Letiatûa in lìgure

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

Çèrti tra i càppi d’òpera da letiatûa inta léngoa lìgure. Inte l'órdine gh'é: o Còdice Morfìn, o manoscrîto Marston MS 56, Rime diverse in lengua zeneise, Ra Cittara Zeneize, Ro Chittarrin e A Colombiade

A letiatûa in lìgure a l'é l'insémme de tùtte e òpere scrîte inta léngoa lìgure, chi vàn aprêuvo a-a stöia e a l'evoluçión de quésta léngoa za a partî da-o sò prìmmo svilùppo inte l'èrta Etæ de Mêzo, arivàndo scìnn-a-a giornâ d'anchêu.

A letiatûa in lìgure a l'é pi-â ciù gran pàrte formâ de òpere scrîte in zenéize, sò variànte ciù difûza e, pe vàrri sécoli, consciderâ cómme variêtæ ilùstre óltre che léngoa leterâia e de koinè da Repùbrica. A ògni mòddo, inti ténpi ciù modèrni, coménsan a prezentâse e prìmme òpere in de âtre parlæ ascì, inte 'na manêa de lóngo ciù difûza into córso de l'ùrtimo sécolo, dónde gh'é 'na raprezentànsa leterâia de tòsto l'intrêga léngoa lìgure.

Etæ de Mêzo

Òrìgine

(LIJ) «[...] Et ei Paxia habeo de viro meo colcera una et unum oreger et carpite due et unum mantello d'Araça [...] et une tesoire et una vidola et bolentin .jj., unum blancho et unum negro, et una boda rota et unum crivel et pairol»	(LIJ) «[...] E mi, Paxia, àiva da-o mæ màio 'na strapónta, 'n oêgê, dôe covèrte de péi e 'n mantéllo (de stöfa) d'Arras [...] de tezoîe, 'n bàilo, doî bogitoî, un giànco e un néigro, 'na stêua rótta, 'n crivéllo, 'n poieu [...]»
(Diciaraçión de Paxia Vorpe, 1182)

Miniatůa do Lanfrànco Çigâa, trovatô zenéize

O prìmmo svilùppo de 'na çèrta letiatûa in vorgâ pe Zêna e a Ligùria o remónta a-o perîodo conpréizo tra i sécoli XII e XIII, quànde, co-a fondaçión de bâze do poéi da Repùbrica, s'incoménsa a métte in discusción o stâto da letiatûa scìnn-a quéllo moménto. Defæti, s'êa svilupòu inti sécoli prìmma 'n modèllo bazòu sorviatùtto in sce dôe léngoe: partìndo da-o latìn, a-o prìnçipio a sôla a vegnî scrîta ma de manimàn delimitâ a-a leteratûa religiôza e civîle (cómme, prezénpio, i Anâli do Càfaro), s'é afiancòu, spécce pi-â lìrica, o provensâ do moviménto di trovatoî, tra i quæ no màncan di zenéixi comme-o Luchétto Gatilûxo, o Scimón Döia e o Lanfrànco Çigâa, fîto adotòu da-e clàsse inteletoâle.

A precôce caraterizaçión comerciâle e internaçionâle da socjêtæ zenéize de quélli ànni a l'à portòu a 'n çèrto ritàrdio inta valorizaçión do vorgâ locâle, che inti scrîti comerciâli o l'êa ancón sostitoîo da-o latìn méntre, aprêuvo a-a fórte difuxón eoropêa da léngoa d'oc, a letiatûa a pigiâva cómme riferiménto pròpio o provensâ, a despêto de 'n ûzo de lóngo ciù comùn do zenéize cómme léngoa parlâ pe-i tràfeghi into Mediterànio. Pertànto e prìmme infloénse do parlâ se trêuvan mescciæ inte di tèsti pi-â ciù pàrte in latìn, spécce papê de scrivén ò giurìdichi, scrîti segóndo 'na morfologîa latìnn-a, ma za bén inportànti pe védde cómme o vorgâ o l'incoménse a prevaléi in sciô latìn, a-o mêno into léscico e inta fonética.

In particolâ, cómme pasàggio fondamentâle inte l'evoluçión da léngoa scrîta o vên conscideròu in papê savonéize do 1182, dîto a Diciaraçión de Paxia Vorpe, ch'o l'é o ciù antîgo scrîto in vorgâ lìgure conosciûo a-a giornâ d'anchêu. Conservâ inte l'Archìvio de Stâto de Sànn-a, a diciaraçión a l'é scrîta pe intrêgo in vorgâ, fêua che l'intestaçión e dötréi latinîximi, prezentàndo e prìmme inovaçioìn de grafîa ascì, cómme l'ûzo de létie -ç- e -x-, dêuviæ a-a mæxima manêa di tèsti d'anchêu.

Tra e pöche testimoniànse do sécolo XII, gh'é ancón o famôzo Contràsto co-ina dònna zenéize do Raimbaut de Vaqueiras. Scrîto d'in gîo a-o 1190 da-o trovatô provensâ méntre a l'êa a-a còrte do Monferòu, o vêgne dêuviòu da-o poêta, che probabilménte mànco o parlâva o zenéize, pe creâ 'n'âia, apónto, de contràsto tra 'n trovatô, scinbolezòu da l'ûzo de 'n provensâ bén bén leterâio, e 'na dònna zenéize, caraterizâ pe cóntra da 'na léngoa pramàtica e rùstega. Defæti, ciù che 'n tèsto in bón zenéize de l'época, e rispòste da dònna - pìnn-e de provensalîximi - pàn êse scrîte pe fâ resâtâ o destàcco tra-e dôe léngoe, caregàndo o tèsto di éxiti ciù caraterìstichi do lìgure, cómme o PL- latìn ch'o vêgne CL-, che dovéivan pài strànni a-e oêge di piemontéixi, a testimoniànsa da perceçión prezénte za a l'época da particolaritæ do lìgure into panoràmma gàllo-itàlico.

Duxénto

«[...] E tanti sun li Zenoexi, e per lo mondo si destexi, che und'eli van o stan un'atra Zenoa ghe fan [...]»

(Anònimo Zenéize, De condicione civitate Janue, loquendo con quedam domino de Brixa, 1291-1293)

'Na pàgina do Còdice Morfìn, ch'o contêgne l'intrêga produçión conosciûa de l'Anònimo

Da prìmma pàrte do sécolo XIII gh'é ancón pöche testimoniànse scrîte, pò-u ciù formæ da cùrte anotaçioìn contegnûe inte di tèsti in latìn. De lóngo do génere di conponiménti pràtichi, scibén che in sce 'na matêia do tùtto diferénte, se pêu aregordâ l'anotaçión de 'n tèsto de sconzûi fæta da-o scrivàn Méistro Salomón inte l'ànno 1222. Sta fórmola chi, fòscia derivâ da-a traduçión de 'n òriginâle inte 'n'âtra léngoa, a prezénta inte sò pàrte in vorgâ za vàrri éxiti tìpichi do lìgure, con l'ûzo da létia -x- e o pasàggio da -l- intervocàlica a -r-. De quàrche decénio dòppo gh'é pöi a prìmma anotaçión in vorgâ fæta da 'n cronìsta inti Anâli da Repùbrica, ö sæ 'n mòddo de dî in scî Còrsci (qui se fia in Corso, porta la testa in scoso) prezénte inte l'òpera do Iacòpo Döia.

L'é però vèrso a fìn de sto sécolo chi che gh'é 'na gràn rivoluçión leterâia into móndo ligùstico, raprezentâ da-a produçión de un di màscimi poêti ch'o l'àgge mâi scrîto in lìgure: l'Anònimo Zenéize. L'outô sconosciûo, atîvo ciù ò mêno tra o 1283 e o 1311, o n'à lasciòu un çentanâ de poêxîe, ségge in latìn che, pi-â ciù pàrte, in zenéize, descrovîe inte l'ànno 1820 co-o coscì dîto Còdice Morfìn. A produçión de l'Anònimo a gh'à 'n ròllo bén inportànte into panoràmma polìtico-leterâio de l'época: co-a Repùbrica ch'a se trovâva a-o màscimo da sò poténsa, l'êa vegnûo necesâio 'na scistemaçión scinbòlica de l'inmàgine coletîva da Naçión, pasàndo a 'n còdice leterâio che, partìndo da di òpere cìviche in latìn cómme i Anâli, o vegnìsse ciù vixìn a-i rìcchi çitén da nêuva borghexîa, garantìndo 'n'inflesción lìgure a-a divulgaçión morâle e didascàlica e raprezentàndo, cómme eleménto d'unión intèrna, 'na concrêta ideologizaçión do sénso d'apartenénsa coletîvo.

Inta sò òpera l'Anònimo o cónta, inta fórma de quartìnn-e de vèrsci a éutto scìlabe, i fæti stòrichi ciù inportànti da sò época, afiancàndo a storiografîa ofiçiâ di Anâli con l'acéiza pasción civîle di sò conponiménti, pigiàndo i scìnboli de l'identitæ ligùstica e portàndoli a 'na ciù ànpia difuxón, tànto da fâli intrâ inte l'inmaginâio coletîvo. O ròllo fondamentâle de l'Anònimo o conscìste dónca - ciù che inta ménn-a da sò produçión, scibén ch'a no mànche d'èrti éxiti leterâi - inta sò capaçitæ de scintetizâ l'ideologîa comunâle a-o moménto da sò màscima glòria, arivàndo, inta sò riçèrca de scìnboli fórti, a senplificâ a stöia inte 'na lòtta tra o Bén, raprezentòu da-i Lìguri de lóngo sott'a-a proteçión do Segnô, e o Mâ, de spésso incarnòu da-i sò nemîxi. De chi a l'arîva a grànde inportànsa da sò produçión poêtica pe-i sécoli a vegnî, meténdolo cómme iniçiatô de 'na "serâ e òrgoliôza tradiçión cìvica" che, unificâ a tradiçión do vorgâ regionâle, a l'évita o pasàggio a de koinè ciù ànpie, dàndo a-a futûra produçión poética repubricànn-a, spécce do Çìnque-Seiçénto, di eleménti de òriginalitæ no sôlo lengoìstica ma anbientâle e, in sénso ciù làrgo, antropològica ascì.

A-o Duxénto remontân ascì e ciù antîghe raprezentaçioìn conosciûe de tiâtro inta Ligùria de l'Etæ de Mêzo, scibén che n'àn lasciòu sôlo de testimoniànse indirètte, cómme quélle docomentæ de 'n Ludus peregrinorum a Rapàllo do 1253 e de 'n Ludus de tribus Mariis a Ciâvai into 1280. Quéste raprezentaçioìn, fæte in vorgâ, êan pàrte de 'na tradiçión sâcra pò-u Venardì Sànto ch'a l'é docomentâ scìnn-a tréi sécoli dòppo, comensàndo a scentâ sôlo co-o diviêto de quésta pràtica da-o Concìlio de Trénto. Mancàndo però de testimoniànse dirètte in sce ste pràtiche chi, no l'é ciæo se séggian da consciderâ 'n'infloénsa tòsco-ùnbra, derivâ da-i moviménti religiôxi arivæ in Ligùria inte quélli ànni, òpû o frûto de 'n'outònoma evoluçión de tradiçioìn mediolatìnn-e e di jeux françéixi, co-a sò ativitæ ch'a l'é bén atestâ a Zêna into sécolo XIII.

Trexénto

«[...] Ogni cossa a soa natura torna, d'aotro no à cura, e pur s'acordam in la fim unde è ordenao lo bem divim.»

(Anònimo, Questioim de Boecio, Sécolo XIV)

Prìmma pàgina do manoscrîto Homiliæ et orationes, formòu da sermoìn in zenéize e latìn, da fìn do sécolo XIV

O Trexénto o l'é caraterizòu, inte l'ànbito de 'na scitoaçión polìtica ciù tribolâ, da l'afermaçión do vorgâ inti ûxi leterâi e de sò prìmme conpàrse inti àtti aministratîvi ascì. Però, aprêuvo a-e vàrie dediçioìn a poténse forèste ascì, a letiatûa lìgure a mànca inte quésto perîodo de 'n inportànte svilùppo outònomo, tànto chi-â ciù pàrte de òpere de sto sécolo chi, ségge de pröza che de poêxîa, a l'é in realtæ 'na traduçión de scrîti in latìn, françéize, catalàn ò âtre léngoe.

