Dialétto finaléize
ZE
|
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
 A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
| Dialétto finaléize Finarìn | |
|---|---|
| Âtri nómmi | Finaléize |
| Parlòu in |  Itàlia
|
| Regioîn |  Liguria (  Sann-a)
|
| Parlànti | |
| Totâle | ~3.500[1] |
| Clasificaçión | |
| Filogénezi | Léngoe indoeoropêe Itàliche Romànze Romànze òcidentâli Gàllo-Itàliche Lìgure Lìgure céntro-òcidentâle Finaléize |
| Estræto in léngoa | |
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1
Tütti i ommi i nascian in liberté e i sùn paréggi in dignité e driti. I sùn dutòi de raxùn e de cusciènsa e i l'àn da fa l'ün cun l'ôtru in pina fraternité. | |
 | |
O Finaléize (Finarìn) o l'é 'n dialétto da léngoa lìgure parlòu prinçipalménte a Finâ e inti comùn da-arénte, apartenénte a-o coscì dîto grùppo do lìgure céntro-òcidentâle, do quæ o l'é, insémme a l'arbenganéize, unn-a de variêtæ ciù difûze.
Descriçión e stöia[modìfica | modìfica wikitèsto]
O dialétto finaléize o l'é unn-a de variêtæ ciù inportànti da léngoa lìgure parlæ inta Rivêa de Ponénte aprêuvo a l'inportànsa stòrica do Finâ, pe tànto ténpo capitâle de l'òmònimo marchexâto e indipendénte (a-o mêno formalménte) da-a Repùblica de Zêna scìnn-a-o 1797. Quésta scitoaçión polìtica a l'à permìsso a-e parlæ da zöna de sotràise a-a fòrte azeneizaçión ch'a l'é pe cóntra avegnûa into rèsto de l'àrea, tànto che a-a giornâ d’ancheu o vixìn parlâ de Nöi o l'é za conscideròu pàrte do grùppo do coscì dîto lìgure centrâle méntre, a ponénte, o priéize o l'à e caraterìstiche de 'na parlâ de tranxiçión tra o lìgure céntro-òcidentâle e-e variêtæ centrâli. Da segnalâ l'é ànche a prezénsa de çèrte infloénse da-a léngoa spagnòlla, chi remóntan a-o perîodo conpréizo tra i sécoli XVI e XVII, quànde o Marchexâto de Finâ o l'êa stæto militarménte òcupòu da-o Régno de Spàgna.
In particolâ o Finarìn o l'é parlòu sorviatùtto into teritöio do comùn do Finâ, inclûze tùtte e sò fraçioìn, scibén che gh'é de diferénse tra e vàrie borgàdde. Són de stànpo finaléize e parlæ di comùn de Riâto, Càrxi e Òrco Feìn ascì. St'àrea chi a coincìdde, pî-a ciù pàrte, co-a región storicaménte conosciûa cómme "Finaléize" ò "o Finâ", zöna delimitâ da-o Còu da Crâvasóppa a ponénte e da-o Còu de Nöi a levànte, pe esténdise vèrso l'entrotæra scìnn-a-a crénn-a de Àrpi Lìguri.
Sottadivixoìn[modìfica | modìfica wikitèsto]
O finaléize o l'é 'na parlâ gròsso mòddo unifórme ànche se gh'é abàsta variàbilitæ pe poéi identificâ træ zöne da-e divèrse caraterìstiche:
- Finaléize de Finâ: o l'é parlòu into céntro urbâno do comùn do Finâ (in particolâ inte borgàdde do Bórgo, de Pîa, da Mænn-a e de Carvîxo) e a Càrxi, o l'é a variêtæ ciù difûza. Quésta ragrupaménto o l'arechéugge e parlæ mêno conservatîve, con de caraterìstiche ciù modèrne[2].
- Finaléize conservatîvo: o conprénde e parlæ di comùn de Riâto e Òrco Feìn, óltre che-e fraçioìn finaléixi de Gôra e de Ólle (con de particolaritæ). O l'é caraterizòu da eleménti ciù conservatîvi, mantegnindo dónca de caraterìstiche ciù antîghe[2].
