Sâta a-o contegnûo

A tònica velarizâ

Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize
Da Wikipedia
ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ
Cartéllo bilìngoe do pàize de Vàlle, a Calisàn. A velarizaçión a l'é stæta indicâ co-o grafêma "ā".

Con A tònica velarizâ se fà riferiménto a 'na caraterìstica fonética ch'a pòrta a di cangiaménti inta pronónçia da létia "A" ([a]) quand'a se trêuva inte 'na poxiçión tònica. Sta caraterìstica chi a gh'à 'na grandìscima variabilitæ pe caxón da prezénsa de bén bén de pronónçie diferénti, che pêuan anâ da-a "A" apénn-a ciù serâ ([ä]), a di soìn do bèllo ciù stréiti, scìnn-a a vegnî 'na "Ò" ([ɔ] e [o] ascì[n. 1]).

A velarizaçión da "A" a l'é 'n éxito in comùn a di pòsti spantegæ e sénsa ligàmmi a 'na sôla léngoa. Tra Ligùria e tære da-arénte, l'àrea de difuxón ciù inportànte de quésto caràtere a s'esténde tra a Rivêa de Ponénte e o Bàsso Piemónte, tànto da êse adotâ ségge da variànte da léngoa lìgure che do piemontéize.

A velarizaçión da "A" a l'é spantegâ inte di pòsti diferénti che no gh'àn de continoitæ teritoriâle: tra e léngoe gàllo-itàliche a l'é comùn inte de regioìn d'in gîo a-e Àrpe Lìguri e a-a pàrte de céntro-ponénte de l'Apenìn Lìgure. A-a tramontànn-a de ste cadénn-e chi, spécce inti pàixi de léngoa piemontéize, a l'é 'na caraterìstica tìpica do monregaléize e do parlâ de Cêva ciù che, vérso levànte, inte variànte do monferìn da-arénte a-o confìn co-a Ligùria scìnn-a l'àrea de parlâ lusciandrìn. Inti sò stùddi, o Geoffrey Hull o dîxe d'avéila trovâ into Canavéize e inti parlæ lonbàrdi tra Novâra e Milàn ascì.

Léngoa lìgure

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Cartéllo bilìngoe da contrâ da Ciàssa, a Boisàn. A velarizaçión into parlâ buinzanin a l'é stæta indicâ co-o grafêma "â".

A velarizaçión da "A" a l'é 'na caraterìstica tìpica de 'n çèrto nùmerp de variànte da léngoa lìgure, ch'én pi-â ciù pàrte spantegæ tra o çéntro-levànte da Rivêa de Ponénte e a región de l'Otrazôvo. In scê rîve do Mâ Lìgure, mesciàndose vèrso levànte da-o comùn do Çeiâ, a velarizaçión a se peu trovâ inte tùtti i parlæ scìnn-a quélli de stànpo savonéize, che gh'àn sta caraterìstica lê ascì. Ancón ciù a levànte, inti parlæ de lóngo ciù vixìn a-o zenéize "inlùstre" do céntro de Zêna, sto caràtere chi o và pe cóntra ciàn cianìn a scentâ, co-a sò prezénsa ch'a l'é atestâ scìnn-a inti quartê do ponénte da çitæ. Tra i sénci parlæ da Rivêa, in particolâ, a velarizaçión a l'é asæ marcâ into finarìn e inti parlæ che ghe stàn ciù da-a vixìn, dond'a vêgne indicâ co-o grafêma "ô"[3].

