de koiné, parlâ e difûza inte tùtta a región, a l'êa defæti bazâ prinçipalménte in sciô torinéize da bàssa borghexîa, za sénsa de particolaritæ lescicâli e infloensâ da 'na fórte toscanizaçión.

Piemontéize de levànte

O piemontéize de levànte o l'é a variêtæ ciù lontànn-a da-a léngoa de koiné, prezentàndo 'na fonética ciù evolûa do grùppo de ponénte. Tra i træti ciù vistôxi gh'é a palatizaçión de [-jt] e [t] a [t͡ɕ] e de [-jd] a [d͡ʑ]. Prezénpio da-o ponénte làit, tùit into levànte gh'é lacc, tucc, frèid a ponénte o vêgne fregg ò frecc a levànte e o lét a ponénte o pàssa a lecc a levànte. Inta ciù pàrte di câxi sto càngio chi o l'é 'n outomatîximo, ma gh'é de eceçioìn ò de âtre diferénse ascì: prezénpio neuit o vêgne, inte in mòddo regolâre, neucc inta pàrte de sùd-èst ma, a-o nòrd-èst, o pàssa a nócc, aprêuvo a l'infloénsa do lonbàrdo. De lóngo da 'n'infloénsa lonbàrda arîva o veuj de levànte a-o pòsto de veuid a ponénte. Pe de ciù, gh'é de pòule dêuviæ into Piemónte de levànte che són òriginâie da-a pàrte de ponénte e che no prezéntan sto fenòmeno chi, cómme prezénpio deuit ch'o l'é pægio da tùtte e pàrte.

'N'âtra diferénsa ligâ a st'éxito chi a l'infloénsa 'na série de pòule comùn: o nésso latìn CL [kl], quand'o l'é drénto a 'na pòula, o l'é pasòu a [gl], pöi a [ʎ] e in sciâ fìn a [j], cómme l'é capitòu in Frànsa e inta penîzoa ibérica. Pe cóntra, into levànte gh'é stæto a tìpica evoluçión cisarpìnn-a, co-o pasàggio a [c] ò [ɟ] e, ciù tàrdi, a [t͡ɕ] ò [d͡ʑ]. Gh'é dónca euj, vej e parèj (/øj/, /ʋɛj/, /paɾɛj/) a ponénte e eucc, vegg e parègg (/øtɕ/, /ʋɛtɕ/, /paˈɾɛtɕ/) a levànte.

Inta ciù pàrte do piemontéize de levànte e "-e" a-a fìn de pòule són cangiæ inte 'na "-i": sto fæto chi o l'é vêo ségge pe-i infinitîvi de segónda coniugaçión (essi, scrivi e no esse, scrive, cómme inta ciù pàrte do cunéize ascì) ségge che pe-e <-e> di plurâli feminìn (dòni ò fomni e no dòne ò fomne) e-e <-e> de segónde e de quìnte persónn-e verbâli. A ògni mòddo quésto træto bàsso-piemontéize o l'é bén precôce, tànto che za a Torìn o l'é dêuviòu pe-i infinitîvi e pe-e segónde persónn-e verbâli, ma no inti plurâli feminìn. Gh'é pöi 'na série de fenòmeni fonétichi mêno difûxi: prezénpio, into Monferòu a chéita de vocâle a l'é ciù marcâ (dman e no doman, cla e no cola, cómme d'in gîo a Salùsso) e, ségge chi che inte Lànghe, scimilménte a de variànte do lìgure, a pronónçia da [y] a s'é tànto stréita da gjâ inte 'na [i]. Sta rotaçión chi a l'é pöi stæta interesâ da variaçioìn de ciù, cómme prezénpio inte l'âto monferìn (buta > bita > béita, ['byta] > ['bita] > ['bejta]).

'Na diferénsa de caràtere morfològico ch'a divìdde inte 'n mòddo ciæo o ponénte da-o levànte a l'é a coniugaçión de l'indicatîvo inperfètto di vèrbi iregolâri: méntre a ponénte gh'é a gàmma de dexinénse <-(as)ìa> ò <-(is)ìa>, a levànte són dêuviæ quélle in <-ava>/<-iva>, e mæxime di vèrbi regolâri. Pe-i vèrbi "fâ", "dâ", "stâ", "anâ", "dî", "avéi" e "savéi" l'inperfètto de ponénte o l'é fasìa, dasìa, stasìa, andasìa, disìa, avìa, savìa méntre, a levànte, se dîxe fava, dava, stava, andava, diva, ava, sava. Pe de ciù, gh'é 'na fórma particolâ de racòrdio, difûza da-e pàrte de Fosàn, dónde se dîxe fasiva, disiva, ec.

Inte tùtto o piemontéize de levànte l'é pöi comùn 'na série de diferénse de léscico; prezénpio o tîpo pianze a-o pòsto de pioré, spussé a-o pòsto fiairé, dòna pe fomna, fradel pe frel, seure pe seur. A levànte gh'é, cómme inte pàrte do piemontéize de ponénte (spécce o fosanéize e o savigianéize), l'ûzo da prìmma persónn-a scingolâre d'avéi e savéi con i l'heu e i seu a-o pòsto de l'hai e sai. Pe de ciù, inte 'n'ària picìnn-a da-arénte a-o confìn lengoìstico, gh'é a fàrta da negaçión tìpica pa, co-o tîpo lonbàrdo mia, dêuviòu cómme negaçión segondâia, ch'o ne pìggia o pòsto.

