Dialétto finaléize
ZE
|
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
 A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
| Dialétto finaléize Finarìn | |
|---|---|
| Âtri nómmi | Finaléize |
| Parlòu in |  Italia
|
| Regioîn |  Liguria (Sann-a) |
| Parlànti | |
| Totâle | ~3.500[1] |
| Clasificaçión | |
| Filogénezi | Léngoe indoeoropêe Itàliche Romànze Romànze òcidentâli Gallo-Romànze Gallo-Itàliche Lìgure Lìgure céntro-òcidentâle Finaléize |
| Estræto in léngoa | |
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1
Tütti i ommi nascian in liberté e i sùn paréggi in dignité e driti. I sùn dutòi de raxùn e de cusciènsa e i l'àn da fa l'ün cun l'ôtru in pina fraternité. | |
 | |
O Finaléize (Finarìn) o l'è 'n dialétto da léngoa lìgure parlòu prinçipalménte a Finâ e inti comûni vixìn, apartenénte a-o coscì dîto grùppo do lìgure céntro-òcidentâle, do quæ o l'è, insémme a l'arbenganéize, unn-a de variêtæ ciù difûze.
Descriçión e stöia[modìfica | modìfica wikitèsto]
O dialétto finaléize o l'è 'na de variêtæ ciù inportànti da léngoa lìgure parlæ inta Rivêa de Ponénte aprêuvo a l'inportànsa stòrica de Finâ, pe tànto ténpo capitâle de l'òmònimo marchexâto e indipendénte (a-o mêno formalménte) da-a Repùblica de Zêna scìnn-a-o 1797. Scitoaçión polìtica a quæ a l'à permìsso a-e parlæ da zöna de sotràise a-a fòrte azeneizaçión pe cóntra avegnûa into rèsto de l'àrea, tànto che a-a giornâ d’ancheu o vixìn dialétto de Nöi o l'è conscideròu pàrte do grùppo do coscì dîto lìgure centrâle méntre, a ponénte, o dialètto priéize o l'à e caraterìstiche de 'na parlâ de tranxiçión tra o lìgure céntro-òcidentâle e e variêtæ centrâli. Da segnalâ a l'è ànche a prezénsa de çèrtidùn infloénse da-a léngoa spagnòlla, òriginâie do perîodo conpréizo tra o XVI e o XVII sécolo, inti quæ o Marchexâto de Finâ o vêgne militarménte òcupòu da-o Régno de Spàgna.
In particolâ o Finarìn o l'è parlòu sorviatùtto into teritöio do comûne de Finâ, e dónca in tùtte e sò fraçioîn, scibén che ghe séggian de diferénse. Parlæ finaléizi són prezénti inti comûni confinànti de Riâto, Càrxi e Òrco Feìn ascì. Sta àrea chi a coincìdde, pe-a ciù pàrte, co-a región storicaménte conosciûa cómme "Finaléize" ò "o Finâ", zöna delimitâ da-o càppo da Crâvasóppa a òvest e da càppo Nöi, a èst, pe esténdise vèrso l'entrotæra scìnn-a-a crénn-a de Àrpi Lìguri.
Sóttadivixoîn[modìfica | modìfica wikitèsto]
O finaléize o l'è 'na parlâ gròsso mòddo unifórme ànche se a gh'è abàsta variàbilitæ pe poéi identificâ træ zöne da-e divèrsce caraterìstiche:
- Diàletto de Finâ: o l'è parlòu into céntro urbâno do comûne de Finâ (in particolâ inte borgàdde de Finalbórgo, Pîa, Mænn-a e Carvîxo) e a Càrxi, o l'è a variêtæ ciù difûza. Quésta sóttadivixoîn a l'arechéugge e parlæ mêno conservatîve, con de caraterìstiche ciù modèrne.
- Dialétti conservatîvi: són quélli parlæ inti comûni de Riâto e Òrco Feìn, óltre che inte fraçioîn finaléizi de Gôra e Olle (con de particolaritæ). Lô són caraterizæ da eleménti ciù conservatîvi, mantegnindo de caraterìstiche bén bén ciù antîghe.