- Parlâ de Gôra: prezénte inte dôe localitæ de Gôra e de Olle, o gh'à de particolaritæ chi vêgne da-a sò òrìgine. Quésto parlâ o s'é defæti svilupòu in sciâ bâze de quéllo da Prîa, inte l'âto medioêvo, pe pöi, co-o pasàggio de ste fraçioìn chi a-o Marchexâto de Finâ into 1212, sciorbî progresivaménte e caraterìstiche tìpiche do finaléize e vegnindo de lóngo ciù divèrso da-a vixìnn-a parlâ de Verézzi, che a ògni mòddo a gh'à a mæxima òrìgine[3].
- Parlâ de Varigòtti: tìpico de l'òmònima localitæ e de sò borgàdde, scitoæ a levànte do céntro do Finâ, o prezénta de infloénse da-a vixìnn-a parlâ de Nöi, asæ diferénte da-o finarìn tànto ch'a l'é clasificâ inte l'âtro grùppo do coscì dîto lìgure centrâle, a-o pòsto do céntro-òcidentâle cómme e parlæ finaléixi[2].
Grafîa[modìfica | modìfica wikitèsto]
Cómme inte tànte âtre variànte da léngoa lìgure, pe-o finaléize no l'exìste 'na grafîa tradiçionâle inta quæ trascrîve o parlâ do pòsto scibén che gh'é quàrche vêgio papê inte quésta parlâ e, in ténpi ciù recénti, co-a raxón de fisâlo de mòddo da conservâ 'na testimoniànsa scrîta, se són avûi vàrri tentatîvi e propòste.
Tra e âtre s'aregorda sorviatùtto a grafîa adêuviâ da-o studiôzo do finaléize Luigi Alonzo into sò Diçionâio de parlæ finaléixi, bazâ, con di adataménti, in scê régole do Vocabolâio de parlæ lìguri. Pe 'n vocabolâio de 'n'âtra parlâ de stànpo finaléize, sàiva a dî quéllo do parlâ de Gôra do profesô Gianni Nari, l'é stæto pe cóntra dêuviòu 'na grafîa svilupâ in sciâ bâze de indicaçioìn do Convêgno de Sanrémmo do 10-12 de òtôbre do 1976, promòsso da-a Consùlta Lìgure.
| Létie | Soìn | Nòtte |
|---|---|---|
| A | a | |
| B | b | |
| C | k/ʧ | |
| CU | ku (/ kw) | o sostitoìsce o "qu" de l'italiàn |
| D | d | |
| E (É/È/Ê) | e/ɛ/eː | e serâ/ e avèrta/ e lónga |
| F | f | |
| G | g/ʤ | |
| H | mùtta | |
| I | i (/ ɪ) | |
| L | l | |
| M | m | |
| N | ɱ/n/ŋ | sénpre velâ depoî a-e consonànte |
| O | o/ɔ | o serâ/o avèrta |
| Ô | ɑ / ɒ / ɔ | són "a" velarizâ |
| Ö | ø (/ œ) | són do françéize "eu" |
| P | p | |
| R | r/ɽ | |
| S | s | són da "s" de l'italiàn "sole" |
| S̠ | z | són da "s" de l'italiàn "rosa" |
| SC-C | ʃ+t͡ʃ (ʃʧ) | són da pòula "scciümma" |
| T | t | |
| U | u | |
| Ü | y (/ ʏ) | són da "u" françéize e "ü"/"y" tedésca |
| V | v | |
| X | ʒ | són do françéize "jardin" |
| Soìn sconparîi into sécolo XIX | ||
| Z | t͡s (ʦ) | "z" sórda, són de l'italiàn "pozzo" |
| Z̠ | d͡z (ʣ) | "z" sonöra, són de l'italiàn "rozzo" |
| Létie | Soìn | Nòtte |
|---|---|---|
| A | a | |
| Ä | o | són do françéize "œ" ò "ô" |
| B | b | |
| C | k/ʧ | |
| CU | ku | o sostitoìsce o "qu" de l'italiàn |
| D | d | |
| E | e | |
| F | f | |
| G | g/ʤ | |
| H | mùtta | |
| I | i | |
| J | j | dêuviâ pî-a i intervocàlica |
| L | l | |
| M | m | |
| N | ɱ/n/ŋ | |
| O | o/ɔ | o serâ/o avèrta |
| Ö | ø | són do françéize "eu" |
| P | p | |
| R | r/ɽ | |
| Ṛ | ʟ | "r" giasciâ |
| S | s | són da "s" de l'italiàn "sole" |
| Ṡ | z | són da "s" de l'italiàn "rosa" |
| T | t | |
| U | u | |
| Ü | y | són da "u" françéize e tedésca |
| V | v | |
| X | ʒ | són do françéize "jardin" |
Mòddi de dî[modìfica | modìfica wikitèsto]
- Ciütostu che a botta, l'amigu sént'otta
- Da l'andatüra e da puscitüra u se cunusce a fegüra
- Natôle au barcùn Pascua au tisùn
- A bucca a nu l'è stracca se u güstu u nu sa de vacca
- Canderèra céra, pes̠u môrsu che s̠enô
- Dunde l'è capéllu u nu pôga scuffia
- Tenpu du cavagnu nu gh'è ne cuxiu ne cunpagnu
- Chi sta a chêrî, sta a murî
- Frevô frevarin in ta cua u l'à u venin
- Belinùn u l'è ciü che Scindicu
- Se s̠enô u nu s̠enarésa, u gh'è frévô cu frévaresa
- (In-scia sücca patéca) Cun sincue palanche, ti mangi, ti béivi e ti te l'ôvi a pansa
Testimoniànse scrîte[modìfica | modìfica wikitèsto]
- Virgilio Fedi, I mugugni du nonnu, in Poesie, tradizioni del Finale, A Mænn-a d'Arbisêua, Dino Chiesa (curatô), 1987.