In sciâ fìn, o piemontéize de levànte, aprêuvo a-a sò framentaçión ciù marcâ rispètto a quéllo de ponénte, o gh'à bén bén de caraterìstiche particolæ difûxe sôlo inte zöne picìnn-e, despæge tra 'n pàize e quélli da-arénte e no prezénti inte l'ària intrêga de léngoa piemontéize.

Canavezàn

O canavezàn o l'é 'na variànte particolâ do piemontéize, ligâ sorviatùtto a-o piemontéize de ponénte, concordàndo con sto chi inta ciù pàrte de sò diferénse rispètto a-o piemontéize de levànte. O l'é in acòrdio co-o rèsto do piemontéize in sciâ ciù pàrte do léscico e, co-o torinéize, o l'à de lóngo avûo 'n ligàmme sociolengoìstico scìmile a quéllo di patoé de valàdde. I abitànti do canavezàn àn storicaménte praticòu 'na digloscîa tra o piemontéize de koiné e a sò variànte locâle.

O canavezàn o gh'à però di éxiti fonétichi in acòrdio co-o francoprovensâ ascì, cómme prezénpio ['wɛ] a-o pòsto do piemontéize ['ɔj] (doèra e no dòira) e l'éxito ['ɛ] a-o pòsto de l'['aj] piemontéize (prezénpio fêt e no fàit ò uêre e no vàire). L'é defæti dêuviòu 'n caràtere speciâle, sàiva a dî a <ê>, pe marcâ pròpio a modìfica do ditòngo ài inte 'na e avèrta. Sto grafêma chi o l'é necesâio into scrîve pe diferençiâ e cóbie òmòfone mìnime che se vêgnan a creâ co-o canavezàn, cómme lét (léito) e lêt (læte).

'N'âtra diferénsa da-o piemontéize standàrd a l'é a conservaçión de "R" a-a fìn de pòule, che són chéite into rèsto do piemontéize (ciocher e no cioché, avèir e no avèj). A ògni mòddo o caràtere ciù particolâ do canavezàn, chò-u destàcca ségge da-o parlâ valdostàn che da-o torinéize e o bieléize, o l'é l'infintîvo da prìmma coniugaçión inte -ar, a-o pòsto do tìpico <-é> do piemontéize. O parlâ de conligaménto a sta caraterìstica chi o l'é o trinéize, parlòu de là da Dòra Bàltea inta pàrte da provìnsa de Vercélli ch'a corispónde a-i circondâi do PrinçIpâto de Lucedio, che fàn da pónte tra l'<-ar> canavezàn e l'<-à> bàsso monferìn, a sò vòtta in continoitæ con l'<-à> lomelìn e do lonbàrdo. Pe cóntra, l'é aliniòu a-o valdostàn a quàrta e a sèsta persónn-a de tùtti i vèrbi, dæto che finìscian inte <-en> àtono, a-o pòsto de <-oma> e <-o> (prezénpio nijêtr e cànten a-o pòsto de nojàitr i contoma ò nijêtr e fen pe nojàitr i foma).

Piemontéize da Pampa

Cartéllo inte træ léngoe a San Francisco de Córdoba, in Argentìnn-a

O piemontéize d'Argentìnn-a, localménte ciamòu sôlo Piemontèis ascì, o s'é difûzo cómme pàrte da colonizaçión gringa da pampa argentìnn-a, co-i discendénti di piemontéixi che n'àn conservòu a memöia. No gh'é de censiménti in sciô nùmero di parlànti, che stàn ségge inte provìnse de Bonezàire, La Pampa e Entre Rios che, sorviatùtto, inte quélle de Santa Fe e de Córdoba, dónde són 'n'inportànte minorànsa da popolaçión e dónde o piemontéize o l'àiva 'n ròllo sociâle centrâle insémme a-o spagnòllo. In particolâ, o piemontéize o l'é bén bén comùn inte praterîe a sùd do Mar Chiquita, d'in gîo a-a çitæ de San Francisco, dond'o l'é stæto pe 'n çèrto ténpo a léngoa da ciù pàrte da popolaçión, vegnìndo mostròu a-i no piemontéixi che vegnîvan a stâ inta zöna ascì.

A-a giornâ d'ancheu, a facoltæ de léngoe de l'atenêo de Córdoba a gh'à ancón di córsi de piemontéize, in sce vàrri livèlli in sciâ bâze da preparaçión iniçiâle. Tra i parlànti ciù ilùstri do piemontéize d'Argentìnn-a gh'é de segûo o Pàppa Françésco, ch'o-o l'à indicòu cómme a sò léngoa moæ.

Da-o pónto lengoìstico o piemontéize d'Argentìnn-a o l'é pàrte do grùppo do piemontéize de ponénte, con de diferénse che vêgnan da-a fàrta di ciù modèrni toscanîximi e da-a prezénsa de infloénse da-a léngoa spagnòlla. Pe cóntra, no l'é ciæo se óltre a-o piemontéize de ponénte, e dónca de koiné, inte comunitæ piemontéixi d'Argentìnn-a se pàrle ancón de âtre variêtæ.

