Dialéttu finarìn

Dialéttu finarìn; Finarìn
Parlòu in	Itàlia
Regioìn	Liguria ; ( Sann-a)
Parlànti
Totâle	~3.500
Clasificaçión
Filogénexi	Léngue indu-eurupée; Italiche; Rumans̠e; Rumans̠e de punénte; Gallu-Italiche; Ligüre; Ligüre de séntru-punénte; Finarìn
Estræto in léngoa
	Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1; Tütti i ommi i nascian in liberté e i sùn paréggi in dignité e driti. I sùn dutòi de raxùn e de cusciènsa e i l'àn da fa l'ün cun l'ôtru in pina fraternité.
	Difuxùn du finarìn.
	Info

FI	Sta pagina chi a l'è scrita in finarìn, in-ta variante du Burgu

U Finarìn (Finaléize in s̠enéis̠e) u l'è ün parlô da léngua ligüre difüxu a-u Finô e in-ti cumün vexìn, ch'u fà parte du cuscì dìtu grüppu du ligüre de séntru-punénte, und'u l'è, asémme a l'arbenganéis̠e, üna de varieté ciü inpurtànti.

Stòia

U finarìn u l'è üna de varieté ciü inpurtànti da léngua ligüre ch'i séggian parlé in-ta Rivéa de Punénte, pe-u rollu stòricu du Finô, pe tanti anni capitôle du sö marchexùn e indipendénte da-a Repübrica de S̠éna, arménu in moddu furmôle, fina a-u 1797. Sta pus̠isiùn pulitica a l'à permissu a-u parlô du postu de scapurôse in parte da-e infruénse du s̠enéis̠e, ch'i sùn pe cuntru ciü marché in-ti paixi vexìn. Defèti, vèrsu levante, u gh'è u parlô de Nori, s̠a dréntu a-u grüppu du cuscì dìtu ligüre du séntru, mentre a punénte u priéis̠e u gh'à e caraterìstiche de parlô de pasaggiu tra u ligüre de séntru-punénte e cuéllu du séntru.

In-tu finarìn a gh'è ascì de infruénse da-a léngua spagnolla, ch'i rivan da-i anni tra u XVI e u XVII séculu, cuandu u Marchexùn du Finô u l'éra sutta a-u cuntrollu du Régnu de Spagna.

Difuxùn

U finarìn u l'è parlùn in-tu teritoriu du cumün du Finô cun tütte e sö frasiòi, scibén ch'i ghe sùn de diferénse tra e burghé. De tipu finarìn i sùn ascì e varieté di paixi de Côrxi, Orcu Feìn e Riôtu, ch'i furman cuscì ün teritoriu ch'u l'è grossu moddu paréggiu a cuéllu da regiùn storica du Finô, delimitô a-u punénte da-u Côu da Crôvas̠òppa, a levante da-u Côu de Nori e vèrsu l'entrutèra da-a custéra du spartiègua de Ôrpe Ligüri.

Variante

U finarìn u l'è ün parlô ciütostu paréggiu tra i paixi und'u l'è pres̠énte, a ogni moddu a gh'è abasta diferénse da sciurtì a marcô tréi s̠one cun de sö carateristiche:

Finarìn du Finô: u l'è parlùn in-tu séntru du cumün du Finô, saréiva a dì in-te burghé du Burgu, da Marina, de Pia e de Lacremô, ciü che in-tu cumün de Côrxi. Stu grüppu u l'è cuéllu de varieté ciü parlé e menu cunservative, che dunca i gh'an de carateristiche ciü mudèrne^[2].
Finarìn cunservativu: u cunprénde e varieté di cumün de Riôtu e de Orcu Feìn, ciü, cun de diferénse, e frasiòi finarine de Gura e de Ulle. Stu tipu de finarìn u l'è carateris̠ùn da eleménti ciü cunservativi, rapres̠enté da-e sö carateristiche ciü antighe^[2].
- Parlô de Gura: parlùn in-te due frasiòi de Gura e de Ulle, u gh'à de carateristiche diferénti ch'i riva da-a sö urigine. Defèti, stu parlô u s'è svilüpùn in-te l'ôta Eté de Més̠u a partì da cuéllu da Pria, pe cumensô poi, cun-u pasaggiu de sti paixi a-u Marchexùn du Finô du 1212, a sciurbì e carateristiche proprie du finarìn e a vegnì delungu ciü diferénte da l'arénte parlô de Verési, scibén ch'i gh'an a mèxima urigine^[3].
Parlô de Varigotti: tipicu de sta frasiùn e de sö burghé, misse a levante du séntru du Finô, u gh'à de infruénse ch'i riva da-u vexìn parlô de Nori, ch'u l'è abasta diferénte da-u finarìn da fôru cunsciderô in-te l'ôtru grüppu du ligüre du séntru, a-u postu de cuéllu de séntru-punénte und'u gh'è u finarìn cun-e sö varieté^[2].