Pe dindavéi, aprêuvo a 'na çèrta uniformitæ di têmi tratæ, spécce se religiôxi, no l'é goæi precîzo a dataçión de quéste òpere, con vàrri tèsti do Quatroçénto che poriéivan êse da segónda meitæ de quéllo prìmma, e o no l'é mànco segûo o poxiçionaménto sociâle de quésti scrîti in vorgâ. Scibén ch'o l'é fêua de dùbio che gh'êa 'n pùblico de gùsti ciù èrti, cómme testimoniòu da-a lèsta difuxón da Divìnn-a Comédia a Zêna (che, pasàndo pi-â Ligùria, a l'êa fîto arivâ in Spàgna ascì), l'é poscìbile che l'inportànte produçión de làode, spantegâ a livéllo teritoriâle tra conponiménti a Sànn-a, a-a Prîa, a Zêna e a-o Finâ, a se diférençie inte vàrri regìstri, co-o ciù comùn ch'o se lîga a-a tradiçión de làode céntro-italiànn-e, inportæ da-i Disciplinànti e dòppo dêuviæ inti cànti in cöro, co-i prìmmi abòssi de raprezentaçioìn dramàtiche ascì. Quésti conponiménti, óltre che pi-â normâle evoluçión lengoìstica, se conserviàn pe têmi tòsto pægi inti sécoli a vegnî, tra i quæ se pêu aregordâ a ciù antîga testimoniànsa conosciûa in arbenganéize, 'na preghêa a-a Vèrgine do 1461.

De lóngo tra i tésti religiôxi, a-o Trexénto remóntan de òpere con di âtre fonçioìn ascì, scrîte sorviatùtto inta fórma de pröza. Tra quéste gh'é 'n inportànte grùppo de conponiménti de tîpo morâle, realizæ inti scriptoria monàsteghi (spécce di domenichén, ch'àivan a Zêna 'n studium generale bén prìmma da fondaçión de l'Universcitæ) pe-e cazàsse da çitæ, fàndo a traduçión de òpere in âtre léngoe, e de chi difûxi tra i mercànti ascì. Quéste òpere són caraterizæ da di stîli bén bén diferénti, anàndo da quélle ciù èrte con contegnûo dotrinâle cómme e Questioim de Boecio a de âtre, con senplificaçioìn teològiche e de livéllo ciù popolâre, da-o contegnûo elaboròu in sénso ciù naratîvo cómme-o Tratao de li VII peccai mortali, traduçión de 'n òriginâle de Sàn Gêumo pe mêzo de La somme le roi scrîta pò-u rè Féipo III de Frànsa. St'òpera chi, unn-a de ciù antîghe pröze in zenéize, a l'é stæta tradûta da præ Gêumo da Bâvai, a favô "de quilli chi sam letera como de quilli chi no la sam", con l'intençión de trasmétte prinçìppi étichi e morâli a-a clàsse borghéize, lontànn-a da-a ciù stréita coltûa religiôza. Tra e òpere popolâri se pêu ancón aregordâ o tratâto in scî Vìççi e virtù pi-â cazàssa de Sàn Bertomê in Sànta Màia de Castéllo, tradûto da-o Lùcco Patê insémme a di âtri scriti, e 'na traduçión do 1353 de l'Epistola atriboîa a Sàn Benàrdo, fæta da-o Zâne de Brùn pe 'n pùblico borghéize, scrivéndo inte 'n mòddo pràtico da bónn-a conduçión de l'inpréiza.

O Trexénto, coscì cómme o sécolo dòppo, o l'é dónca caraterizòu da di tèsti ciù ò mêno religiôxi, ségge de tîpo ciù dotrinâle che co-ina strutûa ciù naratîva, ma a ògni mòddo pâ che mànche o pasàggio de ciù pe arivâ a di lìbbri scrîti pò-u séncio piâxéi de lêze de stöie, co-ina fàrta inta produçión de racónti làichi sénsa 'na fonçión didascàlica. A ògni mòddo, l'é probàbile che sto fæto chi o ségge dovûo a-i gùsti de l'época, tànto ciù se raportâ a-a difuxón contegnûa di contenporànni toschén, dónde êan de òpere bén bén ciù comùn.

In sciâ fìn, l'é inte quésto sécolo chò-u zenéize o l'à comensòu a êse dêuvòu inte tànti scrîti de natûa no leterâia, cómme létie e papê ciù ò mêno ofiçiæ emìssi da-a cançelàia do Comùn ò da di âtre aministraçioìn. Gh'é pöi i prìmmi statûti de àrte e de cazàsse scrîti in vorgâ, óltre a di tòcchi in lìgure inti statûti de comunitæ de Rivêa e de l'entrotæra, dónde e fórme centrâli do zenéize coménsan e êse declinæ a-a manêa do pòsto. Se prodûxe coscì i prìmmi àtti pràtichi inte 'n vorgâ locâle, cómme prezénpio i papê, do 1384, pe l'apàlto da refæta do canpanìn da catedrâle d'Arbénga. O ciù inportànte grùppo de papê no leterâi o l'é però quéllo formòu da 'na série de àtti diplomàtichi ofiçiæ dónde s'ascìste a l'ûzo do zenéize inte pràtiche internaçionâli, a testimoniànsa de l'inportànte ûzo do lìgure, spécce into Levànte, cómme léngoa de diplomaçîa za into sécolo XIV, pe vegnî ancón ciù comùn inte quéllo sucescîvo. Tra quésti papê, dötréi tra-i ciù conosciûi remóntan pròpio a-o Trexénto, cómme e Instruçioìn polìtiche a Segoràn (dòppo o 1339), e Propòste de aleànsa co-o rè d'Ungherîa (1352), 'na Létia a l'amiràlio de Turchîa (1356) e o Tratâto co-o Khàn di Tatâri (1380-1381).

Quatroçénto

«[...] Questi jorni passai fo faeto grande consegio in la sala grande de tal materia, in la qua fo deliberao che li spectabili Paeri de Comun cum ogni studio cerchassem de netezar lo porto, mandassem a cerchar in le terre strangere meistri inzegneri doti de tale overa, parlassem cum loro e preparassem quelle cosse chi preparare se poivam de uverno e che aora in questi jorni se feisse questo consegio per provei a quello chi bezognasse. [...] Havei anchora da consyderar che questa impreiza non se fa per questa nostra etae solamenti ma etiamdio per nostri figi e nevi e per chi insirà de loro. E per questo havei a meter lo inzegnio e lo pensamento in che se fassa utile e dirabile chi adduga honor e favor a la citae.»

(Propoxiçión a-o Conséggio di Ançién, Deliberaction reparacionis moli, 1467)

De lo testamento vegio e novo, 1465

Into sécolo XV se gh'à 'na letiatûa ch'a contìnoa a tradiçión do Trexénto, sénsa avéi di gròsci cangiaménti in scî têmi tratæ ò inta fórma di conponiménti. S'ascìste a 'na diminuçión de testimoniànse de poêxîa ségge religiôza che didascàlica, a despêto da produçión de làode che, segóndo 'na tradiçión bén areixâ inta socjêtæ de l'época, a contìnoa a sò fortùnn-a da-o sécolo prìmma. In particolâ da-o Quatroçénto gh'é quàrche novitæ inte làode, ch'a vêgne da 'n'evoluçión bazâ in scî scrîti tosco-ùnbri de quésto sécolo, che, scibén sénsa di grén cangiaménti, són caraterizæ da 'na nêuva spiritoaliæ, ciù dimìssa e personâ.

Pi-â pröza a caràtere religiôzo, ancón mêno che into Trexénto, gh'é 'na produçión bén contegnûa e che, pe de ciù, a contìnoa a ripête de lóngo e mæxime fórme e i mæximi modélli za dêuviæ inti ànni pasæ. Mànco a prìmma introduçión da stànpa, inti ànni setànta de quésto sécolo, a l'ariêsce a dâghe nêuva vìtta, co-a difuxón de ste òpere chi ch'a l'arèsta limitâ a-e cazàsse e a pöchi âtri sogétti. E pöche novitæ de l'época són de caràtere sorviatùtto lengoìstico, co-o scentâ de òpere de derivaçión françéize e 'na ciù gràn difuxón de quélle toscànn-e, dovûa a 'n'avertûa a 'n panoràmma ciù ànpio ch'a vêgne da-i fæti polìtichi de quélli ànni, a ògni mòddo no sénsa de rexisténse a adotâ do tùtto i modélli forèsti. Defæti, scibén che no se posse ciù parlâ de 'na vêa traduçión, a letiatûa rielaborâ inti scriptoria lìguri a contìnoa a avéi 'n'inflesción ciù zenéize, ciù ò mêno marcâ in sciâ bâze de l'ûzo ò do pùblico destinatâio de l'òpera. Inti scrîti religiôxi minoî, ségge locâli che inportæ, s'ascìste a 'n asbasciaménto da ménn-a di tèsti, abandonàndo çèrti têmi ciù èrti e, pi-â ciù pàrte, limitàndose a quélli in scê questioìn de vìtta ciù pràtiche, inte l'ànbito do contràsto tra-o pramàtismo mercantîle e-e ùrtime infloénse de misticìsmo.

Pe cóntra, into córso do sécolo XV gh'é 'n ciù làrgo ûzo scrîto do vorgâ inte matêie pùbliche, ligòu sorviatùtto a-a pràtica di debæ pùblichi in de magistratûe cómme o Conséggio di Ançién. Defæti, méntre a trascriçión di verbâli de sòlito a l'êa fæta in latìn, de lóngo ciù comùn a l'êa diventâ a pràtica de trascrîve inta léngoa òriginâle i intervénti ciù inportànti e in particolâ e coscì dîte "Propoxiçioìn", sàiva a dî quélli discórsci che servîvan a introdûe a matêia de discusción. Tra sti àtti chi, inportànte testimoniànsa lengoìstica de 'n zenéize èrto e tòsto pûo, se pêu aregordâ a propoxiçión do 1437 cóntra o Galiöto do Carétto, marchéize do Finâ, ò quélla do 1467 pi-â riparaçión do Mêu, testimonànse de 'na pràtica consolidâ con fórme e esprescioìn ricorénti.

A poêxîa civîle, a despêto de 'n'inportànte fàrta de testimoniànse into Trexénto che però a no dêv'êse asolûta eséndoghe a necescitæ de 'n tràmite pi-â tradiçión insâ da l'Anònimo, into Quatroçénto a l'incoménsa tórna a svilupâse, portàndo de novitæ che saiàn e bâze pe l'inportànte letiatûa do sécolo a vegnî. Tra quéste òpere, tùtte con di ciæi rimàndi a-a poética de l'Anònimo, s'aregórdan a Relaçión de l'atàcco e diféiza de Scîo de l'Andrieu Giustiniàn Bànca, e rìmme de l'Andrîa Bùrgou e 'n epithalamium do Iàcopo Braxéllo, outô de quàrche conponiménto polìtico ascì, scibén che scrîto inte 'n zenéize mêno sccétto aprêuvo a-a fonçión diferénte di doî tèsti.

Con l'introduçión da stànpa, into 1473 s'ascìste a-a produçión de 'n scrîto bén interesànte, o lunâio La raxone de la Pasca, tradûto da 'n'òpera in latìn do Braxéllo e prìmmo inconàbolo zenéize. Da quésto lunâio, o prìmmo de 'na lónga tradiçión, se védde 'n pasàggio fondamentâle inta ridefiniçión ideològica da Naçión lìgure: co-a lónga descriçión da Ligùria chi contegnûa se gh'à 'n procèsso de teritorializaçión da natio che, co-a pérdia da ciù pàrte do "commonwealth" de colònie, a s'indentìfica co-a sò tærafèrma. Pe de ciù, gh'é a prìmma introduçión de 'n têma tànto câo a-a letiatûa lìgure scìnn-a-a giornâ d'anchêu: abandonàndo, pò-u retîo da l'Otramâ, o concètto de l'anbiénte lìgure cosmopolîta tìpico de l'Anònimo, se pàssa a di têmi retòrichi lìgæ a-o paizàggio, cómme prezénpio quéllo do schéuggio ciù tàrdi repigiòu da âtri outoî.