Grafîa

O Poæ Nòstro in piemontéize inta gêxa do Pater Noster a Geruzalèmme.

De koiné

A modèrna grafîa do piemontéize a l'é stæta adotâ inti ànni Trénta da-o scritô e leteròu Pinin Pacòt. A ògni mòddo gh'êa de âtre grafîe ascì, che de vòtte vêgnan ancón dêuviæ. L'arfabêto piemontéize o gh'à 25 létie, con éutto vocâle (a, e, è, ë, i, ò, o e u), méntre e âtre són tùtte de consonànte. Gh'é ancón o grùppo vocàlico "eu" ch'o l'é de lóngo tònico e o l'é prononçiòu co-in són ùnico, a-a manêa françéize (/ø/).

Pi-â pronónçia de létie, bezéugna aregordâ:

• a: a l'à 'n són ciù de "derê", co-a pronónçia ch'a l'é pægia a quélla da "a" de l'ingléize bath (/ɑ/).
• e: sénsa acénto, si-â l'é inte 'na scìlaba serâ - sàiva a dî che dòppo gh'é 'na consonànte - a l'é prononçiâ inte 'n mòddo avèrto (/ɛ/, prezénpio: pento, "pêtene" ò mercà, "mercòu") méntre, inte 'na scìlaba avèrta - sàiva a dî ch'a finìsce pròpio co-a e - a l'é prononçiâ inte 'n mòddo seròu (/e/, prezénpio: pera, "prîa" ò lese, "lêze").
• è: con l'acénto grâve, a l'à de lóngo 'n són avèrto, de ciù che into toscàn (/ɛ/, prezénpio enèrgich, "enèrgico"; përchè, "perché"; cafè, "cafè").
• é: con l'acénto agùsso, a l'à de lóngo 'n són seròu (/e/, prezénpio fé, "fâ"; caté, "acatâ"; lassé, "lasciâ").
• ë: dîta semimùtta, a raprezénta a scevâ cómme inte l'artìcolo françéize "le" e a l'é conosciûa cómme a tersa vocal piemontèisa ascì (/ə/, prezénpio fërté, "fretâ"; chërde, "crédde"; fëtta, "fétta").
• o: sénsa acénto, a se pronónçia cómme into tedésco rund, inte 'n mòddo de mêzo tra a "o" e a "ò" (/ʊ/, prezénpio Piemont, "Piemónte"; conté, "contâ"; sol, "sô", mon, "món"). In de âtre grafîe a l'êa scrîta con ou cómme into françéize, u cómme in toscàn, ô inta grafîa birichinòira ò grafìa dël caplèt e ö inta grafîa do Sèteçénto do mêgo Maurizio Pipino.
• ò: con l'acénto grâve, a l'à o són da "ò" zenéize e into piemontéize a l'é de lóngo tònica (/ɔ/, prezénpio tòst, "dûo"; còla, "còlla"; fòrt, "fórte"). Inte grafîe ciù antîghe a l'êa de lóngo scrîta o.
• ó: con l'acénto agùsso, a l'é dêuviâ de sémme in çénto quànte l'acénto tònico o càzze in sciô són o (/ʊ/) quand'o foîse necesâia de marcâlo. Defæti, meténdoghe l'acénto grâve se confondiéivan i föni, prononçiàndo /ɔ/ (prezénpio róndola, "rondanìnn-a" e ragó, "ragó").
• u: sénsa acénto, a se pronónçia cómme a u zenéize e françéize, ò a ü tedésca (/y/, prezénpio: butir, "bitîro"; muraja, "miâgia"; curt, "cùrto"; tuf, "sófoco"). Into pasòu, de vòtte a l'êa scrîta co-a ü ò, de ræo, û.
• c: a l'à de lóngo 'n són dôçe depoî a-a "i" ò a-a "e" (/t͡ɕ/, prezénpio cel, "çê" ò ciòca, "canpànn-a"). Pe trasformâlo, se depoî a "i", "e" ò "eu", inte 'n són dûo se interpónn-e a létia "h" (prezénpio schers, "tréppo"; cheuje, arechéugge; cujé, cugiâ) méntre depoî a-e âtre vocâle o l'à de lóngo o són dûo (prezénpio còl, "còllo"; cossa, "sùcca"). Si-â "c" a l'é a-a fìn de 'na pòula bezéugna azónzighe a létia "h" pò-u són dûo (prezénpio strach, "stràcco"; tòch, "tòcco"; paciòch, "bràtta"), si-â l'à 'n són dôçe se radóggia a "c" (prezénpio sbrincc, "sproìn"; baricc, "lùrcio").
• g: a l'à de lóngo 'n són dôçe depoî a-a "i" ò a-a "e" (/d͡ʑ/, prezénpio gent, "génte"; giust, "giùsto"). Pe trasformâlo, se depoî a "i" ò "e", inte 'n són dûo se interpónn-e a létia "h" (prezénpio ghërsin, "griscìn"; ghignon, "ghignón"; ghitara, "chitâra") méntre depoî a-e âtre vocâle o l'à de lóngo o són dûo (prezénpio gat, "gàtto"; gòj, "giöia"). Si-â "g" a l'é a-a fìn de 'na pòula bezéugna azónzighe a létia "h" pò-u són dûo (prezénpio lagh, "lâgo"; borgh, "bórgo"), si-â l'à 'n són dôçe se radóggia a "g" (prezénpio magg, "màzzo"; oppure formagg, "formàggio").
• j: a se pronónçia cómme e "i" de piâxéi (/j/, prezénpio braje, "brâghe" ò cavej, "cavélli"). De vòtte a l'à in valô etimològico, de sòlito a-o pòsto de grùppo -gg- do zenéize (prezénpio feuje, "fêugge"; fija, "fìggia").
• n: a peu avéi, cómme in zenéize, ségge 'na pronónçia dentâle che quélla velâ, sàiva a dî 'n són cómme o grùppo ingléize ng inte de pòule cómme sing (/ŋ/). O prìmmo són o se trêuva pe tùtte e "n" a-o prinçìpio de 'na pòula (prezénpio nas, "nâzo" ò nos, "nôxe"), o segóndo o l'é pe cóntra a-a fìn de pòule (prezénpio pan, "pàn" ò can, "càn"). Pe indicâ a pronónçia dentâle a-a fìn de 'na pòula a n a và radogiâ (prezénpio ann, "ànno"; pann, "pànno"; afann, "afànno").
• n-: a l'é a nazâle velâ, dêuviâ a-o pòsto da scrîta n into câxo a se trêuve drénto a 'na pòula, inte 'n mòddo scìmile a-o zenéize ma sénsa o radóggio do són (prezénpio lun-a, "lùnn-a"; sman-a, "setemànn-a"; galin-a, "galìnn-a").
• s: a se pronónçia ciù aretrâ che into toscàn, co-a léngoa ch'a l'é ciù vixìnn-a a-o çê da bòcca, cómme into spagnòllo e into catalàn. A l'à 'n són sórdo a-o prinçìpio de pòule (/s/, prezénpio supa, "suppa" ò sòco, "séucou") e dòppo a-o consonànte se drénto a-e pòule (prezénpio sensa, "sénsa" ò lòsna, "sæta"). A sò pronónçia a l'é pe cóntra sonöra a-a fìn de pòule (/z/, prezénpio nas, "nâzo" ò tornavis, "caciavîe") ò tra dôe vocâle se drénto a-e pòule (prezénpio reusa, "rêuza" ò frisa, "fregóggia"). A "s" sórda a-a fìn de 'na pòula ò tra dôe vocâle a l'é pe cóntra raprezentâ con ss ma a no dêv'êse prononçiâ dóggia (prezénpio rossa, "róssa"; fossal, "fòsso"; bass, "bàsso"; poss, "pósso").
• z: a se pronónçia co-o són da s sonöra, chi ascì ciù aretròu che into toscàn (/z/, prezénpio zanziva, "zenzîa" ò monze, "aleitâ"). I doî soìn da "z" toscànn-a, sàiva a dî /ts/ e /dz/, se móstran sôlo con l'incóntro de âtre létie (prezénpio arvëdse, "a revéise"; perdse, "pèrdise"; përmëttse, "permétise"). Dónca, a zita piemontéize a no sónn-a mâi cómme /ts/ ò /dz/ e, pe scrîve sti soìn chi, s'adêuvia ds ò ts.
• v: quand'a l'é a-a fìn de pòule a se pronónçia cómme a "o" de "ægoa" (/w/, prezénpio ativ, "atîvo"; luv, "lô"; euv, "êuvo"), inte tùtti i âtri câxi a gh'à a mæxima pronónçia do zenéize (/v/, prezénpio lavé, "lavâ" ò savèj, "savéi").

