Svéçia

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

A bandêa da Svéçia

A poxiçión da Svéçia in sciâ càrta giögràfica

Càrta fìxica da Svéçia

A Svéçia (Sverige in svedéize, prononçiòu [ˈsvæ̌rjɛ]), conosciûa ofiçialménte cómme Régno de Svéçia (Konungariket Sverige in svedéize, prononçiòu [ˈkôːnɵŋaˌriːkɛt ˈsvæ̌rjɛ]), a l'é 'n pàize de l'Eoröpa do nòrd.

Giögrafîa

A Svéçia a confìnn-a co-a Norvéggia a nórd e a ponénte e co-a Finlàndia a nòrd-èst; inte âtre direçioìn a l'é afaciâ in sciô Mâ Bàltico. Pe de ciù, a l'é colegâ a sùd-òvest co-a Danimàrca pe mêzo de 'n pónte-tùnel in sce l'Öresund. Co-în'àrea de 450.295 km² a Svéçia a l'é a ciù grànde naçión de l'Eoröpa do nòrd, a tèrsa ciù grànde ch'a fàsse pàrte de l'Unión Eoropêa e a quìnta ciù grànde do continénte intrêgo. A Svéçia a l'é pàrte da región giögràfica da Fennoscàndia e, a despæto da sò âta latitùdine, aprêuvo a l'açión de corénte a l'à 'n clìmma relativaménte mîte. Defæti, gràçie a l'efètto do Mà Bàtico e de l'Atlàntico do nòrd, a l'à de stæ continentâli câde. Pe de ciù o clìmma e i paizàggi són asæ despægi tra e pàrte nòrd e sùd do pàize, co-i invèrni che a ògni mòddo són bén bén fréidi e con de fórti nevàdde inte tùtta a naçión. E tære da Svéçia do sùd són destinæ prinçipalménte a l'agricoltûa, pe cóntra o nòrd, òcupòu in pàrte da-i Mónti Scandìnavi, o l'é covèrto de forèste.

A popolaçión da Svéçia a l'é de 10,4 milioìn de persónn-e, a ciù grànde tra e naçioìn de l'Eoröpa do nòrd, co-ina denscitæ ciutòsto bàssa de sôlo 25,5 abitànti pe chilòmetro quàddro. L'87% di svedéixi o sta inte zöne urbâne, ö sæ inte 'n'àrea pægia a l'1,5% do totâle, concentræ sorviatùtto inte pàrte centrâle e meridionâle do pàize. A capitâle da Svéçia, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Stocólma; e âtre çitæ ciù inportànti són Göteborg, Malmö e Uppsala.

Stöia

O teritöio da modèrna Svéçia o l'é stæto frequentòu scìnn-a da-a preistöia da vàrri pòpoli germànichi, tra i quæ se pêuan aregordâ i Gêati (Götar in svedéize) e i Svedéixi (Svear in svedéize), pàrte de quélle gènte pasæ a-a stöia co-o nómme de Vichìnghi. 'Na prìmma naçión svedéize indipendénte, o régno medievâle de Svéçia, a l'à stæta costitoîa a-o prinçìpio do sécolo XII. Depoî a pèsta néigra da meitæ do sécolo XIV, a quæ a l'à caxonòu a mòrte de squæxi 'n tèrso da popolaçión scandìnava, o domìnio de l'Hansa in sce l'Eoröpa do nòrd o l'à incomensòu a minaciâ economicaménte e politicaménte i pàixi da Scandinàvia. Pe 'sta raxón chi inte l'ànno 1397 a l'é stæta costitoîa l'Unión de Kalmar, da-a quæ a Svéçia a l'é sciortîa into 1523. Co-a sò parteçipaçión inta goæra di trént'ànni insémme a-i stâti protestànti, a naçión a l'à incomensòu a espàndise, creàndo l'inpêro svedéize, unn-a de grénde poténse eoropêe scìnn-a-o prinçìpio do sécolo XVIII.