- Nicolò Francesco Bertone, Corxi - Parolle de stiaggni e d'au, O Çejâ, Tipografia Litografia Ligure, 1994.
- Virgilio Fedi, E büsche du Finarìn pape remesuje, in Quaderni del Finale, Finâ, Centro Storico del Finale, 1996.
- Maria Carla Frione, Lungu au mô, 1996.
Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]
- ↑ Dæto stimòu in sciâ bâze da popolaçión de l'àrea interesâ (inclûza quélla de àree de tranxiçión) e do dæto ISTAT in sciâ difuxón de léngoe regionâli, in perçentoâle, a-o 2015
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Alonzo, 2000, p. 12
- ↑ Nari, 2000, pp. 10-11
- ↑ Dêuviâ into Diçionâio de parlæ finaléizi ascì, a l'è bazâ in scê convençioìn stabilîe into Vocabolâio de parlæ lìguri.
- ↑ Dêuviâ into Diçionâio do dialétto de Gôra e Olle e svilupâ in sciâ bâze de indicaçioìn do Convêgno de Sanrémmo, promòsso da-a Consùlta Lìgure de Asociaçioìn Colturâli.
Bibliografîa[modìfica | modìfica wikitèsto]
- (LIJ, IT) Giovan Andrea Silla, Leggende, proverbi e cantilene del Finale, Sànn-a, Tipografia L. Brizio, 1930.
- (LIJ, IT) Lorenzo Burone Lercari, Un linguaggio mai scritto in sccettu gnabbru, Finâ, Tipografia Ardorino, 1930.
- (LIJ, IT) Giovan Andrea Silla, Vecchia Marina...addio!, Sànn-a, Tipografia Vincenzo Bolla, 1952.
- (LIJ, IT) Giulia Petracco Sicardi, Fiorenzo Toso e Patrizia Cavallaro, Vocabolario delle parlate liguri, Zêna, Consulta Ligure, 1985-1992.
- (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Gli uccelli nel dialetto finalese, Finâ, Centro Storico del Finale, 1987.
- (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario dialettale di Finalmarina, Finâ, 1987.
- (IT) Luigi Alonzo Bixio, Inchiesta sulla vitalità del dialetto nel Finale, Finâ, Centro Storico del Finale, 1989.
- (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Fregüe de Finô, Finâ, Centro Storico del Finale, 1989.
- (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario Finalese - Lessico dialettale della pesca e della caccia, Finâ, Centro Storico del Finale, 1991.
- (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario Finalese - Lessico dialettale speciale Agrosilvopastorale, botanica, zoologia, detti e proverbi, Finâ, 1993.
- (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Antiche voci nella parlata Finalese, in Finarium, n. 4, 1997.
- (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario delle parlate finalesi, Finâ, Centro Storico del Finale, 2000.
- (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Gorra e Olle, Inpêia, Pro Loco Gorra - Olle Editore, Tipolitografia Nante, 2000.
Colegaménti estèrni[modìfica | modìfica wikitèsto]
- (IT) Centro Storico del Finale - scîto ofiçiâ, in sce centrostoricofinale.com.