Gh'é pöi di grùppi de létie che àn de caraterìstiche de pronónçia specìfiche:

• s-c: a se pronónçia tegnìndo separæ i soìn de "s" e "c" (/st͡ʃ/, prezénpio s-cet, "sccétto" ò s-cianché, "scciancâ"). St'éxito chi o l'aregórda in pitìn o "scc" do zenéize scibén che gh'é de diferénse, co-a versción lìgure ch'a se pronónçia /ʃt͡ʃ/.

E di ditónghi:

• ua, ue e ui: se e létie "a", "e" e "i" són tòniche àn, cómme into zenéize, a u ch'a se pronónçia cómme a "u" de "quéllo" òpû a "o" de "ægoa" (/w/, prezénpio quàder, "quàddro"; guèra, "goæra"; quìndes, "chìnze").
• ùa, ùe e ùi: inte sti ditónghi chi a létia tònica a l'é a u, ch'a l'aviâ a normâle pronónçia piemontéize (/y/, prezénpio crùa, "crûa" ò sùit, "sciûtu").
• au: si-â "a" a l'é tònica, o se pronónçia /w/.
• eu: o l'é de lóngo tònico e o se lêze co-in són ùnico, sàvia a dî quéllo da pronónçia françéize (/ø/, prezénpio reusa, "rêuza"; cheur, "cheu"; feu, "fêugo"; cheuse, "chêuze").
• iù: co-a u tònica ch'a têgne a normâle pronónçia piemontéize (/y/, prezénpio fiùsa, "fidùccia")