Pe cóntra, a scitoaçión a càngia de ciù inti pàixi dónde gh'é de variànte de stànpo arbenganéize: ste chi màncan de sòlito da velarizaçión, cómme l'acàpita into parlâ da çitæ e inte quélli di pàixi in gîo, ma in càngio a coménsa a conparî inte quàrche variêtæ di pàixi de valàdde, con di éxiti despægi. Lóngo a còsta, cómme za mensonòu, a velarizaçión a l'é 'n caràtere tìpico do parlâ do Çeiâ, dond'a l'é asæ marcâ, e de quéllo do Borghétto méntre, vèrso l'entrotæra, a se peu trovâ inta Valàdda do Nêva, spécce a Castrevêgio[4] e a Çeixêua, e, inte 'n mòddo apénn-a ciù marcòu, inti âtri parlæ da Valàdda do Varatèlla. Vèrso levànte, cómme za dîto, a velarizaçión a l'é 'na caraterìstica in comùn a tòsto tùtti i pàixi[5][6][7] scìnn-a-a zöna do finarìn e ancón ciù in la, ségge lóngo a còsta che vèrso a l'entrotæra. Pe de ciù, inta Rivêa se peu trovâ sto fenòmeno chi ànche inte di pónti izoæ ancón ciù a ponénte, cómme a Dosàiga, L'Îzoa[8] e tra i comùn d'Andêua[9] e d'Aràsce[10], ciù che, inte 'n mòddo no goæi marcòu, inte çèrti parlæ de stànpo inperiéize[11].

Vèrso l'entrotæra a velarizaçión da "A" a l'é 'na prezénsa comùn ségge inti parlæ lìguri che inte quélli piemontéixi, tànto ch'a no peu êse dêuviâ pe de clasificaçioìn precîze, e caraterizâ da 'na grànde variabilitæ. In particolâ a l'é difûza inta pàrte da Valàdda do Bórmia con de variànte da léngoa lìgure ò de pasàggio a-o piemontéize. Inta Bórmia, prezénpio, a gh'é into parlâ d'Artâ dond'a s'é svilupâ vèrso a "o" avèrta[12], a-a giornâ d'ancheu scrîta co-o grafêma "o" scibén che into pasòu a vegnîva indicâ co-ina "à" ascì[13]. Pe de ciù, inte zöne de tranxiçión tra o lìgure e o piemontéize, a velarizaçión a gh'é into parlâ de Càiri ascì, dond'a se prezénta cómme [ɒ][14].

De la da Bórmia, tra e variànte lìguri da valàdda do Tànaro (sàiva a dî l'ormeàsco e o garescìn), gh'é 'n'evoluçión do tùtto specìfica e do bèllo marcâ de sto fenòmeno chi. Defæti, gh'é 'na velarizaçión, spécce into parlâ d'Ormêa, ch'a l'à portòu a di éxiti do bèllo diferénti: ciù chi-â trasformaçión inta "o" avèrta ([ɔ] cómme pe òtu, "âto") e quélla inta "o" serâ ([o] cómme pe travoju, "travàggio", de vòtte scrîto travōju ascì), inte di âtri câxi gh'é a prezénsa de 'na velarizaçión mêno marcâ, co-in çèrto gràddo de variabilitæ. Defæti, l'é registròu ségge o són [ɑ], cómme pe gòtu, "gàtto", che l'éxito [ɐ], cómme inta pòula stròzu, "stràsso", che vêgnan scrîti coscì cómme a [ɔ][n. 2] co-o caràtere "ò"[15], scibén che gh'é de grafîe co-a "ō" ascì[16]. A raprezentaçión de quésti soìn a peu cangiâ in sciâ bâze da grafîa: a ògni mòddo, de sòlito l'é dêuviòu i scìnboli "o", "ò", "ō" e "ô" segóndo de conbinaçioìn diferénti. Pe cóntra, into garescìn gh'é sôlo e dôe evoluçioìn vèrso 'na "o" ch'a l'é serâ òpû avèrta, scrîta rispetivaménte "o" (otu, âto) e "ò" (pòrte, pàrte)[17], co-o grafêma "ô" ch'o l'é in càngio desligòu da-o scignificâto ch'o pìggia inte çèrte variànte lìguri, scicómme o l'é dêuviòu, co-in rimàndo a de grafîe piemontéixi, pe marcâ 'na "o" serâ ch'a se trêuva a-o pòsto da [u] lìgure, prezénpio, do sufìsso "-ón", ch'o vêgne -ôn.