Tra i ùrtimi scrîti publicæ tra a fìn do sécolo e i prìmmi decénni de quéllo dòppo, gh'é 'na série de cùrte cansoìn, laménti e conponiménti, de ménn-a e léngoa no goæi milîa. Ste òpere chi, derivæ da-e grén rivoluçioìn polìtiche de quélli ànni, se lîgan a 'n procèsso de ricùpero da memöia stòrica façilitòu da-a publicaçión di Anâli do Zórzo Stélla e da 'na çèrta circolaçión de l'ideologîa umanìsta (bén contegnûa in Ligùria, dónde se pêu parlâ de 'n "sâto" da-a tradiçión medievâle a 'na spécce de Rinasciménto antiçipòu) ch'a pòrta a ciànze i ténpi antîghi, confrontæ co-a decadénsa de quélli contenporànni.

Etæ modèrna

Çinqueçénto

«E dre vittòrie tante de quelli eròi adesso n'è restao dra Liguria e de Còrsega ro stao, ra libertè ch'è mao.»

(Bernabè Çigâa Cazê, Discorso in lingua genovese, doppo la elettione del Sereniss. Duce di Genova. Il sig. Antonio Cebà, 1593)

Rime diverse in lengua zeneise, frontespìçio de l'ediçión do 1588

O Çinqueçénto o l'é 'n sécolo, coscì cómme pe-i fæti polìtichi, de gréndi cangiaménti into móndo da letiatûa ligùstica. Scibén che no gh'é stæto 'na rivoluçión rispètto a-a tradiçión leterâia di sécoli pasæ, s'ascìste a di inportànti cangiaménti ideològichi, con l'abandón progrescîvo de çèrti géneri cómme a pröza religiôza e morâle e a nêuva fortùnn-a de âtri cómme, in particolâ, i conponiménti a têma civîle. L'é pöi inportantìscimo l'arîvo a Zêna da coscì dîta "Questión da Léngoa" ch'a saiâ rielaborâ inte 'na ciâve ligùstica, portàndo a-a chéita inte l'ûzo de pràtiche ciù mediêvâli e a 'na sudivixón de fonçioìn tra i còdichi, co-o toscàn, struménto pi-â comunicaçión èstra-locâle dotòu de 'n èrtìscimo valô leterâio, ch'o l'é mìsso de fiànco a-o zenéize, ciæo struménto pe l'afermaçión da pròpia diverscitæ dotòu de 'n'inportànte tradiçión leterâia, sénsa che ghe ségge 'na distinçión into ràngo di doî còdichi.

A gràn particolaritæ do panoràmma ligùstico do Çinqueçénto a l'é a mancànsa de 'na conpetiçión tra i doî còdichi bazâ in sce l'amisción di lìmiti atriboîi a quéllo locâle, a diferénsa de quéllo ch'o l'é capitòu da âtre pàrte e scimilménte a quàrche esperiénsa eoropêa, ma, a-a revèrsa, l'é pròpio a poêxîa in zenéize a raprezentâ a produçión poética ciù scignificatîva, inovatîva e a supòrto do dibàtito polìtico. Quésta poxiçión a l'é stæta raforsâ da âtri fatoî, cómme a mancànsa de 'na fórte incidénsa de l'espresción toscànn-a inta divulgaçión de 'n'inmàgine da realtæ regionâle, co-ina mancànsa de caraterizaçión locâle di lìguri chi scrivéivan in toscàn, dotæ pe cóntra de 'na vixón ciù cosmopolîta ch'a se ciù tàrdi difûza tra i outoî in zenéize ascì. O ròllo pigiòu da-o zenéize o l'àiva coscì suscitòu e crìtiche e i interèsci de âtri leteræ da penîzoa, ch'êan aprêuvo a trovâ 'n modéllo lengoìstico universâle. Inte st'ànbito chi, ciù che de polémiche anti-toscànn-e e poxiçioìn do Fogétta e do Cazê pàn êse 'na reaçión a quélle anti-zenéixi de leteræ forèsti, co-e crìtiche ch'àn avûo l'efètto de rinforsâ a conscénsa de 'na fórte òriginalitæ.

Tra e ciù grénde novitæ do Çinqueçénto gh'é a gràn difuxón de 'n nêuvo génere, conosciûo cómme e fròttore. Quésto tîpo de letiatûa a se lîga a quélla carnascialésca toscànn-a, mascimaménte do Lasca, ma o repìggia vàrri eleménti da tradiçión ciù antîga, ségge da l'Anònimo che da-e rìmme do Bùrgou e do Braxéllo, co-a strutûa adotâ, a frottola, ch'a l'à e sò òrìgine za into Quatroçénto. Scrîte sorviatùtto pò-u Carlevâ, inte fròttore di outoî comme-o Fogétta ò l'Àngiou Grìllo metéivan o sò gùsto pe de sciortîe ciù sgréuzze e pe-i sénsci dóggi, in contràsto co-o regìstro de òpere ciù inportànti e co-în éxito ch'o se trovâva za sôlo inte çèrte poêxîe de l'Anònimo, dond'o tréppa do sò dogmatìsmo. Tra e prìmme òpere in zenéize a avéi 'n çèrto sucèsso fêua da Ligùria, co-a publicaçión de 'n'arecugéita a Venéçia into 1560, pò-u sò stîle elaboròu e fròttore àivan contriboîo a-a nominâta de inconprenscibilitæ do zenéize, estremizâ into Seiçénto da-a lìrica concetìstica do Cavàllo. Pe de ciù, e fròttore e o prìmmo tiâtro baròcco, cómme evidençiòu scìnn-a inte Il barro, comédia in toscàn do Fogétta, repigiâvan a 'n livèllo ciù bàsso o dibàtito lengoìstico de l'época, tànto da fâ pensâ che sti conponiménti chi avéssan a fonçión de promêuve e idêe e i concètti di ciù èrti salòtti zenéixi a-o livèllo popolâre ascì.

A pröza in vorgâ a l'à pe cóntra avûo 'n destìn diferénte: in particolâ quélla de caràtere religiôzo, fêua che quàrche produçión tardîa e a ògni mòddo fèrma da ciù de doî sécoli pe têmi e strutûe dêuviæ, a l'ìntra in fórte crîxi pe vàrie motivaçioìn. Gh'êa defæti e condànne do Concìlio de Trénto a-a pràtica litùrgica in vorgâ, arivàndo inte çèrti câxi a-a distruçión di vêgi tèsti, óltre che, co-a difuxón da stànpa, a 'na circolaçión ciù làrga di scrîti religiôxi che, superàndo o contèsto locâle, àivan o bezéugno de 'na léngoa ciù universâle. Scibén che ciù tàrdi e in di ténpi ciù lónghi, a mæxima questión a s'é prezentâ pe-i scrîti làichi ascì, portàndo a di éxiti diferénti. Prezénpio l'Aostìn Giustignàn o scrivéiva i sò Anâli inte 'n toscàn con quàrche ræa inflesción lìgure, diciaràndo però de no anâ aprêuvo a tùtte e sò régole "non curandomi punto essere riputato toscano, sendo nato genoese", méntre a storiografîa ofiçiâ a lê contenporània, sàiva a dî i Anâli do Iàcopo Bonfàdio, a l'êa ancón scrîta in latìn, léngoa diféiza da l'Òbèrto Fogétta, fræ do Pòulo, cómme quélla adàtta a 'n ûzo universâle. Inta pràtica i setoî ciù interesæ da l'ûzo do latìn e do toscàn êan storiografîa, memöie e tratâti de polìtica méntre, pe cóntra, a poêxîa a no riêsce a avéi o mæximo sucèsso de quélla in zenéize, cómme se pêu védde paragonàndo de publicaçioìn de l'editô Cristòffa Zabâta, sàiva a dî e vàrie Scelte di rime e l'avoxòu Rime diverse in lengua zeneise, gràn sucèsso editoriâle a diferénsa de prìmme. A ògni mòddo gh'é ancón di tèsti chi prezéntan in vorgâ ciù ò mêno messciòu, spécce àtti pràtichi ò létie - inclûze quélle de çèrti leteræ comme-o Giùlio Pravexìn - ma con vàrie eceçioìn chi vêgne sorviatùtto da-e Rivêe e quélla, do tùtto particolâ, do savonéize Zâne Aostìn Abòu che, co-in rimàndo a-i scrîti do sécolo pasòu, o refûa a normalizaçión di còdichi.

Pi-â poêxîa, caraterizâ ancón da 'na preferénsa totâle pò-u zenéize, òpera de grandìscima rilevànsa do Çinqueçénto e pe-i sécoli a vegnî a l'é stæta a za minsonâ Rime diverse in lengua zeneise, stanpâ pi-â prìmma vòtta a Zêna into 1575 e segoîa da âtre çìnque ediçioìn scìnn-a-o 1612. Fadîga editoriâle do Cristòffa Zabâta, inprezâio e promotô de coltûa òriginâio de Monêgia, inandiâ con l'intençión de publicâ 'n'òpera da lêze pò-u piâxéi de fâlo, pe sò voentæ a gh'à 'n regìsto elevòu, tànto che gh'é, co-o pasâ de nêuve ediçioìn de l'òpera, 'n procèsso de progresîva e programàtica eliminaçión de çèrti éxiti ciù destacæ da-o spìrito de l'arecugéita e dónca, in particolâ, de fròttore. A ògni mòddo ste conpoxiçioìn chi, tànto comùn a l'época, tornâvan inte de poêxîe ch'êan 'na spécce de destruturaçión do livèllo ciù èrto da lìrica zenéize, cómme se peu védde inte di conponiménti do Dartónn-a, dónde gh'é 'na raprezentaçión "farsésca" de l'amô in òtâve in parodîa a-o gùsto do Petràrca. Tra i outoî chi gh'àn di conponiménti inte st'arecugéita chi, óltre a-o Fogétta ch'o n'à scrîto a ciù pàrte, se pêuan aregordâ o Bernabè Çigâa Cazê, o Viçénso Dartónn-a, o Benàrdo Castelétto, o Benéito Schenón, o Loénso Quésta e o Zabâta mæximo, méntre de quélli ànni gh'é ancón di manoscrîti ò de òpere d'anchêu pèrse de âtri outoî comme-o Françésco Buzénga, l'Antoniöto Sòulo, o Cézare Moràndo, o Pierantönio Vìlla, o Zâne da Vàize, o Giobàtta Mónti e-e poêtésse Plàçida Pravexìnn-a e Pierétta Negrónn-a Scàrpa.

Seiçénto

«Questa è particolâ feliçitæ à ri Zeneixi dæta da ro Çê d'avei paròlle in bocca con l'amê, de proferîre tutte insuccaræ.»

(Giàn Giàcomo Cavàllo, Lingua genovese in Ra Cittara Zeneize, 1636)

Frontespìçio da prìmma ediçión de Ra Cittara Zeneize, do Giàn Giàcomo Cavàllo, 1636

Coscì cómme pò-u sécolo pasòu, o svilùppo da letiatûa lìgure do Seiçénto o l'é determinòu da di inportànti fæti polìtichi, ch'àn portòu a 'na mêgio precizaçión de fonçioìn da léngoa locâle. Co-o lénto destàcco da-o contròllo spagnòllo, s'êa defæti deliniòu 'na nêuva polìtica de sovranitæ da pàrte de l'oligarchîa a càppo da Repùbrica, ch'a l'amiâva a restitoî a-a naçión a conplêta indipendénsa. Inte st'ànbito chi a letiatûa in zenéize, continoàndo o procèsso comensòu into sécolo prìmma, a l'à raforsòu o sò ròllo de struménto pi-â raprezentaçión de l'òriginalitæ colturâle e ideològica da Repùbrica, meténdose a-o servìçio do scistêma polìtico e de sò idêe de rifórma ascì. S'êa dónca acentoòu a contrapoxiçión tra a léngoa locâle e quélle ciù internaçionâli, màscime o toscàn e o spagnòllo, che, vegnìndo dêuviæ da-i aministraçioìn forèste, êan de lóngo ciù sentîe cómme ségno de 'n'ödiâ dipendénsa polìtica e colturâle. Coscì, partìndo da-e bâze stabilîe inte "Rimme diverse", l'é comensòu un confrónto tra i còdichi ch'o s'é svilupòu, segóndo o gùsto baròcco, inta riçèrca de éxiti artìstichi miliæ, co-ina gràn cûa into stîle e inta sperimentaçión.

