Ungherîa

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

A bandêa de l'Ungherîa

A poxiçión de l'Ungherîa in sciâ càrta giögràfica

Càrta fìxica de l'Ungherîa

L'Ungherîa (Magyarország in ungheréize, prononçiòu [ˈmɒɟɒrorsaːɡ]) a l'é 'n pàize de l'Eoröpa centrâle sénsa sbòcco in sciô mâ.

Giögrafîa

L'Ungherîa, scitoâ into bacìn da Cianûa Panònica pe 'n'estensción de 93.030 km², a confìnn-a co-a Slovàchia a nòrd, l'Ucraìnn-a a nòrd-èst, a Romanîa a levànte e a sùd-èst, a Sèrbia a sùd, a Croàçia e a Slovénia a sud-òvest e l'Òustria a ponénte. L'Ungherîa a l'à 'na popolaçión de squæxi 10 milioìn de persónn-e, pi-â ciù pàrte de etnîa ungheréize e co-în'inportànte minorànsa de Sìngai, L'ungheréize, a léngoa ofiçiâ, a l'é a léngoa uràlica ciù parlâ e tra e pöche léngoe no-indoeoropêe a avéi 'n'inportànte difuxón in Eoröpa.

A capitâle de l'Ungherîa, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Budapest, segoîa da Debrecen, Szeged, Miskolc, Pécs e Győr.

Stöia

O teritöio da modèrna Ungherîa a l'à vìsto, into córso di sécoli, o pasàggio 'n gràn nùmero de gènte, cómme i Cèlti, i Romén, e tribù germàniche, i Ùnni, i Slâvi de ponénte e i Avâri. A bâze do stâto ungheréize a l'é stæta creâ vèrso a fìn do sécolo IX, co-a conquìsta da Cianûa Panònica da pàrte do gràn prìnçipe ungheréize Árpád. Un di sò discendénti, o Stêva I, 'na vòtta nominòu rè inte l'ànno 1000 o l'à convertîo o sò régno a-a religión crestiànn-a. Into sécolo XII l'Ungherîa a l'êa diventâ 'na poténsa regionâle, co-o sò màscimo svilùppo colturâle e polìtico ch'o l'é arivòu into sécolo XV. Depoî a batàggia de Mohács into 1526, 'na pàrte do pàize a l'é stæta òcupâ de l'inpêro òtomàn. L'Ungherîa a l'é dónca pasâ sótt'a-o contròllo da monarchîa asbùrgica a-o prinçìpio do sécolo XVIII, intràndo pöi inte l'inpêro pe creâ l'inpêro oustro-ungarìco, unn-a de ciù grénde poténse inti prìmmi ànni do sécolo XX.

Depoî a chéita de l'Òustria-Ungherîa co-a fìn da Prìmma Goæra Mondiâle, o consegoénte Tratâto de Trianon, o quæ o l'à definîo i modèrni confìn do pàize, l'Ungherîa a l'à subîo 'na pèrdia do 71% do sò teritöio e do 58% da sò popolaçión, inclûzo o 32% di ungheréixi étnichi ascì. Aprêuvo a-i conplèsci ànni tra e dôe goære l'Ungherîa a l'é intrâ in Segónda Goæra Mondiâle insémme a-e poténse de l'Àsse, patìndo gréivi dànni e pèrdie. Finîa a goæra, l'Ungherîa a l'é diventâ 'n pàize satèlite de l'Unión Soviética, portàndo dónca a-a creaçión da Repùbrica Popolâre Ungheréize. Co-a falîa rivoluçión do 1956 l'Ungherîa a l'é a ògni mòddo diventâ 'na naçión relativaménte ciù lìbera do rèsto do blòcco òrientâle. A rimoçión da miâgia a-a frontêa con l'Òustria a l'é stæta un di fæti ch'àn aceleròu o colàsso do blòcco òrientâle, e de l'URSS ascì. A-i 23 d'òtôbre do 1989 l'Ungherîa a l'é diventâ 'na repùbrica parlamentâre democràtica. Inte l'ànno 2004 a l'é intrâ inte l'Unión Eoropêa e, da-o 2007, inte l'Àrea Schengen ascì.

Economîa e polìtica

Into panoràmma internaçionâle l'Ungherîa a l'é consciderâ cómme 'na média poténsa, pi-â ciù pàrte gràçie a-a sò infloénsa colturâle e econòmica. A l'é 'n pàize svilupòu co-în'economîa a âto rédito, a-o 40° pòsto inta clasìfica globâle de l'Ìndice de Svilùppo Umâno. A naçión a garantìsce l'ascisténsa sanitâia universâle e l'educaçión primâia e secondâia de bàdda a tùtti i sò çitadìn. L'Ungherîa a l'à 'n'inportànte stöia de contribûti inte l'àrte, a letiatûa, o spòrt, a scénsa e a tecnologîa e, a-a giornâ d'ancheu, a l'é a trezén destinaçión turìstica ciù popolâre d'Eoröpa, con 15,8 milioìn de vixìte internaçionâli inte l'ànno 2017.

A naçión a l'é un di ménbri de vàrie òrganizaçioìn internaçionâli cómme l'ONU, a NATO, a WTO, o Conséggio d'Eoröpa, a Bànca Mondiâle, l'IIB, l'AIIB e o Grùppo de Visegrád; pe de ciù a l'é 'n ménbro òservatô do Conséggio tùrco.

Bibliografîa

• (EN) Peter F. Sugar e Péter Hanák, A History of Hungary, Indiana University Press, 1990, ISBN 0-253-20867-X.
• (EN) László Kontler, Millennium in Central Europe: A History of Hungary, Atlantisz Publishing House, 1999, ISBN 96-39-16537-9.
• (EN) Miklós Molnár, A Concise History of Hungary, Cambridge University Press, 2001, ISBN 0-521-66736-4.
• (EN) Paul Lendvai, The Hungarians: A Thousand Years of Victory in Defeat, Princeton University Press, 2021, ISBN 0-691-20027-0.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Ungherîa‎

Colegaménti estèrni

• (HU, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce kormany.hu. URL consultòu o 9 arvî 2022.
• (HU, EN) Scîto ofiçiâ do prìmmo minìstro, in sce miniszterelnok.hu. URL consultòu o 9 arvî 2022.
• (HU, EN) Scîto ofiçiâ do prescidénte, in sce keh.hu. URL consultòu o 9 arvî 2022.
• (EN, HU, CS, DE, ES, FR, HE, HR, IT, PL, RO, RU, SL, SK, SR, ZH, CO) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce visithungary.com. URL consultòu l'8 arvî 2022.