A velarizaçión a l'é bén bén comùn inti parlæ de l'Otrazôvo, dond'a l'é do bèllo marcâ e prezénte inti parlæ de stànpo novéize, svilupàndose vèrso 'na "o" avèrta. De sòlito a vêgne scrîta co-o grafêma "ò"[18][19][20], ma inte di câxi l'é stæto dêuviòu "ä" ascì[21][22].

In sciâ fìn, tra i parlæ lìguri coloniâli sopravisciûi scìnn-a-a giornâ d'ancheu, a velarizaçión da "A" a l'é 'na caraterìstica tìpica do tabarchìn ascì[23].

Cartéllo da contrâ de Vâsorda a Giusténixe. O caràtere "ā", pigiòu da çèrte grafîe priéixi[5], o ségna a velarizaçión.

No gh'é 'na sôla manêa pe marcâ a velarizaçión e, into córso di ànni, s'é dêuviòu bén bén de grafêmi diferénti pe indicâla, bazæ ségge in sciâ létia òriginâle, a "a", che in sciâ "o", anàndo aprêuvo a-e corispondénse létia-són de l'italiàn. Ciù chò-u piemontéize, ch'o l'adêuvia inta ciù pàrte di câxi a "ä"[24] ò, de ræo, a "á"[25], inte numerôze variànte da léngoa lìgure l'é stæto dêuviòu:

Nòtte a-o tèsto
  1. Són che però o no gh'é into zenéize, dónde a "ò" a l'é sôlo avèrta ([ɔ])[1][2]
  2. Marcâ con "ô" ò "ō" ascì
  3. 3,0 3,1 Soluçión adotâ da-a Wikipedia Lìgure pe marcâ a diferénsa tra o parlâ do pòsto e l'arbenganéize çitadìn, mancàndo 'na grafîa locâle
  4. 4,0 4,1 4,2 Inta cartelonìstica locâle
  5. De vòtte ò ascì, quànde a pronónçia a l'é ciù marcâ
Nòtte bibliogràfiche
  1. Arfabêto fonético, Académia Ligùstica do Brénno. URL consultòu o 12 novénbre 2022.
  2. (IT) Fiorenzo Toso, Grammatica del Genovese: grafia, Conseggio Ligure. URL consultòu o 12 novénbre 2022.
  3. 3,0 3,1 (LIJIT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario delle parlate finalesi, Finâ, Centro Storico del Finale, 2000, p. 16.
  4. (ITLIJ) Fiorenzo Toso, Il dialetto di Castelvecchio, in Silvio Riolfo Marengo, Silvia Malco Badano e Roberto Badano, Castelvecchio di Rocca Barbena. Vita e storia di un borgo millenario nell'alta val Neva, Arbénga, Bacchetta Editore, Lùggio 2022, p. 154, ISBN 88-87-39781-3.
  5. 5,0 5,1 5,2 (LIJIT) Giacomo Accame e Giulia Petracco Siccardi, Disiunâiu de Prîa, Sànn-a, Centro Storico Pietrese, 1981, p. 16.
  6. (LIJIT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Borgio: Borgese-Italiano, 2ª ed., Bórxi Verézzi, Centro storico culturale di San Pietro, 1986 (1984), p. 9.
  7. 7,0 7,1 (LIJIT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Verezzi: Verezzino-italiano, Bórxi Verézzi, Centro storico culturale di San Pietro, 1986, p. 9.
  8. 8,0 8,1 (LIJIT) Marino Cassini, Alberto Cane e Roberta Sala, Le parole della nostra infanzia - Dialettu Lisurencu (PDF), Arbisêua, 2020, p. 4.
  9. 9,0 9,1 (LIJIT) Adriano Ghiglione, Manuale della parlata andorese di Rollo e della Marina, in sce andoraneltempo.it. URL consultòu o 24 arvî 2024.
  10. 10,0 10,1 (LIJIT) Nuovo Dizionario alassino, Aràsce, Associazione Vecchia Alassio, Novénbre 2001, p. 7.
  11. 11,0 11,1 (LIJIT) Vucabulâiu - Dizionario ragionato della parlata di San Bartolomeo al Mare e dintorni (PDF), Sàn Bertomê do Çèrvo, Circolo culturale Cà de Pujö, 1990.
  12. 12,0 12,1 (IT) Pietro Cadelli, Il sistema vocalico del dialetto altarese, in Quaderni dell'archivio linguistico valbormidese, Institûto Internaçionâle de Stùddi Lìguri, 1990.
  13. 13,0 13,1 (IT) Silvio Sguerso, Il dialetto altarese, Sànn-a, Sabatelli, 1972, p. 11.
  14. 14,0 14,1 (LIJPMSIT) Mair Parry, Parluma 'd Còiri, sociolinguistica e grammatica del dialetto di Cairo Montenotte, Sànn-a, Editrice Liguria, Agósto 2005, ISBN 88-80-55213-9.
  15. 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 (IT) Nicola Duberti, L'Alta Val Tanaro: inquadramento linguistico, in sce academia.edu. URL consultòu o 24 arvî 2024.
  16. (LIJIT) Vocabolario Italiano-Ormeasco, in sce dokodoc.com. URL consultòu o 24 arvî 2024.
  17. (IT) Il dialetto garessino spiegato dal Maestro Nicolino, in sce generazionisolidali.it. URL consultòu o 24 arvî 2024.
  18. 18,0 18,1 (LIJIT) Natale Magenta, Vocabolario del dialetto di Novi Ligure con indice nomenclatore italiano-novese, 2ª ed., Nêuve, Edizioni arti grafiche novesi, 1984.
  19. 19,0 19,1 (LIJIT) Roberto Allegri, Strutture fondamentali del dialetto serravallese, Seravàlle, Pro Loco, 1987, p. 7.
  20. (LIJIT) Sergio Basso, Dizionario e Grammatica del Dialetto Silvanese, Scirvàn d'Òrba, Circolo Dialettale Silvanese "Ir Bagiu", 2013.
  21. 21,0 21,1 (LIJIT) Emilio Adriano Torrielli, Vucabuläriu dei parole uaröxie sc-cete e cumüni (PDF), Màrso 1991.
  22. 22,0 22,1 (LIJPMSIT) Saverio Zuccotti, Il dialetto di Basaluzzo (PDF), Bazalùsso, Agósto 2002, p. 3.
  23. 23,0 23,1 (LIJIT) Alfabeto e regole di pronuncia, in sce hieracon.it. URL consultòu o 24 arvî 2024.
  24. (PMSIT) Camillo Brero, Vocabolario italiano piemontese, Piemonte in bancarella, 1976.
  25. (PMSIT) Primo Culasso e Silvio Viberti, Rastlèire. Vocabolàri d'Arba, Brà, Langa e Roé, 2ª ed., Antares, 2013, ISBN 88-96-47840-5.
  26. (LIJIT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Gorra e Olle, Inpéria, Pro Loco Gorra - Olle Editore, Tipolitografia Nante, Lùggio 2000, p. 15.
  27. (LIJIT) Ezio Viglione, Il puro vernacolo sabazio, Sànn-a, Marco Sabatelli Editore, 2006, ISBN 88-88-44927-2.
  28. (LIJIT) Giovanni Battista Nicolò Besio, Dizionario del dialetto savonese. "Calepìn de batuièza ciciolla", Càiri, L. Editrice, 2013, ISBN 88-95-95576-5.
  29. (LIJIT) Rosa Sguerso e Anita Sguerso, Compendio di voci ed espressioni del dialetto savonese, Sànn-a, Editrice Liguria, Lùggio 1985.
  30. (LIJIT) Sara Raffi Lusardi e Giannino Agazzi, E paròlle di nostri vécci. Le parole dei montanari bedoniesi, Parma, Centro Studi Card. A. Casaroli, 2013, p. 14.
  31. (LIJIT) AA.VV., Parole ed Giüšvala, Giusvalla, Pro Loco Giusvalla, 2023.
  32. (ITLIJ) Veronica Damonte, Toponomastica del Castello di Diano, Communitas Diani, 1979, pp. 49-50.