Acénti

L'acénto tònico o l'é marcòu inte pòule sdrùciole (stiribàcola), inte trónche che finìscian pe vocâle (parlé, pagà, cafè), inte ciànn-e che sciòrtan pe consonànte (quàder, nùmer), into ditóngo ei quànde a e a l'é /ɛ/ (piemontèis, mèis), into grùppo ua quànde a u a l'é 'na /y/ (batùa) e inti grùppi de i ciù vocâle a-a fìn de 'na pòula (finìa, podrìo, ferìe). L'acénto o l'é pöi marcòu inte quàrche câxo particolâ pe indicâ de eceçioìn (tèra, amèra dónde a e de scìlaba avèrta a doviéiva êse serâ ma a vêgne avèrta) e, a piâxéi, se peu métte in scê e de finâle -et, -el pe marcâne o livèllo d'avertûa (bochèt, lét). Pe de ciù, l'acénto o sèrve pe distìngoe de cóbie de pòule òmògrafe, prezénpio sà, "sà" e sa, "sta (chi)" ò là, "la" e la, "a".

No de koiné

A grafîa do piemontéize, scrîto pi-â léngoa de koiné, a peu êse integrâ con l'azónta de âtri ségni pe mêgio raprezentâ e variànte despæge:

• ä: o l'é o són da "a" tònica velarizâ, sàiva a dî 'na "a" avèrta ch'a càngia progrescivaménte vèrso a ò. A l'é 'na caraterìstica tìpica do Bàsso Piemónte, spécce tra Lusciandrìn, Monferòu, Lànghe e Monregaléize, difûza da-arénte a-e tære lìguri che ghe l'àn ascì, cómme pàrte da Rivêa de Ponénte.
• ĝ: dêuviâ d'in gîo a Biélla, a l'ìndica a [ʒ] françéize, dond'a l'é scrîta "j", e a l'é pægia a-a "x" inta ciù pàrte de grafîe lìguri.
• ř: a vêgne dêuviâ pe-e "r" che téndan a-a r ariondâ [ɹ], tìpica de parlæ de Lànghe, do Monferòu e do Monregaléize e scìmile a numerôze variànte lìgure.
• ts: o raprezénta o són /t͡s/, de lóngo caraterìstica particolâ de pàrte do Bàsso Piemónte cómme o Monregaléize e-e Lànghe.
• n-n: són de 'na "n" velâ con, da-arénte, 'na "n" dentâle.
• sc: o l'à o són /ʃ/, do tùtto asénte into piemontéize stàndard, ch'o l'é arivòu inte parlæ perifériche pe de infloénse da-o lìgure (Monregaléize, Lànghe) ò da-o lonbàrdo (Bieléize, Novaréize, Valsézia), léngoe che àn sto són chi.
• w: dêuviòu da çèrte parlæ do Canavéize, che pêuan avéi 'n són scìmile a-a u toscànn-a no sôlo a-a fìn de pòule, cómme inta koiné, ma a-o sò prinçìpio ascì.

Letiatûa

Frontespìçio de poêxîe piemontéixi de l'Ignàçio Isler.

A prìmma testimoniànsa da formaçión do vorgâ piemontéize a l'é stæta descovèrta inte 'n mozàico do paviménto da gêxa de Sànta Màia Magiô de Vercélli, ch'o remónta a-o 1040. Gh'é pöi 'n'inscriçión scìmile, do 1106, conservâ inte gêxa de Sant'Evàzio a Cazâ. A prìmma testimoniànsa de 'na çèrta grandéssa a l'é però o coscì dîto sermoìn subarpìn (sermon supalpengh) scrîto in lenga d'oé into 1150. Conservòu inta Bibliotêca Naçionâle de Torìn, l'é formòu da vintidoî sermoìn conplêti cómme coménto a-a liturgîa e scrîti pi-â formaçión di cavagêi tenplæ inte sò 26 fortésse piemontéixi. Tra i sécoli XII e XIII, a-e córte di Marchéixi de Salùsso, Monferòu e Savöia, coscì cómme inte quélle françéixi, ghe vêgne ciamòu 'n gràn nùmero de trovatoî, di cantastöie sorviatùtto de léngoa d'oc che contâvan de l'amô cortéize. Tra sti chi, l'ùnico ch'o n'àgge lasciòu de òpere in piemontéize o l'é stæto o Nichiôzo da Torìn (Nicolet ëd Turin). Inti sécoli dòppo o piemontéize o l'à comensòu a svilupâse cómme léngoa aministratîva ascì, pigiàndo o pòsto do latìn, dêuviòu scìnn-a quéllo moménto da-e instituçioìn. Óltre a-a letiatûa religiôza gh'é dónca di papê ofiçiæ scrîti in piemontéize, cómme àtti di scrivén, càrte comerciâli, statûti de corporaçioìn e de confratèrnite e conponiménti stòrichi, in di câxi sopravisciûi scìnn-a-a giornâ d'ancheu. Pe de ciù, coménsa a svilupâse o tiâtro ascì, sorviatùtto con òpere a caràtere religiôzo.