Grafia

Cumme pe tante ôtre varieté da léngua ligüre, u finarìn u nu gh'à üna grafia da tradisiùn pe scriveru, scibén ch'u gh'è cuôrche végiu papé in-tu parlô du postu. A ogni moddu, a-a giurnô d'ancö, i sùn stète fisé de manére de scritüra, pe puréiru cuscì cunservô in-te de testimuniànse scrite.

Pres̠énpiu, a gh'è a grafia döverô da-u studiüs̠u du finarìn Luigi Alonzo in-tu sö Dizionario delle parlate finalesi, desvilüpô cun cuôrche adataméntu a partì da-e régule du Vocabolario delle parlate liguri. A stu scistéma de scritüra u s'è adatùn ascì l'autù du vucabulôriu de ün ôtru parlô de stanpu finarìn, saréiva a dì u prufesù Gianni Nari in-ta sö pübricasiùn in-sciü parlô de Gura e Ulle, und'u fà riferiméntu a-e indicasiòi de grafia du Cunvégnu de Sanrému du 10-12 d'utubre du 1976, inandiùn da-a Cunsürta Ligüre e premissa a-a realis̠asiùn du vucabulôriu.

Grafia Alonzo^{[n. 1]}
Létire	Sönu IPA/AFI	Nute
A	a
B	b
C	k/ʧ
CU	ku (/ kw)	u piggia u postu du qu in-ta grafia tuscôna
D	d
E (É/È/Ê)	e/ɛ/eː	e serô/ e durbia/ e lünga
F	f
G	g/ʤ
H		mütta
I	i (/ ɪ)
L	l
M	m
N	ɱ/n/ŋ	delungu velô doppu üna cunsunante
O	o/ɔ	o serô/o durbia
Ô	ɑ / ɒ / ɔ	sönu da "a" velarizô
Ö	ø (/ œ)	sönu du franséis̠e eu
P	p
R	r/ɽ
S	s	sönu da "s" de l'italiàn sole
S̠	z	sönu da "s" de l'italiàn rosa
SC-C	ʃ+t͡ʃ (ʃʧ)	sönu da parola "scciümma"
T	t
U	u
Ü	y (/ ʏ)	sönu da u franséis̠e e da ü/y tedésca
V	v
X	ʒ	sönu du franséis̠e jardin
Söni scenté in-tu XIX séculu
Z	t͡s (ʦ)	"z" surda, sönu de l'italiàn pozzo
Z̠	d͡z (ʣ)	"z" sunöra, sönu de l'italiàn rozzo

Grafîa Nari^{[n. 2]}
Létire	Sönu IPA/AFI	Nute
A	a
Ä	o	sönu du franséis̠e œ o ô
B	b
C	k/ʧ
CU	ku	u piggia u postu du qu in-ta grafia tuscôna
D	d
E	e
F	f
G	g/ʤ
H		mütta
I	i
J	j	döverô pe-a "i" intervucalica
L	l
M	m
N	ɱ/n/ŋ
O	o/ɔ	o serô/o durbia
Ö	ø	sönu du franséis̠e eu
P	p
R	r/ɽ
Ṛ	ʟ	"r" giasciâ
S	s	sönu da "s" de l'italiàn sole
Ṡ	z	sönu da "s" de l'italiàn rosa
T	t
U	u
Ü	y	sönu da "u" franséis̠e e tedésca
V	v
X	ʒ	sönu du franséis̠e jardin