A stagión da gràn poêxîa baròcca zenéize a l'é precedûa, inti ànni tra i sécoli XVI e XVII, da 'n cùrto perîodo de inportànte svilùppo poético da çitæ de Sànn-a. Chi, dónde giùsto da quàrche ànno gh'êa stæto e ùrtime produçioìn de gùsto quatroçentésco co-i scrîti de l'Abòu, sénsa grén rivoluçioìn l'é arivòu i nêuvi modélli zenéixi. In particolâ, co-în'antiçipaçión do panoràmma zenéize, gh'êa a prezénsa de 'n dóggio modéllo raprezentòu, da 'na pàrte, da 'na poética elevâ ch'a contìnoa o stîle do Fogétta e do Cazê e portâ avànti da-o màscimo poêta savonéize, o Gabriælo Ciabrêa, inta sò contegnûa produçión in lìgure, e da l'âtra da-a poética de savonexitæ popolâre do Pantalìn Moâsànn-a, ch'o l'àiva pigiòu cómme inspiraçión a letiatûa carlevæsca do Çinquençénto e i scrîti do Dartónn-a.

A ògni mòddo, a prìmma meitæ do Seiçénto into móndo ligùstico a l'é marcâ da-a prezénsa do poêta ch'o l'à mêgio raprezentòu o spìrito da stagión baròcca, arivàndo in sciâ vétta de l'ûzo leterâio do zenéize co-ina lìnia de poêxîa in gràddo de stâ "dro paro" co-o rèsto da letiatûa eoropêa: o Giàn Giàcomo Cavàllo. O Cavàllo o l'é caraterizòu da 'na riçèrca stilìstica asolûta ch'a finìsce pe destacâlo da-o lengoàggio popolâre, portàndolo a l'ûzo de éxiti da-o gùsto antîgo, liberàndose da l'idêa de letiatûa ch'a preferîva l'espresción in vorgâ pi-â sò naturaléssa e rebaténdo coscì a-i pregiudìççi in sciâ "mêza léngoa" co-în'ecelénsa artìstica che, avoxâ da-i sò contenporànni, a l'àiva dimostròu a capaçitæ de sta léngoa chi de raprezentâ e arenbâ l'outocelebraçión de 'na civiltæ leterâia e artìstica. O Cavàllo, into córso de l'evoluçión da sò poética, o l'é finîo pe pigiâ e prerogatîve de poêta ofiçiâ de l'ideologîa repubricànn-a, a testimoniànsa da gràn inportànsa ch'a l'àiva pigiòu a léngoa into scistêma scinbòlico da Repùbrica, a confèrma do ligàmme tra l'ûzo leterâio do zenéize e l'elaboraçión de 'n'identitæ coletîva. A poética do Cavàllo, elevâ a memoràbile con l'Elogio do Ciabrêa, a l'à dónca trasformòu a Cittara inte 'n gràn clàscico, publicòu inte vàrie ediçioìn za prìmma de l'Eutoçénto, portàndo o gùsto pe-i toìn èrti e âtri sò caràteri inta ciù pàrte da letiatûa di sécoli a vegnî.

Scibén che l'é stæto a poética do Cavàllo a êse celebrâ cómme màscima espresción do sò ténpo, pe dindavéi into Seiçénto no màncan de âtre lìnie de poêxîa che, lónxi da l'esperiénsa do Cavàllo, vàn aprêuvo a-o Fogétta carnascialésco e a-o Dartónn-a. Màscimo esponénte de quésta poética o l'é stæto o Giuliàn Rósso, pe têmi e stîle o contrâio do Cavàllo, ciù aténto a-i umoî "carogê" e ch'o dêuviâva, no sénsa a costruçión artifiçiâle de 'n sociolétto cómme fæto da-o sò antagonìsta leterâio, un zenéize ch'o voéiva reprodûe quéllo do pòpolo e che pertànto o no l'êa adàtto pe-i sò contenporànni a raprezentâ l'inmàgine inlùstre che se dâva a-a léngoa naçionâle. A sò produçión a se distìngoe pe 'n'interesànte inventîva lengoìstica, con de particolæ riproduçioìn di anbiénti naturâli e urbén e 'na vénn-a de pescimìsmo che inte quàrche conponiménto a l'arîva scìnn-a 'n'ascôza crìtica sociâle.

Óltre a-o Cavàllo e a-o Rósso, màscimi raprezentànti da poêxîa lìgure do Seiçénto, gh'é 'n çèrto nùmero de outoî mêno conosciûi, de vòtte con di sò scrîti inta Cittara Zeneize ascì, pàrte de 'na produçión "minô" caraterizâ da éxiti e motivaçioìn diferénti. In particolâ, aregordémmo o Pêo Giöxèppe Giustiniàn, l'Aostìn Scciafìn, l'Antönio Giùlio Brìgnoe Sæ, o Giobàtta Merèllo, o Fulgénçio Baldàn e o Françésco Bogiàn. Pe de ciù, s'ascìste a-a publicaçión de quàrche conponiménto scrîto in de parlæ locâli, tra i quæ resâta sorviatùtto a produçión do tagiàsco Stêva Rósso, formâ da 'n poêmétto, L'antico valore de gli huomini di Taggia, e quàrche poêxîa, dónde, co-in têma a l'época ciù câo a âtre letiatûe regionâli, o sostegnîva a spontaneitæ do parlâ locâle, "léngoa naturâle", in scê léngoe ilùstri cómme o toscàn e o zenéize ascì, tùtte dôe conscideræ da lê cómme léngoe leterâie.

A diferénsa do sécolo prìmma, into Seiçénto gh'é stæto o prìmmo inportànte svilùppo do tiâtro zenéize, scibén ch'o l'é ancón bén bén limitòu inti spàççi e inta disponibilitæ de comediànti, mancàndo squæxi do tùtto di atoî do pòsto. In particolâ, do perîodo tra a raprezentaçión into 1600 de La fonte stramba, de outô sconosciûo, e quélla do Genio ligure trionfante, do Zân'Aostìn Polinâ, into 1697 l'é sopravisciûo 'na vinténn-a de tèsti tiatrâli in pàrte ò do tùtto in zenéize, che a ògni mòddo êan destinæ a 'n ûzo ch'o poéiva êse sôlo intèrno. Defæti, óltre a-a nominâta de léngoa inconprenscìbile goâgnâ da-o zenéize, a fàrta de 'n tîpo tiatrâle lìgure bén caraterizòu e de atoî pe portâlo in scêna, o tiâtro zenéize o l'àiva svilupòu 'na riçèrca ezasperâ de acutésse, riferiménti a fæti, persónn-e e lêughi locâli, costànti sénsi dóggi, metàfore e metonìmie da-o zenéize carogê ciù stréito, tànto amæ da-o pùblico de l'época ma che rendéivan i spetàcoli do tùtto inconprenscìbili a-i forèsti. Adreitûa, inte 'na batûa pi-â sò comédia Comici schiavi, o Brìgnoe o l'arîva a trepâ do stîle ch'o dêuviâva fàndo dî a-i sò personàggi: "Pa che sei steta à Ziena à imparà re parole à senso doggio, v'asseguro che da questa vostr'arte, la se ghe ne seze in carrega, se sentissi solo unna dre Comedie che ghe fà ri zoveni à ro Carlevà, e ve gh'addotoreresci dentro, perche ne son tutte pinne". De quésto perîodo, dónde fâ a sò prìmma conpàrsa a famôza màschera do Capoâ ascì, o tiâtro in zenéize o l'à avûo tra i sò outoî ciù avoxæ o Pêo Zâne Capriâ, l'Antönio Giùlio Brìgno Sæ, o Françésco Màia Mæn e o Zâne Andrîa Spìnoa.

Si-â prìmma meitæ do sécolo a l'àiva raprezentòu un di moménti de màscimo fervô colturâle de Zêna, 'na lónga série de disgràçie inti ànni sùbito dòppo, insémme a-a mòrte do Cavàllo e do Rósso, a l'à portòu a 'na pérdia d'inportànsa artìstica da çitæ, corpîa da-a pèsta into 1656-1657, da-a goæra co-i piemontéixi do 1672 e da-o bondardaménto françéize do 1684. Gh'é pöi 'na stanchéssa de l'ativiæ colturâle, ch'a doviâ aténde o Sèteçénto pe poéise rinovâ, co-a coltûa làica ch'a patîva 'na fortìscima infloénsa e concorénsa da quélla religiôza di Gezoîti ascì. Pi-â letiatûa in zenéize gh'é a pérdia de centralitæ de quélla a têma polìtico-civîle, co-i âtri têmi (sàiva a dî a lìrica d'amô e a poêxîa satìrica e burlésca) che no riêscian a svilupâse, arestàndose a-a ripetiçión di modèlli di ànni pasæ. De sti ànni chi s'aregórdan dötréi conponiménti de 'n çèrto interèsse, scibén che da-a ménn-a e da l'òriginalitæ bén bén ciù contegnûa, cómme a comédia La Zingara do Geliàndro Sganbào e, ciù inte l'ànbito celebratîvo, o Genio ligure trionfante minsonòu de d'âto. Pi-â poêxîa, o vêuo lasciòu da-o céntro da región o làscia 'n pitìn de spàçio pe l'espresción inte variànte locâli, cómme testimoniòu da-i scrîti do ciavæn Zâne Françésco Bafîgo. In sciâ fìn, a sâda reaçión do govèrno zenéize depoî a l'atàcco françéize do 1684 a pòrta a quàrche tentatîvo de repigiâ o ròllo polìtico da letiatûa civîle de apénn-a mêzo sécolo prìmma, con l'ùnico éxito de 'n çèrto interèsse ch'o l'é o Zena insendià do Càrlo Andrîa Castagnêua, ch'o prezénta quàrche inovaçión ch'a torniâ into sécolo sucescîvo.

Sèteçénto

«Viva ri gentilòmmi, viva ri çittadin, viva ògni sòrte d'òmmi, e grendi e piccenin, tutti ri galantòmmi che s'en adœuveræ viva ra nòstra Zena, viva ra Libertæ!.»

(Stêva De Frànchi, Ra libertæ vendicâ [...] in Ro Chitarrin, 1772)

Ro Chittarrin do Stêva De Frànchi, do 1772

Inta prìmma pàrte do Sèteçénto s'ascìste, ségge da-o pónto de vìsta polìtico che leterâio, a-a continuaçión da fórte crîxi ch'a l'àiva interesòu a Repùbrica. No gh'é goæi de testimoniànse di prìmmi decénni do sécolo, ma no mànca 'n interèsse rinovòu pi-â letiatûa di ténpi pasæ e in particolâ pe quélla do Cavàllo, cómme testimoniòu da-a ristànpa da sò Cittara inte ciù òcaxoìn. Inte st'ànbito chi, coménsa a conparî a figûa de l'outô ciù inportànte do Sèteçénto, o Stêva De Frànchi, za inpegnòu inte 'n progètto de diféiza do zenéize, vìsto da lê cómme 'n eleménto pi-â coexón da Naçión in qualitæ de struménto d'indentificaçión de tùtte e clàsse sociâli, de dónde partî pe 'n progètto de rifóma do Stâto.