Tra i sécoli XVIII e XIX a Svéçia a l'à progresivaménte perdûo o contròllo de tære de fêua a-a penîzoa scandìnava, scìnn-a l'anesción da modèrna Finlàndia inte l'inpêro rùscio into 1809. L'ùrtima goæra diretaménte conbatûa da-a Svéçia a l'é stæta quélla do 1814 cóntra a Norvéggia, costréita a intrâ in unión personâ inta Corónn-a Svedéize e diventâ tórna indipendénte, in mòddo pacìfico, into 1905. Da quéllo moménto o régno svedéize o l'é restòu in pâxe scìnn-a-a giornâ d'ancheu, tegnìndo 'na polìtica èstera de stréita neotralitæ inti afâri èsteri, tànto che into 2014 a l'à celebròu 200 ànni da pâxe, adreitûa ciù da Svìsera. A Svéçia a l'é restâ neotrâle inte tùtte dôe e goære mondiâli e inta goæra fréida, scibén che a partî da-o 2009 a l'à incomensòu a colaborâ de ciù co-a NATO.

Economîa e polìtica

A Svéçia a l'à svilupòu 'n fórte stâto sociâle, in sciâ bâze do coscì dîto modéllo nòrdico, ch'o garantìsce 'n'ascisténsa sanitâia universâle e 'n'educaçión, livéllo universcitâio inclûzo, de bàdda a tùtti i sò çitadìn. A naçión a l'à l'unzén rédito pro capite ciù âto a-o móndo e 'n livéllo asæ âto de qualitæ de vìtta, d'educaçión, d'ascisténsa sanitâia, de conpetitivitæ econòmica, de paritæ de génere e de svilùppo umâno in generâle.

A Svéçia a l'é 'na monarchîa costituçionâle e 'na democraçîa parlamentâre, co-o potêre legislatîvo ch'o vêgne ezercitòu da-i 349 ménbri do Riksdag, asenblêa a 'na sôla càmia. A l'é 'n stâto unitâio, spartîo tra 21 contêe e 290 comùn. A naçión a l'é intrâ inte l'Unión Eoropêa a-o 1° de zenâ do 1995 ma a l'à refuòu, co-in referendum, de parteçipâ a l'Eorozöna e a-a NATO ascì. A l'é un di ménbri de Naçioìn Unîe, do Conséggio nòrdico, da WTO e de l'OECD.

Bibliografîa

• (EN) Steven Koblik, Sweden's Development from Poverty to Affluence 1750-1970, U of Minnesota Press, 1975, ISBN 0-816-60766-4.
• (EN) Franklin Daniel Scott, Sweden, the Nation's History, SIU Press, 1988, ISBN 0-809-31489-4.
• (EN) AA. VV., National Atlas of Sweden, Coronet Books, 1990s.
• (EN) Torbjörn Larsson e Henry Bäck, Governing and Governance in Sweden, Professional Publishing Svc., 2008, ISBN 91-44-03682-5.
• (EN) Neil Kent, A Concise History of Sweden, Cambridge University Press, 2008, ISBN 0-521-01227-9.
• (EN) Charlotte Rosen Svensson, Culture Shock! Sweden: A Survival Guide to Customs and Etiquette, Marshall Cavendish, 2009, ISBN 98-14-43590-2.
• (EN) Insight Guides, Insight Guides Sweden, 7ª ed., Apa Publications, 2016, ISBN 1-786-71545-7.
• (EN) Benedict Walker, Craig McLachlan e Becky Ohlsen, Lonely Planet Sweden, 7ª ed., Lonely Planet, 2018, ISBN 1-786-57468-3.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Svéçia

Colegaménti estèrni

• (SV, EN) Scîto ofiçiâ, in sce sweden.se. URL consultòu l'11 arvî 2022.
• (SV, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce government.se. URL consultòu l'11 arvî 2022.
• (SV, EN) Scîto ofiçiâ da famìggia reâ, in sce kungahuset.se. URL consultòu l'11 arvî 2022.
• (SV, EN) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce riksdagen.se. URL consultòu l'11 arvî 2022.
• (ET, NL, DE, FR) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce visitsweden.com. URL consultòu l'11 arvî 2022.