Moddi de dì

Ciütostu che a botta, l'amigu sént'otta
Da l'andatüra e da puscitüra u se cunusce a fegüra
Natôle au barcùn Pascua au tisùn
A bucca a nu l'è stracca se u güstu u nu sa de vacca
Canderèra céra, pes̠u môrsu che s̠enô
Dunde l'è capéllu u nu pôga scuffia
Tenpu du cavagnu nu gh'è ne cuxiu ne cunpagnu
Chi sta a chêrî, sta a murî
Frevô frevarin in ta cua u l'à u venin
Belinùn u l'è ciü che Scindicu
Se s̠enô u nu s̠enarésa, u gh'è frévô cu frévaresa
(In-scia sücca patéca) Cun sincue palanche, ti mangi, ti béivi e ti te l'ôvi a pansa

Testimunianse scrite

Virgilio Fedi, I mugugni du nonnu, in Poesie, tradizioni del Finale, A Marina d'Arbisöa, Dino Chiesa (curatù), 1987.
Nicolò Francesco Bertone, Corxi - Parolle de stiaggni e d'au, U Seriô, Tipografia Litografia Ligure, 1994.
Virgilio Fedi, E büsche du Finarìn pape remesuje, in Quaderni del Finale, Finô, Centro Storico del Finale, 1996.
Maria Carla Frione, Lungu au mô, 1996.

Nute

Nute a-u tèstu

↑ Döverô in-tu Dizionario delle parlate finalesi, a piggia cumme riferiméntu e cunvensiòi stabilie in-tu Vocabolario delle parlate liguri.
↑ Döverô in-tu Dizionario del dialetto di Gorra e Olle e desvilüpô a partì da-e indicasiòi du Cunvégnu de Sanrému, prumossu da-a Cunsürta Ligüre de Asuciasiòi Cultürôli.

Nute bibliugrafiche

↑ Dètu stimùn a partì da-a pupulasiùn da regiùn interesô e du valù ISTAT in-scia difüxùn de léngue regiunôli, sciü séntu, a-u 2015
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Alonzo, 2000, p. 12
↑ Nari, 2000, pp. 10-11

Bibliugrafia

(LIJ, IT) Giovan Andrea Silla, Leggende, proverbi e cantilene del Finale, Savuna, Tipografia L. Brizio, 1930.
(LIJ, IT) Lorenzo Burone Lercari, Un linguaggio mai scritto in sccettu gnabbru, Finô, Tipografia Ardorino, 1930.
(LIJ, IT) Giovan Andrea Silla, Vecchia Marina...addio!, Savuna, Tipografia Vincenzo Bolla, 1952.
(LIJ, IT) Giulia Petracco Sicardi, Fiorenzo Toso e Patrizia Cavallaro, Vocabolario delle parlate liguri, S̠éna, Consulta Ligure, 1985-1992.
(LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Gli uccelli nel dialetto finalese, Finô, Centro Storico del Finale, 1987.
(LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario dialettale di Finalmarina, Finô, 1987.
(IT) Luigi Alonzo Bixio, Inchiesta sulla vitalità del dialetto nel Finale, Finô, Centro Storico del Finale, 1989.
(LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Fregüe de Finô, Finô, Centro Storico del Finale, 1989.
(LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario Finalese - Lessico dialettale della pesca e della caccia, Finô, Centro Storico del Finale, 1991.
(LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario Finalese - Lessico dialettale speciale Agrosilvopastorale, botanica, zoologia, detti e proverbi, Finô, 1993.
(LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Antiche voci nella parlata Finalese, in Finarium, n. 4, 1997.
(LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario delle parlate finalesi, Finô, Centro Storico del Finale, 2000.
(LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Gorra e Olle, Inpéria, Pro Loco Gorra - Olle Editore, Tipolitografia Nante, 2000.

S̠untaménti esterni

(IT) Centro Storico del Finale - scitu ufisiô, in sce centrostoricofinale.com.

[4] Döverô in-tu Dizionario delle parlate finalesi, a piggia cumme riferiméntu e cunvensiòi stabilie in-tu Vocabolario delle parlate liguri.

[5] Döverô in-tu Dizionario del dialetto di Gorra e Olle e desvilüpô a partì da-e indicasiòi du Cunvégnu de Sanrému, prumossu da-a Cunsürta Ligüre de Asuciasiòi Cultürôli.

[1] Dètu stimùn a partì da-a pupulasiùn da regiùn interesô e du valù ISTAT in-scia difüxùn de léngue regiunôli, sciü séntu, a-u 2015

[:0-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Alonzo, 2000, p. 12

[3] Nari, 2000, pp. 10-11

[1]

[2]

[3]

[n. 1]

[n. 2]