Rivoluçión leterâia caxonâ da 'n'âtra rivoluçión, sàiva a dî quélla de Zêna do 1746, a l'é quélla ligâ pròpio a-i fæti do Balìlla: se gh'à 'n adesciâse da letiatûa zenéize, ciamâ a contâ e cantâ l'òrghéuggio rinovòu e o coràggio da popolaçión lìgure. Coscì, da-o nêuvo scioî da letiatûa civîle e celebratîva se svilùppa tórna 'n panoràmma colturâle de 'n çèrto interèsse, da-i éxiti diferénti e incentròu in sciâ figûa, de lóngo ciù inportànte, do De Frànchi. Quésta letiatûa "do 1746" a repìggia sorviatùtto a lìrica do prìmmo Seiçénto do Cavàllo, e a gh'à 'na dialética intèrna bén bén variegâ: partìndo da-i têmi comùn da celebraçión patriòtica e de l'ezaltaçión de l'ideâle repubricàn s'arîva a conponiménti da-o gùsto diferénte, chi vàn da-a naraçión fæta cómme cronàca, cómme inti scrîti do savonéize Ònoròu Antönio Gentî ò inte l'anònimo Trionfo dro pòpolo zeneise, a-a celebraçión épica e a-i éxiti ciù personæ do Gaitàn Galìn, squæxi 'n precorsô do gùsto romàntico.

Si-â rivoluçión polìtica e leterâia a l'à consacròu o De Frànchi comm'o màscimo poêta in zenéize do sò sécolo, l'é vêa ascì ch'o no s'é arestòu a tratâ sôlo de quélli têmi, continoàndo a megioâ a sò poética e scrivéndo in sce de âtre questioìn. Scritô ségge de pröza che de poêxîa, o l'à repigiòu i vàrri regìstri da sò léngoa chi s'êan standàrdizæ inta letiatûa, co-o zenéize "èrto" do Cavàllo da 'na pàrte e quéllo "carogê" do Rósso da l'âtra, meténdoli insémme pe raprezentâ e dâ vôxe a-i sò personàggi diferénti. O poêta o pìggia dónca cómme modèllo e ciù despæge esperiénse leterâie, pasàndo da l'òniprezénte modèllo do Seiçénto, spécce inte lìriche d'amô, a 'n fìn gùsto arcàdico - co-o De Frànchi ch'o l'êa inta Colònia Ligùstica - e barochétto, amiàndo de fónde inte 'na pàrte da sò produçión a mûxica co-a paròlla, con di éxiti de gràn elegànsa e senplicitæ.

Scibén che da-a ménn-a ciù contegnûa rispètto a-o "sécolo d'öo" ch'o l'êa stæto o Seiçénto, inta segónda meitæ do Sèteçénto s'ascìste a 'na çèrta ripréiza de l'ativitæ leterâia ligùstica, agiutâ da-a creaçión de 'na colònia de l'Arcàdia a Zêna, da vàrri studiôxi e leteræ óltre che da-o fórte svilùppo do giansenìsmo lìgure. Da-a fîta corispondènsa do De Frànchi co-i âtri outoî in zenéize se védde cómme a sò espertîxe a foîse a ògni mòddo centrâle pi-â produçión poética de l'época, cómme confermòu da-e concordànse che se pêuan lêze inti tèsti di sò colêghi. Óltre a-a publicaçión do tùtto particolâ da traduçión do màscimo poêma do Tàscio con Ra Gerusalemme deliverà, promòssa pròpio da-o De Frànchi pe verificâ e poscibilitæ da léngoa, o rèsto da produçión poética a l'é de caràtere pi-â ciù pàrte popolâre, scrîto inte 'n zenéize carogê. Rizultâto de quésta evoluçión o l'é stæto l'astrénzise di ligàmmi tra i vàrri regìstri do zenéize: da 'na pàrte gh'é l'abandón de fórme ciù bàsse cómme a ditongaçión in -ie-, da quéllo moménto consciderâ "vilànn-a" e do zenéize parlòu fêua de miâge, pe cóntra gh'é a chéita de numerôze de fórme ciù èrte ascì, fêua chi-â -r- intervocàlica, a fadîga tegnûa in vìtta into parlâ di nòbili. De quésta poética minô, a ògni mòddo bén inportànte pi-â sperimentaçión da nêuva léngoa poética e di géneri dêuviæ into sécolo a vegnî, tra i sò outoî se pêuan aregordâ o Bèrto Cùrlo, o Gaitàn Galìn, l'Anbrêuxo Cónti, o Françésco De Feræ, o Fabrìçio Giâno e o Toràrbo Armònico. Pe de ciù, into Sèteçénto gh'é a prìmma prezénsa de 'n çèrto nùmero de testimoniànse inti parlæ locâli, cómme 'na dóggia traduçión parçiâle da Geruzalémme liberâ inti parlæ de Oâ e de Roscigión, probabilménte inandiæ in sciô modèllo de quélla do De Frànchi e scrîte pe 'na questión de canpanìn tra i doî pàixi. De Roscigión gh'é ascì o Pervœzze in sogno der meister da schêura der Morœre do Luciàn Rósso, outô de tèsti in zenéize e toscàn ascì, e da-o vixìn pàize de Sascéllo se consérvan 'na cansón de goæra anònima e-e òpere do Zâne Loénso Federîgo Gavòtti, scrîte tra a fìn do Sèteçénto e prinçìpio de l'Eutoçénto. Da-o ponénte se regìstra ancón 'n'òpera bén bén particolâ, o poêma A canzun de Franzé u peguror do Lùcco Màia Capón, da lê scrîta into parlâ de Triêua, formâ de dêxe "cavi" sénsa 'n fórte ligàmme fra de lô e che pàn coligâse a-e tradiçioìn di pastoî do pòsto.

Coscì cómme a poêxîa, o tiâtro zenéize co-i sò personàggi o l'à conosciûo 'na fórte crîxi ascì, con l'abandón di modèlli de stànpo baròcco dond'o l'àiva avûo 'n ròllo de 'na çèrta inportànsa. A prìmma pàrte do sécolo a l'é dónca caraterizâ da pöche produçioìn, pe nìnte inovatîve e da-a ménn-a contegnûa, co-i pöchi ezénpi con de novitæ chi són di cùrti intermêxi do Michê Oivê e de l'Anbrêuxo Cónti. Renovatô do tiâtro zenéize do Sèteçénto, cómme pò-u rèsto da letiatûa, o l'é stæto de lóngo o De Frànchi che, cuàndo a traduçión de numerôze comédie françéixi o l'àiva comensòu 'na rifórma di têmi e di géneri raprezentæ. A ògni mòddo, ciù de 'na sénplice traduçión, o De Frànchi o l'à bén bén rielaboròu e òpere, màscime do Regnard, do Palaprat e sorviatùtto do Molière, adatàndo personàggi e batûe a-o contèsto zenéize, tànto da azónze de bèlle sciortîe bazæ in sce l'ûzo de regìstri despægi ò âtre léngoe, inganciàndose a-a tradiçión do tiâtro do Seiçénto de mòddo che-e sò òpere foîsan aprexæ da pùblichi de clàsse diferénti.

Coscì cómme pi-â rivoluçión do 1746, l'âtro grànde fæto zenéize do Sèteçénto dovûo a 'na rivoluçión, sàiva a dî a creaçión da Repùbrica Lìgure, o l'à portòu a 'n fortìscimo cangiaménto into panoràmma leterâio di ànni tra a fìn do sto sécolo chi e o prinçìpio de quéllo sucescîvo. Co-a rivoluçión giacobìnn-a de Zêna, dòppo a creaçión da Repùbrica Democràtica se gh'à fîto a teorizaçión de 'na "stràdda zenéize" a-o nêuvo córso di fæti: cómme bén raprezentòu da-a letiatûa, dónde no gh'é de conponiménti pròppi do pòpolo menûo, se pêu consciderâ cómme 'na rivoluçión da borghexîa, che pi-â prìmma vòtta a l'é lìbera d'esprìmise e de discùtte, méntre no gh'é i ecèsci tìpichi da Frànsa, in particolâ aprêuvo a-o ròllo diferénte zugòu da l'aristocraçîa de dôe naçioìn. Gh'é stæto dónca a publicaçión de 'n gràn nùmero de papê cómme librétti, armanàcchi e pamphlet scrîti pe divulgâ tra o pòpolo i ideâli da rivoluçión, promovéndo però 'n'inmàgine ch'a désse seguéssa, dónde a ciù pàrte de crìtiche êan pe 'n scistêma econòmico sorpasòu e 'na burocraçîa ezagerâ. Pe de ciù, no gh'é goæi riferiménti a-i scìnboli e a-i têmi da rivoluçión françéize, co-ina coiôza ripetiçión no sôlo da poética do De Frànchi, ma de quélla do Cavàllo ascì, cómme testimoniòu da-a löde de l'Antönio Màia Posêu a-o prescidénte Cotàrdo Solâri. Co-a poêxîa ch'a l'êa dónca do tùtto ligâ a-a tradiçión precedénte, a despêto da rivoluçión polìtica, o tèsto ciù inovatîvo de l'esperiénsa repubricànn-a o l'é 'n interesànte diàlogo in pröza de l'Antönio Duràsso cóntra o trasformìsmo polìtico. Sto librétto chi, leçión picìnn-a de tiâtro desligâ da-a comédia do Sèteçénto, o l'é o precorsô di vàrri diàloghi polémichi do sécolo sucescîvo, spésse vòtte publichæ inti lunâi democràtichi e inti giornâli zenéixi.

Etæ contenporània

Eutoçénto

«[...] regna e dòmina in giornâ / dappertutto a fòrsa armâ fòrsa armâ chi se componne / d'individui, de personne çittadin fra noî cresciùi / primma d'ëse à un re vendùi... Là un tumulto se scadenna, / unna bæga chì s'arrangia, là se n'arve unna dozzenna, / ògni pöco o vento scangia... E ti solo ti ê là in çimma, / sempre o mæximo de primma!»

(Cristòffa Castelìn, O campanon de Päxo, 1849)

Letiatûa in zenéize

A Colombiade do Loîgi Michê Pedevìlla, 1870

L'Eutoçénto o coménsa pi-â coltûa zenéize co-o gràn sconcèrto dovûo a-a pèrdia da secolâ indipendénsa lìgure, fîto segoîo da 'n clìmma de ribelìsmo polìtico cóntra a "rivoltànte ingiustìçia". O zenéize o l'à coscì perdûo o ròllo d'eleménto costitutîvo de specificitæ aprêuvo a 'na diminuçión de òcaxoìn ofiçiæ d'ûzo, con sôlo a Gêxa ch'a l'à continoòu a dêuviâlo inta pràtica omilètica e catechìsta in òpoxiçión a 'n govèrno conscideròu forèsto prìmma e liberâle pöi, contàndo in sce l'arénbo de l'identitæ coletîva popolâre. Sta scitoaçión chi a l'à fîto portòu a 'n adataménto inta manêa de scrîve o zenéize ascì, co-a chéita definitîva da -r- intervocàlica inta letiatûa ciù èrta ascì, e l'ûzo in ciù gràn quantitæ de vàrri italianìsmi, giustificòu da-a necescitæ, comm'o scrivéiva o Pedevìlla, de 'na ciù fàçile conprensción di tèsti. Ségno ciæo do nêuvo córso, into 1814 se regìstra pi-â prìmma vòtta, inta Gazzetta di Genova, a conpàrsa de l'etichétta "dialétto" depoî a-a paròlla "zenéize" che, scibén co-in sénso despægio da quéllo ch'o l'à pigiòu d'anchêu o tèrmine, o raprezentâva za 'n gràn ridimenscionaménto pe l'antîga léngoa leterâia. De chi, l'é nasciûo o bezéugno de studiâ a "léngoa" e defæti l'é pròpio inte l'Eutoçénto che coménsa a publicaçión di prìmmi vocabolâi, spécce quéllo de l'Oivê do 1841 e quéllo do Cazàssa do 1851, ciù tàrdi inrichîo inta segónda ediçión do 1876.