Co-o difóndise da coltûa umanìsta, o piemontéize o l'à avûo 'n sò outô inportànte ascì, o Zâne Zórzo Alión (Giangiòrs Alion d'Ast, 1460-1529), ch'o l'à scrîto in vorgâ a sò Opera Iocunda, 'n'arecugéita de dêxe fàrse còmiche. A partî da-o sécolo XVII, o pasòu e o trapasòu lontàn se són estìnti do tùtto, aprêuvo a 'na lónga evoluçión do piemontéize ch'a l'à portòu a senplificâ a ciù pàrte di vèrbi iregolâri do latìn; defæti, ancheu, tra e træ coniugaçión o piemontéize a gh'à sôlo dixéutto vèrbi iregolâri, óltre a-i sò conpòsti. Da-o sécolo XVII a letiatûa piemontéize a vêgne ciù conscisténte, pigiàndo 'n caràtere naçionâle. Into Seiçénto a letiatûa religiôza a l'é raprezentâ da-e òpere ël Gelind e La Nativtà, méntre gh'é o nasción de 'n génere poético tìpico piemontéize, i tòni. Tra i tòni ciù inportànti se pêuan aregordâ La canson ëd Madòna Luchin-a, La canson dij dësbaucià, La canson ëd la baleuria e La canson dël tramué 'd Sant Michel. Da fìn do sécolo gh'é ancón a comédia Ël Cont Piolèt do marchéize Càrlo Giöxèppe Zâne Batìsta Tànn-a (Carl Giambatist Tan-a d'Entraive), ch'a l'à portòu a 'n fórte svilùppo o tiâtro piemontéize.

Into Sèteçénto o piemontéize o l'êa ancón a prìmma léngoa pe tùtte e clàsse sociâle, vegnìndo dêuviòu cómme léngoa de córte, de predicaçión litùrgica e pe l'insegnaménto. In particolâ, a Torìn gh'é 'na fàrta inte l'ûzo do françéize a-a córte a diferénsa âtri régni eoropêi, ligâ a-i fæti polìtichi de quélli ànni, co-i fórti conflìtti tra e doî Stâti che són stæti l'argoménto de çèrti conponiménti poétichi ascì, cómme prezénpio L'arpa dëscordà, dedicâ a-o blòcco de Torìn do 1706. Into 1783 o mêgo Maorìçio Pipìn (Maurissi Pipin) o l'à conpilòu a prìmma gramàtica do piemontéize, da dêuviâ inte schêue. Tra i âtri scrîti do sécolo gh'é quélli de l'Ignàçio Isler (Ignassi Isler), co-a sò arecugéita de 54 tòni ciamâ o Cansoniè, e o Vitöio Medêo Borélli (Vitòrio Amedé Borej), ch'o l'à scrîto sonétti e tòni. O Giöxèppe Ignàçio Antönio Aventûa (Gep Antònio Ignassi Ventura) o scrîve di péssi de crìtica sociâle, con de idêe rivoluçionâie, coscì cómme o Doàrdo Ignàçio Càlvo (Edoard Calv). In particolâ, o Càlvo o l'é stæto 'n personàggio scingolâre: mêgo de mestê, o l'à portòu a vacìnn-a a Torìn e in Piemónte méntre, pi-â letiatûa, o l'à scrîto di conponiménti da-o gùsto romàntico cóntra l'òcupaçión françéize inti ànni do Napolión. Gh'é ascì doî sonétti in piemontéize de l'avoxòu poêta Vitöio Arfê (Vitòrio Alfer), da lê scrîti cómme diféiza a 'n atàcco personâ che gh'àivan rivòlto.

Inta prìmma meitæ de l'Eutoçénto, gh'é stæto l'inportànte arecugéita leterâia ciamâ o Parnas Piemonteis, dónde se publicâvan e nêuve propòste leterâie, cómme prezénpio e föe do Giöxèppe Arnaud (Gep Arnaud), ch'o trascrîve pi-â prìmma vòtta e antîghe tradiçioìn òrâli co-in gùsto romàntico ch'o peu êse paragonòu a quéllo di fræ Grimm. Inta segónda meitæ de l'Eutoçénto o piemontéize o l'é stæto dêuviòu cómme l'ùnica léngoa poscìbile pe-i realìsti subarpìn, co-e stöie de despæge clàsse sociâle (baròt, bajet, travet e sgnor, sàiva a dî contadìn, sordàtti, inpiêgæ e aristocràtichi) vêgnan contæ con comédie, sonétti e pröze, inclûxi di romànzi ascì, co-a ciù famôza ch'a l'é Le miserie 'd monsù Travet. Into méntre, a poêxîa in piemontéize a se svilùppa sorviatùtto vèrso di têmi amôxi.