- Dialétto de Gôra: parlòu inte dôe localitæ de Gôra e de Olle, o prezenta de particolaritæ dæta a sò òrìgine. Quésto dialétto o s'è defæti svilupòu in sciâ bâze do dialétto da Prîa, inte l'âto medioêvo, pe pöi, co-o pasàggio de quéste fraçioîn a-o Marchexâto de Finâ avegnûo into 1212, sciorbî progresivaménte e caraterìstiche tìpiche do finaléize e vegnindo sénpre ciù divèrso da-a vixìnn-a parlâ de Verézzi, ch'a l'à a mæxima òrìgine.
- Dialétto de Varigòtti: parlòu inte l'òmònima localitæ, scitoâ a levànte do céntro de Finâ, o prezenta de infloénse da-a vixìnn-a parlâ de Nöi, asæ diferénte da-o finarìn tànto ch'a l'è clasificâ inte l'âtro grùppo do coscì dîto lìgure centrâle, a-o pòsto do céntro-òcidentâle cómme e parlæ finaléizi.
Grafîa[modìfica | modìfica wikitèsto]
Cómme pe tànte âtre variànte da léngoa lìgure, pe-o finaléize a no l'exìste 'na grafîa tradiçionâle inta quæ trascrîve o dialétto scibén che ghe séggian vàrri papê stòrici in quésta parlâ e, in ténpi ciù recénti, co-a raxón de fisâ a parlâ de mòddo da conservâ 'na testimoniànsa scrîta, se són avûi vàrri tentatîvi e propòste.
Tra e âtre s'aregorda, prezénpio, a grafîa adêuviâ da-o studiôzo do finaléize Luigi Alonzo into sò Diçionâio de parlæ finaléizi, bazâ in sce régole do Vocabolâio de parlæ lìguri (con di adataménti). Pe 'n vocabolâio de 'n'âtra parlâ de stànpo finaléize, ö sæ quéllo do dialétto de Gôra do profesô Gianni Nari, a l'è stæta pe cóntra dêuviâ 'na grafîa svilupâ in sciâ bâze de indicaçioîn do Convêgno de Sanrémmo do 10-12 òtôbre 1976, promòsso da-a Consùlta Lìgure.
| Létie | Soîn | Nòtte |
|---|---|---|
| A | a | |
| B | b | |
| C | k/ʧ | |
| CU | ku | o rinpiasa o "qu" de l'italiàn |
| D | d | |
| E (É/È/Ê) | e/ɛ/eː | e serâ/ e avèrta/ e lónga |
| F | f | |
| G | g/dʒ | |
| H | mùtta | |
| I | i | |
| L | l | |
| M | m | |
| N | ɱ/n/ŋ | sénpre velâ depoî a-e consonànte |
| O | o/ɔ | o serâ/o avèrta |
| Ô | ã | són "a" velarizâ |
| Ö | ø | són do françéize "eu" |
| P | p | |
| R | r/ɽ | |
| S | s | són da "s" de l'italiàn "sole" |
| S | z | són da "s" de l'italiàn "rosa" |
| SC-C | ʃ+t͡ʃ | són da pòula "scciümma" |
| T | t | |
| U | u | |
| Ü | y | són da "u" françéize e tedésca |
| V | v | |
| X | ʒ | són do françéize "jardin" |
| Soîn sconparîi into XIX sécolo | ||
| Z | t͡s | "z" sórda, són de l'italiàn "pozzo" |
| Z | d͡z | "z" sonöra, són de l'italiàn "rozzo" |
| Létie | Soîn | Nòtte |
|---|---|---|
| A | a | |
| Ä | o | són do françéize "œ" ò "ô" |
| B | b | |
| C | k/ʧ | |
| CU | ku | o rinpiasa o "qu" de l'italiàn |
| D | d | |
| E | e | |
| F | f | |
| G | g/dʒ | |
| H | mùtta | |
| I | i | |
| J | j | dêuviâ pe-a i intervocàlica |
| L | l | |
| M | m | |
| N | ɱ/n/ŋ | |
| O | o/ɔ | o serâ/o avèrta |
| Ö | ø | són do françéize "eu" |
| P | p | |
| R | r/ɽ | |
| Ṛ | ʟ | "r" giasciâ |
| S | s | són da "s" de l'italiàn "sole" |
| Ṡ | z | són da "s" de l'italiàn "rosa" |
| T | t | |
| U | u | |
| Ü | y | són da "u" françéize e tedésca |
| V | v | |
| X | ʒ | són do françéize "jardin" |
Mòddi de dî[modìfica | modìfica wikitèsto]
- Ciütostu che a botta, l'amigu sént'otta
- Da l'andatüra e da puscitüra u se cunusce a fegüra
- Natôle au barcùn Pascua au tisùn
- A bucca a nu l'è stracca se u güstu u nu sa de vacca
- Canderèra céra, pesu môrsu che senô
- Dunde l'è capéllu u nu pôga scuffia
- Tenpu du cavagnu nu gh'è ne cuxiu ne cunpagnu
- Chi sta a chêrî, sta a murî
- Frevô frevarin in ta cua u l'à u venin
- Belinùn u l'è ciü che Scindicu
- Se senô u nu senarésa, u gh'è frévô cu frévaresa
- (In-scia sücca patéca) Cun sincue palanche, ti mangi, ti béivi e ti te l'ôvi a pansa
Testimoniànse scrîte[modìfica | modìfica wikitèsto]
- Virgilio Fedi, I mugugni du nonnu, in Poesie, tradizioni del Finale, Arbisêua, Dino Chiesa (curatô), 1987.