Inte st'ànbito chi, co-a pèrdia de l'èrta fonçión aministratîva, a letiatûa a s'asbàscia a 'n livèllo "dialetâle", co-o Martìn Piàggio ch'o l'à avûo o ròllo de tranxiçión tra i doî moménti, anàndo da 'na pàrte a inougurâ o gràn sucèsso di lunâi co-o sò Sciô Reginna, e da l'âtro a continoâ o gùsto neoclàscico inte föe de l'Esopo zeneize e adotàndo ciù tàrdi 'n moderòu gùsto romàntico ascì. O Piàggio o l'à coscì inouguròu 'na tradiçión de poêxîa pe contegnûi e divulgaçión de tîpo borghéize e da lê àn pigiòu l'inspiraçión i sò sucesoî, destancàndose però da-a sò prudénsa polìtica e da-e sò conceçioìn estétiche, tànto chi-â mêgio produçión poética da meitæ do sécolo, raprezentâ da outoî cómme o Zâne Cazàssa, o Giöxèppe Peagàllo, o Cristòffa Castelìn, o Françésco Pisórno e o Loîgi Michê Pedevìlla, a l'é caraterizâ da 'n romanticìsmo liberâle e outonomìsta, da-i fórti toìn anti-sabòudi.

Inti ànni Sciusciànta de quésto sécolo, co-a progrescîva crîxi di lunâi, s'ascìste a-a difuxón de 'n nêuvo tîpo de publicìstica, de lóngo liberâle e anti-sabòuda: a-i 23 de zenâ do 1868 gh'é defæti a publicaçión do prìmmo nùmero de "O Balìlla", a primìscima stànpa periòdica in zenéize. Sto giornâle chi, insémme a di âtri da-a duâta ciù cùrta, o pêu êse conscideròu a prìmma publicaçión in lìgure pe dindavéi da-o tàggio popolâre. Defæti o regìstro dêuviòu o l'é pægio a quéllo di sò destinatâi, tànto che, co-in paralelìsmo eoropêo, si-â poêxîa borghéize de inìçio sécolo a l'êa o corispondénte zenéize pò-u realìsmo, sti giornâli chi se pêuan za consciderâ d'inspiraçión naturalìsta. Tra i nómmi ciù inportànti ch'àn scrîto pe quéste publicaçioìn pöco conosciûe se pêu aregordâ o Giöxèppe Pòggi, o Bertomê Mòrchio e o Doàrdo Michê Ciòzza. I giornâli in zenéize no són però sôlo 'n'inportànte publicaçión in quànto tâ; defæti, pe mêzo de sti papê chi, s'êa svilupòu o génere di romànsi d'apendîce in zenéize. De sòlito scrîti da-i mæximi outoî che contriboîvan co-i pròppi artìcoli, a çinquanténn-a de istöie d'anchêu conosciûe, a despêto de 'na ménn-a ch'a no l'êa pròpio milîa, a raprezénta o prìmmo inportànte tentatîvo de svilupâ 'na naratîva in zenéize, da-i têmi e da-i contegnûi ciù disparæ. Tra e raxoìn d'interésse pe quésto tîpo de publicaçioìn gh'é e sò anbientaçioìn e-e polémiche polìtiche e sociâli, cómme a questión de l'emigraçión contegnûa into Ginn-a de Sampedænn-a, atriboîo a-o Pòggi e un di romànsi ciù avoxæ de sto perîodo chi. A stagión di giornâli zenéixi a l'à però patîo 'na gràn batòsta into 1883, con de nêuve lézze in matêia de stànpa che, inta pràtica, àn limitòu a poscibilitæ de difónde l'informaçión locâle into lengoàggio ciù inmediâto; a ògni mòddo con l'inportànte eceçión do Balìlla, publicòu ògni dôe setemànn-e scìnn-a-o 1904.

I ànni de pasàggio tra i sécoli XIX e XX són caraterizæ da-a progrescîva "dialetizaçión" da letiatûa zenéize, procèsso ch'o l'êa za comensòu da vàrri decénni ma che scìnn-a quéllo moménto o l'êa contrastòu da-e numerôze rexisténse cóntra 'na fonçión minoritâia do lìgure inti ûxi lengoìstichi regionâli. Tra i ùrtimi poêti co-ina vixón èrta do zenéize s'aregórdan o Giobatta Vigo e o Luigi Domenico Farina, co-o sò recùpero de pàrte da poética do Çìnque-Seiçénto, ligâ a-e ùrtime infloénse do gùsto romàntico ascì, e o Carlo Malinverni, ch'o l'amiâva de pasâ inta poêxîa zenéize e sugestioìn do Decadentìsmo eoropêo. In sciâ fìn, 'n anbiénte ch'o l'êa ancón ligòu a-i modèlli ciù antîghi o l'êa quéllo eclesiàstico, anti-unitâio e convìnto da teorîa da sanitæ morâle di paizén, lìberi da-i mâ da vìtta urbànn-a, màscime o socialìsmo, raprezentâ da di outoî cómme o Luigi Persoglio, l'Alessandro Monti e, sorviatùtto, o pàddre Angelico Federico Gazzo. Pe cóntra, de figûe cómme o Niccolò Bacigalupo àivan za comensòu a adotâ 'n tàggio vernacolâre inte sò òpere poétiche e de tiâtro, raprezentàndo 'na borghexîa legitimìsta che da-e sò scinpatîe polìtiche a l'acetâva o ròllo minoritâio da léngoa regionâle, prelùdio do sò abandón definitîvo in favô de quélla che, sôlo 'n sécolo prìmma, a ghe stâva ancón "dro paro".

Letiatûa inte âtre parlæ

«L'ea 'n'autra Speza, serv'assè, Pasquale. - Ma aloa te ne gh'andavi ogni matina, Per no fae gnente, drento a l'arsenale!»

(Ubaldo Mazzini, Aloa e aoa in Strufugi, 1894)

A despêto de 'na çèrta produçión poética into sécolo pasòu, de l'Eutoçénto no gh'é goæi de testimoniànse scrîte in de parlæ diferénti da-o zenéize, ancón conscideræ inte 'na poxiçión ciù bàssa da variànte ilùstre. Pe sta raxón chi i prìmmi éxiti ciù òriginâli, tra a fìn do Sèteçénto e o prinçìpio do sécolo sucesîvo, arîvan sorviatùtto da pàixi de montàgna cómme Cànpo, Sascéllo ò Triêua e, ciù che amiàndo de destacâse da-i modèlli zenéixi, pàn comensâ a diferençiâse aprêuvo a 'n ànbiente despægio e lontàn da-o céntro. Defæti, inte çitæ da Rivêa se védde cómme se ségge fîto difûzo a tradiçión di lunâi reginién, con quélli de Sànn-a (tra i ciù antîghi, curæ a-o prinçìpio da-o Francesco Pizzorno), de Sanrémmo e da Spézza che vàn do tùtto aprêuvo a-o modèllo zenéize.

E prìmme esperiénse ciù inportànti de letiatûa inte variànte locâli, ciù lìbere da-i modèlli do céntro, coménsan a mostrâse inti urtimìscimi ànni do sécolo XIX, e in particolâ a-e dôe estremitæ da región, Spézza e l'Intemélia, de dónde partiâ l'inportànte tradiçión poética inte âtre parlæ che da-o Nêuveçénto a contìnoa scìnn-a-a giornâ d'ancheu.

Tiâtro

Pò-u tiâtro, inta prìmma pàrte de l'Eutoçénto no gh'é de òpere de gràn inportànsa, defæti za inti ànni da repùbrica democràtica a sò ativitæ a l'êa limitâ pò-u ciù a-a raprezentaçión de òpere do Sèteçénto ò a l'adataménto de quélle in de âtre léngoe. Tra ste chi, aregordémmo l'anònimo melodràmma Achille in Sciro, adataménto da-o Metastasio caraterizòu inte ripréize sucescîve da l'azónta de vàrri riferiménti anti-sabòudi. Tra i sécoli XVIII e XIX s'êa pöi comensòu a svilupâ 'n nêuvo génere de tiâtro popolâre, 'na spécce de fàrsa costroîa cómme imitaçión e destruturaçión de modèlli forèsti e locâli con l'azónta de personàggi fìssi cómme o Barodda, spésse vòtte mìssa in scêna con de marionétte. Tra i personàggi "in càrne e òsse" o ciù avoxòu o l'êa de segûo o Sciô Reginna, figûa che pâ ch'a vêgne da 'n sogétto existîo pe dindavéi e diventòu célebre gràçie a l'outô-comediànte Doménego Garèllo e ciù tàrdi a-o Martìn Piàggio ascì, ch'o l'àiva dêuviòu inti sò lunâi. A sôla eceçión inte quésta produçión minô a l'é a comédia inte tréi àtti Il matrimonio di Goldoni do Federîgo Aizê, da-a ménn-a e o stîle bén bén ciù èrto e ùrtimo tentatîvo de métte a giórno l'antîga tradiçión do tiâtro zenéize a ciù léngoe.

A segónda fâze do tiâtro zenéize de l'Eutoçénto a l'é pe cóntra quélla caraterizâ da-a figûa do Baçigalô, conscideròu cómme o fondatô do tiâtro dialetâle zenéize. Lê o l'à scrîto 'na série de copioìn pe-e conpagnîe de l'época, che scìnn-a quéllo moménto dêuviâvan sorviatùtto traduçioìn de òriginâli in de âtre léngoe, caraterizæ pi-â ciù pàrte da 'n'anbientaçión borghéize. E òpere do Baçigalô aviàn 'n gràn sucèsso scibén che, pe dindavéi, ciù che pi-â ménn-a ò l'òriginalitæ di conponiménti o saiâ dovûo a-a ripréiza di copioìn da pàrte do Gilberto Govi, chi gh'àn dæto 'na gràn fàmma. Pe de ciù, gh'é stæto 'na série d'âtri outoî minoî de òpere de tiâtro, cómme o Costantino Preve, o Piero Maffei, l'Alfonso Ghiotti, o Davide Castelli. A ògni mòddo a comédia d'anbiénte borghéize a no l'êa l'ùnica espresción da dramaturgîa in zenéize de quélli ànni: in fórte contrapoxiçión a sta chi pe contegnûi e propòxiti gh'é stæta l'òpera do pàddre Luigi Persoglio, ligâ a 'na promoçión atîva da léngoa regionâle tra i anbiénti da Gêxa, ch'a dêuviâva pe rielaborâ inte 'n mòddo conservatô l'inpégno polìtico-sociâle da "schêua" liberâle. Co-i sò scrîti o Persoglio, ch'o l'adêuviâva 'na léngoa mêno italianizâ rispètto a-i liberâli, gh'é stæto o prìmmo tentatîvo de creâ 'na comédia ch'a no servìsse sôlo a demoâ o pùblico ma ch'a désse di pónti de riflesción ascì. Però, co-a direçiòn dialetâle ch'o l'àiva pigiòu o tiâtro zenéize, o rinovaménto do Persoglio a-a dramaturgîa zenéize o l'é restòu in sciâ fìn un câxo izolòu.

Nêuveçénto e ancheu

«Ma se ghe penso, allöa mi veddo o mâ, veddo i mæ monti e a ciassa da Nonsiâ: riveddo o Righi e me se strenze o cheu, veddo a Lanterna, a Cava, e lazzù o Meu. Riveddo a-a seia Zena inluminâ, veddo là a Foxe e sento franze o mâ, e allöa mi penso ancon de ritornâ à pösâ e òsse dov'ò mæ madonnâ.»

(Mario Cappello, Ma se ghe penso, 1925)

Letiatûa in zenéize

Diviña Comédia do pàddre Gazzo. Traduçión do 1909 a l'é a-a meitæ tra l'Eutoçénto e o Nêuveçénto leterâio lìgure

O Nêuveçénto o s'àrve co-o triónfo da lìnia de penscêo da letiatûa vernacolâre, con l'espresción in lìgure ch'a vêgne sénpre ciù ridimenscionâ a 'n sénplice struménto de raprezentaçión da pròpia regionalitæ. Sto fæto chi, in pàrte aceleròu da-a nàscita da "lìnia lìgure" inta lìrica de léngoa italiànn-a portâ avànti da-i gréndi poêti de l'época, o l'é ligòu inte 'n mòddo stréito a l'aceleraçión do procèsso de dequalificaçión colturâle da léngoa regionâle aprêuvo a l'afermâse do fascìsmo. Defæti o regìmme, a-o mêno scìnn-a-a fìn di ànni Trénta, o no l'àiva 'na polìtica de fórte contràsto a l'espresción regionâle, però o l'êa bén aténto (coscì cómme da âtre pàrte) a evitâ e potençialitæ de léngoe locâli de raprezentâ 'n'indentitæ "âtra", mesciàndo a càrega everscîva dovûa a 'n'òriginalitæ colturâle a 'n'inocénte dialética de pàize. L'é coscì che se svilùppa o concétto travizòu de "dialétto" ch'o contìnoa scìnn-a-a giornâ d'anchêu, teorîa a l'época condivîza ségge da-i inteletoâli do regìmme che da quélli democràtichi.