Però, da l'Eutoçénto coménsa a decadénsa da léngoa, agravâ da-a pèrdia de centralitæ do Piemónte, pasòu a provìnsa de confìn, con vàrri studiôxi e leteræ che coménsan di travàggi pi-â diféiza e a promoçión da léngoa. Se peu dónca aregordâ l'ativitæ de l'Arrigo Frusta, a publicaçión de giornâli e revìste in piemontéize cómme L'Aso e Ij Brandè ò i stùddi filològichi do Giuseppe Pacotto (Pinin Pacòt), ch'o s'é mìsso a codificâ inte 'n mòddo ciù precîzo a grafîa e a gramàtica piemontéize ascì. Sta corénte artìstica chi, dîta "da decadénsa" a và avànti ancón a-a giornâ d'ancheu e a l'arechéugge a produçión de livèllo ciù èrto, con outoî cómme l'Antonio Bodrero (Tòni Baudrìe) ch'àn òperòu 'na pràtica de netîxe da léngoa da tùtte e infloénse forèste. Into méntre són anæte avànti e pubilcaçioìn e-e raprezentaçioìn de comédie in piemontéize, inti tiâtri e inte televixoìn locâli, coscì cómme l'arecugéita de stöie, mòddi de dî e sàzzi leterâi. A mûxica a l'é pe cóntra de 'n livèllo ciù popolâre, con no goæi de valô leterâio, scibén ch'a l'é arivâ a di rizultâti elevæ co-o Gipo Farassino. O romànzo, into córso do Nêuveçénto, o l'à perdûo a ciù pàrte da sò inportànsa, tànto che se cónta sôlo pöche traduçioìn de clàscichi da âtre léngoe, fêua chò-u romànzo scàndalo Turin Ligera e l'arecugéita de stöie sureâli Pa gnente ëd dròlo, nèh!, òpere do Luigi Dario Felician (Luis Dario Felissian) publicæ inti ànni 2000.

Bibliografîa

Stùddi generâli

• (IT) Amedeo Clivio e Gianrenzo P. Clivio (a cûa de), Bibliografia ragionata della lingua regionale e dei dialetti del Piemonte e della Valle d'Aosta, e della letteratura in piemontese, Torìn, Centro Studi Piemontesi - Ca dë Studi Piemontèis, 1971.
• (IT) Antonio Bodrero (Barba Tòni) e Roberto Gremmo, L'oppressione culturale italiana in Piemonte, Ivrêa, Edizini BS, 1978.
• (IT) Andrea Viglongo, Conoscere il piemontese, Torìn, Viglongo, 1980.
• (IT) AA. VV., Il Piemonte linguistico, Torìn, Museo Nazionale della Montagna, 1995.
• (IT) AA. VV., Il patrimonio linguistico del Piemonte, Torìn, Consiglio Regionale del Piemonte, 2001.
• (IT) Gianrenzo P. Clivio, Il Piemonte, in I dialetti italiani, Torìn, UTET, 2002, pp. 151-195.
• (PMS, IT) Francesco Rubat Borel, Mauro Tosco e Vera Bertolino, Il piemontese in tasca, Chivàsso, Assimil, 2006, ISBN 88-86-96854-X.
• (IT) Enrico Allasino, Consuelo Ferirer, Sergio Scamuzzi e Tullio Telmon, Le lingue del Piemonte (PDF), in Quaderni di Ricerca, n. 113, Torìn, IRES Piemonte, 2007.

Diçionâi

• (PMS, IT) Maurizio Pipino, Vocabolario piemontese, Torìn, Reale Stamparia, 1783.
• (PMS, FR) Luigi Capello, Dictionnaire portatif piémontais-français, Torìn, Vincent Bianco, 1814.
• (PMS, FR, LA, IT) Casimiro Zalli, Disionari piemontèis, italian, latin e fransèis, Carmagnêua, Stanparia D' Peder Barbiè, 1815.
• (PMS, IT) Michele Ponza, Vocabolario piemontese-italiano, Torìn, Stamperia Reale, 1830.
• (PMS, IT) Vittorio di Sant'Albino, Gran dizionario piemontese-italiano, Torìn, UTET, 1859.
• (PMS, ES) Luis Rebuffo, Diccionario castellano-piamontés, piamontés-castellano, Rozâio, Asociación Familia Piamontesa, 1967.
• (PMS, ES) Luis Rebuffo, Manual para aprénder Piamontés, Rozâio, Asociación Familia Piamontesa, 1968.
• (PMS, IT) Gianfranco Gribaudo e Sergio Seglie, Dissionari piemontèis, Torìn, Brandé, 1972.
• (PMS, IT) Camillo Brero, Vocabolario italiano piemontese, Torìn, Piemonte in bancarella, 1976.
• (PMS, IT) Gianfranco Gribaudo, Ël neuv Gribàud. Dissionari piemontèis, Torìn, Piemonte in bancarella, 1996, ISBN 88-78-89057-X.