- Nicolò Francesco Bertone, Corxi - Parolle de stiaggni e d'au, O Çejâ, Tipografia Litografia Ligure, 1994.
- Virgilio Fedi, E büsche du Finarìn pape remesuje, in Quaderni del Finale, Finâ, Centro Storico del Finale, 1996.
- Maria Carla Frione, Lungu au mô, 1996.
Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]
- ↑ Dæto stimòu in sciâ bâze da popolaçión de l'àrea interessâ (inclûza quélla de àree de tranxiçión) e do dæto ISTAT in sciâ difuxón de léngoe regionâli, in perçentoâle, a-o 2015
- ↑ Dêuviâ into Diçionâio de parlæ finaléizi ascì, a l'è bazâ in scê convençioîn stabilîe into Vocabolâio de parlæ lìguri.
- ↑ Dêuviâ into Diçionâio do dialétto de Gôra e Olle e svilupâ in sciâ bâze de indicaçioîn do Convêgno de Sanrémmo, promòsso da-a Consùlta Lìgure de Asociaçioîn Colturâli.
Bibliografîa[modìfica | modìfica wikitèsto]
- (LIJ, IT) Giovan Andrea Silla, Leggende, proverbi e cantilene del Finale, Sànn-a, Tipografia L. Brizio, 1930.
- (LIJ, IT) Lorenzo Burone Lercari, Un linguaggio mai scritto in sccettu gnabbru, Finâ, Tipografia Ardorino, 1930.
- (LIJ, IT) Giovan Andrea Silla, Vecchia Marina...addio!, Sànn-a, Tipografia Vincenzo Bolla, 1952.
- (LIJ, IT) Giulia Petracco Sicardi, Fiorenzo Toso e Patrizia Cavallaro, Vocabolario delle parlate liguri, Zena, Consulta Ligure, 1985-1992.
- (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Gli uccelli nel dialetto finalese, Finâ, 1987.
- (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario dialettale di Finalmarina, Finâ, 1987.
- (IT) Luigi Alonzo Bixio, Inchiesta sulla vitalità del dialetto nel Finale, Finâ, Centro Storico del Finale, 1989.
- (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Fregüe de Finô, Finâ, Centro Storico del Finale, 1989.
- (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario Finalese - Lessico dialettale della pesca e della caccia, Finâ, Centro Storico del Finale, 1991.
- (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario Finalese - Lessico dialettale speciale Agrosilvopastorale, botanica, zoologia, detti e proverbi, Finâ, 1993.
- (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Antiche voci nella parlata Finalese, in Finarium, n. 4, 1997.
- (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario delle parlate finalesi, Finâ, Centro Storico del Finale, 2000.
- (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Gorra e Olle, Inpéria, Pro Loco Gorra - Olle Editore, Tipolitografia Nante, 2000.
Colegaménti estèrni[modìfica | modìfica wikitèsto]
- (IT) Centro Storico del Finale - scîto ofiçiâ, in sce centrostoricofinale.com.