In particolâ, a dequalificaçión do zenéize a l'é stæta favorîa da çèrte pràtiche dialetâli, spécce o tiâtro do Govi e a cansón satìrica e bonelànn-a, scibén che, pe dindavéi, o panoràmma o l'êa bén bén ciù rìcco da sôla prezénsa de l'Edoardo Firpo, de vòtte celebròu cómme l'ùnico poêta scignificatîvo do Nêuveçénto in lìgure. Ségge prìmma che avànti a lê, gh'é stæto vàrri poêti ch'àn fæto pàrte da lìnia lìrica in zenéize e in de âtre parlæ, ch'a l'anâva aprêuvo a-a stagión da fìn de l'Eutoçénto portàndo a continoaçión e inovaçión a tradiçión leterâia ligùstica. Gh'é defæti l'espertîxe do savonéize Giuseppe Cava, continoatô da poética do Malinverni, i scrîti de l'Ettore Chiappe e do Giuseppe E. Pedemonte, ch'àn portòu o gùsto do scinbolìsmo in zenéize, e o Francesco Puppo, ch'o repìggia a poética do framénto. Pöi, gh'é ancón e figûe de l'Italo Mario Angeloni, co-a sò convinçión polìtica into regìmme che gh'à dæto a-o prinçìpio 'n'estética futurìsta pe pöi virâ in sciô gùsto parnasiàn, do Carlo Domingo Adamoli, co-i sò scrîti cóntra a goæra, de l'Alfredo Gismondi e de l'Aldo Acquarone. A ògni mòddo, pi-â letiatûa de l'época, a poxiçión do Firpo a l'é de lóngo centrâle. Co-i sò stùddi in scî antîghi scrîti zenéixi o l'à avûo 'na fórte evoluçión inta sò poética, de manimàn ciù alinîa a l'antîga lìnia "èrta" da quæ o l'amiâva de recuperâ a sperimentaçión e a tensción civîle.

A partî da-o segóndo dòppo goæra s'ascìste a-o lénto recùpero da prezénsa e de l'inmàgine inta coltûa regionâle da poêxîa in zenéize, agiutòu da-o nêuvo interèsse pi-â valorizaçión e a promoçión do patrimònio lengoìstico, ch'o l'à portòu inti ànni Setànta a 'na nêuva stagión de riçèrche dialetològiche. A ciù pàrte da poêxîa di ànni Çinquànta e Sciusciànta a restiâ destacâ da-a produçión do Firpo, consacrâ da-a crìtica sôlo into decénio sucescîvo, co-în'evoluçión che però a se svilùppa lê ascì into tentatîvo de destàcco da-i têmi vernacolâri, arivàndo a-o svilùppo de 'n gùsto rinovòu. L'é o perîodo de 'na letiatûa civîle ch'a se lîga a l'estética neorealìsta, co-o Silvio Opisso e o Guido Nilsen (insémme a Cesare Vivaldi e Rosita Del Buono, d'Inpêia e de Sànn-a) che partàn da-i toìn crepuscolari e do Pascoli pe renovâ o catàlogo de icónn-e da lìrica zenéize co-ina nêuva scinbologîa. Têmi chi tórnan into cansonê do Giuliano Balestrieri ascì, ma tànto desligæ da-a retòrica da vêgia Zêna che-e sò balæ pìggian 'n'âia blues da-a pàrte ciù modèrna da çitæ. Tra i poêti de quésto perîodo chi se destàccan inte 'n mòddo mêno marcòu da-o bosetìsmo vernacolâre se peu ancón aregordâ o Mario Lertora, o Lorenzo Disma Rivara, o Domenico Bancalari, o Pasquale Senno, l'Alberto Boccaleone e l'Ermes Vero méntre, co-a crîxi ch'a corpìsce a çitæ a partî da-i ànni Setànta, i têmi civîli coménsan a caregâse de 'na conscénsa nêuva, de 'n ciù profóndo malêse sociâle cantòu tra i prìmmi da-o Sergio Sileri. O Sileri, co-ina pràtica scìmile a-o Fogétta, o l'ìnpe i sò conponiménti de denónçia civîle e morâle, constatàndo cómme a-o pâ da crîxi econòmica a vàdde avànti quélla de conscénse. Pasción scìmile a l'é quélla ch'a fà scrîve l'Angelo De Ferrari, o Luigi Cornetto e o Jean Aicardi, ch'o l'adêuvia de sugestioìn da-i paizàggi pi-â sò lìrica civîle. Paizàggio che, coscì cómme inta poética do Firpo, o l'é 'n eleménto centrâle inte quélla di poêti che da lê àn pigiòu inspiraçión. Tra quésti, gh'é stæto o Sandro Patrone, ch'o l'à ezorcizòu i fórti têmi de disénso sociâle con de inmàgine de canpàgna e de vêge prîe da çitæ, scimilménte a-o Vito Elio Petrucci, gràn mediatô tra e necescitæ vernacolâri, o lirìsmo descritîvo e di eleménti d'intimìsmo ciù personæ. Tra i âtri poêti de gùsto firpiàn gh'é ancón o Nino Lungo, o Rinaldo Avegno, o Roberto Della Vedova, a Pia Bandini, o Pietro Maccagnolo e o Gigi Boero méntre, pe cóntra, se caraterìzan pe 'na riçèrca ciù outònoma l'Ernesto Pisani, o Carlo Belli e o Giorgio Grassi. Vèrso a fìn do sécolo se gh'à 'n ûzo de toìn conplescivaménte ciù èrti, ch'o l'à portòu in sciâ fìn a superâ o modèllo vernacolâre inougoròu da-o Baçigalô ciù de 'n sécolo prìmma, a despêto de 'na produçión che però a finìsce spésse vòtte pe càzze inta sòlita vénn-a nostàrgica. Tra i outoî che resâtan pi-â sò òriginalitæ, òtegnûa con l'inpègno civîle e sociâle òpû co-ina nêuva riçèrca estética, gh'é in particolâ o Carlo Costa, l'Agostino Olivieri e i savonéixi Mario Accornero e Rodolfo Badarello. A ciù èrta lìrica zenéize di ùrtimi ténpi a gh'à 'n série d'evoluçioìn diferénti do gùsto leterâio, raprezentæ da-a poética dóggia e conplementâre do Plinio Guidoni, a-a riçèrca de 'na nêuva dimensción da lìrica superàndo quélla do Firpo, e do Roberto Giannoni, continoatô da dimensción civîle. Do mæximo perîodo se pêu ancón aregordâ o Giovanni Ghione, l'Alessandro Guasoni e o Daniele Caviglia.

Setô de lóngo minoritâio inta letiatûa zenéize, a naratîva inti ùrtimi ànni a l'é tórna raprezentâ da 'n çèrto nùmero de òpere, scibén che in mezûa minô rispètto a âtre variànte dónde gh'é na tradiçión ciù svilupâ. Da Zêna s'aregórda a publicaçión de vàrie memöie, in particolâ da pàrte de l'Alberto Pasolini, de l'Angelo De Ferrari e de l'Elsa Pastorino Alloisio, ch'a l'à dæto nêuva vìtta a l'antîgo génere de föe. Gh'é pöi di lìbbri de l'Alessandro Guasoni, chi contêgne de riflescioìn a caràtere filozòfico, e i doî romànsi brêvi E fóndeghe e L'inzegnê do Giorgio Cambiaso.

Letiatûa inte âtre parlæ

« A möra du tempu a n'à maxinau cume urive intu gumbu. Ma nu amu fau öriu lüxente e dourau, sulu làgrime e aixéu. »

(Renzo Villa, A möra du tempu, 1997)

O Nêuveçénto, inte l'ànbito de progrescîva pérdia de centralitæ do zenéize comensâ into sécolo prìmma, o l'à portòu pi-â prìmma vòtta a 'n gràn scioî da produçión poética inte variêtæ locâli, ciù ò mêno lìbere da-i modèlli stréiti do capolêugo. E prìmme fórme d'espresción outònoma són stæte quélle ch'àn interesòu e estremitæ giögràfiche da región, gràçie a-e infloénse de modèlli de fêua ascì. A Spézza l'Ubaldo Mazzini o coménsa a scrîve in spezìn pigiàndo cómme riferiménto o modèllo do Baçigalô, ma no màncan de infloénse da-o vixìn vernàcolo toscàn do Fucini. Inta çitæ do levànte de inìçio sécolo gh'é pöi l'Antonio Zolesi, ménbro do bosetìsmo e outô de vàrie arecugéite de sonétti. A l'âtro càppo da Ligùria, in sciâ bâze de 'na tradiçión locâle comensâ da-o sanremàsco Antonio Sghirla e da-o tagiàsco Carlo Cino Drago e pigiàndo a ezénpio o felibrìsmo provensâ, se svilùppa 'n'inportànte schêua do Ponénte, arecugéita inta revìsta "A Barma Grande". Tra i outoî chi gh'àn parteçipòu, gh'é stæto o monegàsco Luì Notari, Marcel Firpo, da Mentón, e, da Vintimìggia, l'Emilio Azaretti e o Filippo Rostan, creatoî de 'na lìrica in vintimigiôzo ch'a l'é stæta 'n modèllo pe-i outoî da fìn do sécolo. Gh'é pöi l'Ettore Morteo, poêta in arascìn, o novéize Carlo Raimondi e l'Ettore Zunino, de Càiri.

Sta produçión poética chi, a-o prinçìpio discontìnoa, a s'é de manimàn alargâ a tùtte e tære de léngoa lìgure a partî da-o segóndo dòppo goæra, e in particolâ vèrso a fìn do Nêuveçénto, vegnìndo raforsâ e rinsâda da-i vàrri concórsi regionâli, chi permétan l'incóntro de vàrie tradiçioìn locâli. Coscì, gh'é stæto 'na gràn cresciànsa da produçión poética che, scibén ch'a no l'êa sénpre de gràn qualitæ, a l'à comensòu a trovâ 'n çèrto interésse da-a crìtica ascì. Into Ponénte, continoàndo a tradiçión de "A Barma Grande", Vintimìggia a s'é confermâ 'na çitæ atîva inta letiatûa ligùstica, con outoî cómme o Renzo Villa, l'Andrea Capuano, a Pierina Piacentini, l'Alba Lorenzi, o Dionisio Bono, o Mario Saredi, o Gabriele Cassini e a Rita Zanolli. Pò-u sanremàsco e o tagiàsco gh'é, rispetivaménte, e òpere do Dino Arduino, do Franco D'Imporzano e de l'Emilia Ramò e do Biabio Boeri. A Inpêia gh'é l'inportànte testimoniànsa do Cesare Vivaldi e pöi do Lucetto Ramella, do Romulado Castellano e do Mario I. Lepre méntre, da-o Dôçêo, s'aregórda ancón a prezénsa do Giuseppe Cassinelli. Ciù vèrso levànte, inte l'àrea do lìgure céntro-òcidentâle, àn scrîto in arascìn o Santino Bruno Pezzuolo e o Tommaso Schivo, l'Antonio Leale in arbenganéize de l'âta vàlle Arêuscia e o Luigi Panero into parlâ de Lêua. A l'âtra estremitæ da Ligùria, vivâce céntro colturâle de confìn scibén che mêno lontàn da-e infloénse do céntro rispètto a-a zöna intemélia, a-a Spézza e inti pàixi da-arénte s'é svilupòu 'n'inportànte pràtica leterâia, mìssa in comùn da-a valorizaçión da muxicalitæ particolâ de parlæ levantìnn-e. Pò-u spezìn do céntro gh'é a produçión poética de l'Eugenio Lubrano, do Renzo Fregoso, do Giovanni Giudici e de l'Eugenio Giovando, ma no màncan âtre variêtæ locâli cómme o lerzìn do Paolo Bertolani e o parlâ de Àrcoa do Livio Gianolla. In sciâ fìn, gh'é 'na çèrta produçión poética ch'a vêgne da l'Otrazôvo, ciù spantegâ pi-â fàrta de grénde çitæ de riferiménto, pò-u scròllo demogràfico de valàdde e pi-â sovrapoxiçión do modèllo zenéize. Da-a l'esperiénsa tòsto izolâ do Raimondi, a l'é anæta avànti 'n çèrta tradiçión novéize, repigiâ da outoî cómme l'Angelo Daglio, o Romeo Mussa de Bedònia e, sorviatùtto, o Colombo Gajone, de Oâ. A-i confìn lengoìstichi co-o monferìn se gh'à ancón a produçión do Gianni Priano, de Morêre, e, inte l'Otrazôvo savonéize, do Giannino Balbis de Bardinêo. Gh'é ancón a produçión in tabarchìn de poêti comm'o Bruno Rombi, ch'a se svilùppa da pöco in sa partìndo da-a ciù antîga tradiçión muxicâle, e quàrche scrîto in bonifaçìn inte l'ànbito de l'estrêmo tentatîvo de rivitalizaçión de quésta parlâ, spécce co-i conponiménti do Cyprien Di Meglio.