Gramàtiche

• (PMS, IT) Camillo Brero, Gramàtica piemontèisa, 2ª ed., Torìn, Musicalbrandé, 1969.
• (PMS, IT) Guido Griva, Grammatica della lingua piemontese, Torìn, Antonio Viglongo, 1980.
• (PMS, IT) Camillo Brero e Remo Bertodatti, Grammatica della lingua piemontese: parola, vita, letteratura, Torìn, Piemont/Europa, 1988.
• (PMS, IT) Camillo Brero, Sintassi dla lenga piemontèisa, Torìn, Piemont-Euròpa, 1994.
• (PMS, IT) Bruno Villata, La lenga piemontèisa: fonologìa, morfologìa, sintassi, comparassion con d'aute lenghe romanze, formassion ëd le paròle, Montréal, Lòsna & Tron, 1995.
• (PMS, IT) Costantino Vercellino, Compendio storico della lingua piemontese, Boriànn-a, Retico Edizioni, 1997.
• (PMS, IT) Michela Grosso, Grammatica essenziale della lingua piemontese, Torìn, Nòste Rèis-Libreria Piemontese, 2002.

Variànte locâli

• (PMS, IT) Dino Serazzi e Nino Carlone, Vocabolario vercellese, Vercélli, 1997.
• (PMS, IT) Lotte Zörner, I dialetti canavesani di Cuorgné, Forno e dintorni, Cuorgné, CORSAC, 1998.
• (PMS, IT) AA. VV., Piemontèis ëd Biela. Abecedare, gramàtica e sintassi, literatura, glossare, Boriànn-a, ël Sol ëd j'Alp, 2000.
• (PMS, IT) Sergio Garuzzo (Sergi Garuss), Vocabolari e gramàtica do Lissandren, Lusciàndria, ULALP, 2003.
• (PMS, IT) Giancarlo Musso, Gramática astësan-a, Àsti, Gioventura Piemontèisa, 2004.
• (PMS, IT) Primo Culasso e Silvio Viberti, Rastlèiře. Vocabolari d'Ařba, Břa, Langa e Roé, 2ª ed., Àrba, Antares, 2013, ISBN 88-96-47840-5.

Letiatûa piemontéize

• (PMS, IT) Costantino Nigra, Canti popolari del Piemonte, Torìn, Loescher, 1888.
• (IT) Renzo Gandolfo, Camillo Brero e Giuseppe Pacotto, La letteratura in piemontese dalle origini al Risorgimento, Torìn, Casanova, 1967.
• (IT) Renzo Gandolfo e Camillo Brero, La letteratura in piemontese dal Risorgimento ai giorni nostri, Torìn, Centro Studi Piemontesi - Ca dë Studi Piemontèis, 1972.
• (IT) Camillo Brero, La letteratura in piemontese dal Risorgimento ai giorni nostri, 3 vol., Torìn, Piemonte in bancarella, 1981-1983.
• (IT) Giovanni Tesio e Albina Malerba, Poeti in piemontese del Novecento, Torìn, Centro Studi Piemontesi - Ca dë Studi Piemontèis, 1990.
• (IT) Roberto Leydi, Lidia Benone e Elena Bergomi, Canzoni popolari del Piemonte. La raccolta inedita di Leone Sinigaglia, Vigevàn, Diakronia, 1998, ISBN 88-80-69027-2.
• (IT) Gianrenzo P. Clivio, Profilo di storia della letteratura in piemontese, Torìn, Centro studi piemontesi - Ca dë studi piemontèis, 2002, ISBN 88-82-62072-7.
• (IT) Giuliano Gasca Queirazza, Gianrenzo P. Clivio e Dario Pasero, La letteratura in piemontese dalle origini al Settecento, Torìn, Centro studi piemontesi - Ca dë studi piemontèis, 2003, ISBN 88-82-62028-X.
• (IT) Gianrenzo P. Clivio e Dario Pasero, La letteratura in piemontese dalla stagione giacobina alla fine dell'Ottocento, Torìn, Centro studi piemontesi - Ca dë studi piemontèis, 2004, ISBN 88-82-62029-8.

Âtri progètti

• Wikipedia a gh'à 'n'ediçión in léngoa piemontéize (pms.wikipedia.org)

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Piemontéize

Conligaménti estèrni

• (PMS, IT) Vocabolari Italian-Piemontèis për sviciofonin, in sce piemonteis.eu. URL consultòu o 15 màrso 2023.
• (IT) Associazione culturale Nòste Rèis, in sce nostereis.org. URL consultòu o 15 màrso 2023.
• (PMS, DE) Claudio Panero, Dissionari dla lenga alman-a e piemontèisa (PDF), in sce giannidavico.it. URL consultòu o 15 màrso 2023.
• (PMS, IT) Gioventura Piemontèisa, in sce gioventurapiemonteisa.net. URL consultòu o 15 màrso 2023.
• (PMS, IT) Enrico Olivetti, Dizionario Piemontese, in sce piemonteis.com. URL consultòu o 15 màrso 2023.
• (PMS, IT) Il Piemontese - Grammatica, Sintassi, Storia, Detti, Vocabolari, Letteratura, in sce digilander.libero.it. URL consultòu o 15 màrso 2023.
• (PMS, IT) Vittorio Bertola, Il piemontese in rete, in sce bertola.eu. URL consultòu o 15 màrso 2023.
• (PMS, IT) Me Piemont, in sce mepiemont.net. URL consultòu o 15 màrso 2023.
• (IT) Viaggio a Babrele: le lingue locali del monregalese, in sce visitmondovi.it. URL consultòu o 15 màrso 2023.

Contròllo de outoritæ	GND (DE) 4174658-2