Óltre a-e poêxîe, che rèstan a ciù pàrte da produçión leterâia, inti ùrtimi decénni l'é stæto publicòu 'n çèrto nùmero de òpere de naratîva inte variànte locâli, de vòtte da-a ménn-a miliâ. Tra sti chi aregordémmo e stöie do præ Guido Pastor into parlâ de Bùggio e pöi quélle in vintimigiôzo do Giovanni Giraldi, in spezìn de Ricò da Nanda Fellerini, in òvadéize de l'Emilio Adriano Torrielli, in tabarchìn de Giorgio Ferraro e in savonéize do Marco Scaglia e de l'Edoardo Travi.

Tiâtro

Cómme za acenòu, o modèrno tiâtro dialetâle lìgure o nàsce a-a fìn de l'Eutoçénto, pe fornî a-e nêuve conpagnîe di copioìn da raprezentâ, coscì cómme o l'é ciù tàrdi capitòu into 1916, a-a fondaçión da Conpagnîa dialetâle zenéize. In particolâ, a domànda de copioìn a l'é bén bén cresciûa da-o 1924, moménto quànde o Govi o l'à decîzo de dedicâse inte 'n mòddo profescionìstico a-a recitaçión, comensàndo insémme a âtri càppi-còmichi a domandâne de nêuvi. S'é coscì svilupòu o paradòsso do tiâtro zenéize do Nêuveçénto: a despêto di gréndi sucèssi, naçionâli e internaçionâli, pe contentâ o pùblico s'é arivòu a prodûe di tèsti sénsa 'n concrêto valô artìstico, a mezûa do càppo-còmico e di sò virtosìsmi, co-o tèsto ch'o no gh'àiva goæi d'inportànsa. Pe dindavéi, óltre a-e decixioìn de conpagnîe into tiâtro zenéize gh'êa 'n problêma d'òrìgine ascì, eséndo za nasciûo cómme raprezentaçión de tîpo dialetâle e mantegnûo tâ inti ànni do fascìsmo, co-ina regionalitæ sénsa caràtere pròpio. Coscì, a despêto de 'na çèrta variêtæ de outoî, che de vòtte scrivéivan de l'âtra letiatûa ascì, no gh'êa pe nìnte de variêtæ inti têmi, co-a clàscica rievocaçión segóndo 'na ciâve còmica de l'anbiénte borghéize, de sòlito mercantîle, tànto dêuviâ da comediògrafi cómme l'Emanuele Canesi, l'Oliviero Olivari, o Pietro Valle, l'Emilio Tixi e o Carlo Bocca, óltre a di âtri ciù famôxi pe-i sò tèsti in italiàn, de segûo da-a ménn-a ciù elevâ de quélli in zenéize, comm'o Roberto Lopez, o Luigi Arnaldo Vassallo e l'Alessandro Varaldo. A ògni mòddo, de ræo gh'é stæto quàrche tentatîvo de dâ 'na ciù grànde òriginalitæ a-i copioìn de comédie, scibén che a-o màscimo a-o livèllo de spónti de riflesción, de sòlito a caràtere moralìstico. Prezénpio l'Emerico Valentinetti, outô de raprezentaçioìn avoxæ cómme Pignasecca e Pignaverde e Gildo Peragallo inzegnê, in di copioìn mêno conosciûi o gh'àiva mìsso de caraterizaçioìn mêno banâli; scimilménte a l'Enzo La Rosa, outô de Córpi de timón (tra e comédie do Govi de segûo unn-a de quélle con ciù spesô), ch'o l'à provòu a renovâ o tiâtro zenéize proponéndo de òpere dramàtiche ascì. Pe-i sò tentatîvi de propónn-e conponiménti mêno ligæ a-o gùsto comùn, se pêuan ancón aregordâ l'Attilio Ortolani, o Francesco Augusto Masnata e l'Angelo Luigi Fiorita.

A ògni mòddo, no gh'é stæto goæi cangiaménti a-o mêno scìnn-a-i ànni Sciusciànta, sàiva a dî inte tùtto o perîodo de l'ativitæ do Govi, co-o sò tîpo de comédia ch'o l'êa inta pràtica l'ùnico a êse propòsto in continoaçión e o ciù aprexòu da-o pùblico. Pe cóntra, un setô ch'o l'àiva ciù òriginalitæ o l'êa quéllo de l'intrategniménto radiofònico - dónde no se pêu no minsonâ o grànde Giuseppe Marzari - che, scìnn-a-i ànni Setànta, o proponéiva do tiâtro pe ràdio ascì. De quéste "raprezentaçioìn", ciù lìbere e òriginâli do tiâtro zenéize de quélli ànni, i outoî da segnalâ són o Renzo Baccino, o Giuliano Balestreri, o Luciano Basso, o Guglielmo Bozzano, o Luigi Cavenaghi, l'Armando Cazzullo, l'Alberto Grimaudo, o Gaetano Parodi, o Sandro Paronni, o Petrucci, l'Aldo Rossi e tànti âtri.

Co-o retîo do Govi, l'é dónca comensòu o svilùppo de 'n nêuvo tiâtro in zenéize, òua ciù lìbero de sperimentâ, scibén che l'òpera ciù domandâ da-o pùblico a restesse ancón a clàscica comédia-fàrsa. Inspiràndose a-a cronàca e a-i problêmi de tùtti giórni, vàrri outoî àn comensòu a renovâ a-o mêno e anbientaçioìn de òpere zenéixi, restàndo però inte 'na "tradiçión" de lóngo caraterizâ da 'na pezànte povertæ temàtica. Tra i prìmmi outoî de quésto perîodo, aregordémmo in particolâ a Battistina Rambelli, o Lucio D'Ambra, a Lea Raviola, l'Ernesto Oppicelli e o Petrucci mæximo. Òcaxón inportànte pò-u renovaménto da dramaturgîa lìgure a l'é stæta, a partî da-o 1981, a Rassegna Anna Caroli, moménto de stìmolo e confrónto tra i vàrri outoî ch'o l'à portòu a-a definiçión de træ lìnie de svilùppo: l'açión corâle d'anbiénte popolâre, o dràmma stòrico e o dràmma sperimentâle a sfóndo psicològico. In particolâ, a pràtica do dràmma corâle a l'é comensâ into 1960 con Cinque giorni al porto do Vico Faggi e do Luigi Squarzina, o Forno Martin do Petrucci e do Faggi (1976) e a riduçión de La bocca del lupo do Remigio Zena (1980), tèsti però pensæ in italiàn co-in ûzo do zenéize limitòu a-a caraterizaçión de 'n anbiénte popolâre. De chi gh'é stæto vàrie òpere ch'àn repigiòu quésta lìnia, cómme 'Na micca pe-o re de Mauro Montarese e Pino Flamigni (1988), E belle çeniere de Gabriella Poggi (1983) e Gente nòstra (1981) de l'Enrico Scaravelli. Pò-u dràmma stòrico, bén bén raprezentòu da numerôze conpoxiçioìn, se pêuan aregordâ Croxe e griffo (1986) de l'Enrico Poggi, outô de òpere in italiàn e de comédie a-a manêa do Govi ascì, 'Na veia piccinna (1982) e Gh'ëa unna vòtta o mâ tenebroso (1990) do Michelangelo Dolcino, ch'o l'à scrîto de comédie radiofòniche ascì, o Ritratto di principe con gatto (1986) de l'Elena Bono, O maròtto imaginäio (1997) do Mario Bagnara e vàrie òpere de l'Angelo Onorato Freda. In sciâ fìn, pi-â lìnia do tiâtro psicològico e sperimentâle, s'aregórdan e òpere de Piero Campodonico, Patrizia Pasqui, Gianni Mangini, Aldo Rossi, Gianni Poli, do Guasoni, do D'Ambra, do Bagnara e do Guidoni. In particolâ, co-o Guidoni o tiâtro zenéize o l'arîva a-i sò éxiti artìstichi ciù scignificatîvi, co-in dràmma, O blòcco (1985), do tùtto sénsa tràmma e inspiròu a-i tèsti sperimentæ da l'Harold Pinter, e Briscola (1989), òpera pàrte do coscì dîto tiâtro de l'asùrdo.

De fêua da-e pàrte de Zêna, a gh'é 'n'ativitæ tiatrâle ciutòsto svilupâ, da-i têmi 'n pö ciù tradiçionâli ma ch'a no mànca de 'na sò vitalitæ. Tra e propòste di ùrtimi ténpi gh'é prezénpio quélle, in novéize, do Maurizio Barzizza e, inta Rivêa de Ponénte, quélle ligæ a-o festivàl da poêxîa e da coltûa intemélia de Pìgna, con di outoî comme-o Luigino Maccario, de Vintimìggia, l'Antonio Pignatta, da Bordighêa, o Franco D'Imporzano, de Sanrémmo, e l'Antonio Rebaudo, de Pìgna.

Nòtte

Nòtte a-o tèsto

Nòtte bibliogràfiche

Bibliografîa

• (IT) Giovanni Battista Spotorno, Storia letteraria della Liguria, 4 vol., Zêna, Stanpàia Ponthenier, 1824-1826.
  • (IT) Ibid., Dall'età più remota fino all'anno di G. C. 1300, vol. 1, 1824.
  • (IT) Ibid., Dall'anno 1300 all'anno 1500, vol. 2, 1824.
  • (IT) Ibid., Dall'anno 1500 all'anno 1637, vol. 3, 1825.
  • (IT) Ibid., Dall'anno 1638 all'anno 1825, vol. 4, 1826.

• (IT) Federico Donaver, Antologia della poesia dialettale genovese, Zêna, Libreria Editrice Moderna, 1910.
• (IT) Mario Boselli, Poesia dialettale genovese dal sec. XVI ad oggi, Zêna, Di Stefano, 1960.
• (IT) Pier Carlo Beretta, Storia del teatro dialettale genovese, Zêna, Tolozzi, 1974.
• (IT) Lorenzo Còveri, Giulia Petracco Sicardi e William Piastra, Bibliografia dialettale ligure, Zêna, A Compagna, 1980.
• (IT) Fiorenzo Toso, La letteratura ligure in genovese e nei dialetti locali, 7 vol., Récco, Le Mani, Novénbre 2009.
  • (IT) Ibid., Origini e Duecento, vol. 1.
  • (IT) Ibid., Trecento e Quattrocento, vol. 2.
  • (IT) Ibid., Cinquecento, vol. 3.
  • (IT) Ibid., Seicento, vol. 4.
  • (IT) Ibid., Settecento, vol. 5.
  • (IT) Ibid., Ottocento, vol. 6.
  • (IT) Ibid., Novecento, vol. 7.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikivivàgna
• Wikimedia Commons

• Wikivivàgna a contêgne e òpere da letiatûa in lìgure
• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce letiatûa in lìgure

Ligàmmi de fêua

• (LIJ, IT) Alessandro Guasoni, Antologia zeneise, in sce digilander.libero.it.