Utuê

Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
Da Wikipedia
(Rindirisòu da Ortoê)
AR
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
Utuê
cumün
Utuê – Stemma
Utuê – Veduta
Utuê – Veduta
Vista du sentru de Utuê, a Stradda Nasiunàle 453
Localizaçión
StâtoItàlia Itàlia
Región Liguria
Provìnsa Savuna
Aministraçión
ScìndicoAndrea Delfino (Lega Nord) da-o 26-5-2014 (2º mandòu da-o 27-5-2019)
Dæta de instituçión1861
Teritöio
Coordinæ:44°03′11.94″N 8°05′15.1″E / 44.053317°N 8.087528°E44.053317; 8.087528 (Utuê)
Altitùdine63 m s.l.m.
Superfìcce9,66 km²
Abitanti1 605[1] (30-6-2019)
Denscitæ166,15 ab./km²
FraçioìnCampi, Pûi
Comùn confinantiArbenga, Arnascu, Casanöva, Unsu, Vendùn, Vilanöva d'Arbenga
Âtre informaçioìn
CAP17037
Prefìsso0182
Fûzo oràrioUTC+1
Còdice ISTAT009045
Cod. cadastrâG144
TargaSV
Cl. scìsmicazöna 3 (sismicitæ bàssa)[2]
Cl. climàticazöna C, 1 335 GG[3]
Sànto patrónsan Silvestru
Giórno festîvo31 dixembre
Cartògrafîa
Màppa de localizaçión: Liguria
Utuê
Utuê
Utuê – Mappa
Utuê – Mappa
Pusisiùn du cumün de Utuê inta pruvinsa de Savùna
Scîto instituçionâle

Utuê (ascì dìtu Utuvé, in zenese Ortoê, Utuvéu in urmeàscu[4], in italiàn Ortovero) u l'è in cumün de 1605 abitanti da Pruvinsa de Savuna (dàtti agiurnài au 2019).

Geugrafìa[modìfica | modìfica wikitèsto]

U teritòiu cumünàle de Utuê u se tröva inta bàssa valà de l'Aròscia, primma che in te stu s-ciümme u se ghe càccia u Lerùn. L'abitàu dunca u se tröva ai cunfìn cun a ciàna de Arbenga, e u se tröva sutta aa còlla Gêxa e a a còlla Villa. I àtri nuclei abitài chi i furmàn Utuê i sun Campi e Pûi, che assèmme au sentru de Utuê i cröven ina superficie de 9,66 km2 tutàli.[5]

Cunfin[modìfica | modìfica wikitèsto]

U cumün u cunfìna cun Vendun e Arnascu a nord, cun Arbenga a nord-est, a sud cun Vilanöva, a sud-ovest cun Casanöva e a ovest cun Ùnsu.[5]

Stòia[modìfica | modìfica wikitèsto]

E primme testimuniànse de in insediamèntu inta zona de Utuê e saievan da rintraccià in epuca rumàna, quande a zona a l'éa ciamà in latìn "Ortus Vetus". E nutissie peò ciü següe in sce a fundasiùn du paìse de ancöi sun du mediuevu, quande u feudu lucàle u l'éa parte di dumini da famìa Clavesana doppu a fìn da Marca Arduinica.[6]

Questu u và a scuntentà u libeu cumün de Arbenga, c'u vuxeva tegnì distante da a ciàna i marchesi. Propiu pé andà a evità e incursciùi di Clavesana intu 1288 a vegne fundà dai arbenganesi l'insediamentu de Pùi, a nord du burgu de Utuê, in te ina pulitica de espansciun nu cistiera, ma inte l'entrutèra. Pochi ànni primma, difatti, a l'éan stài fundài asci i burghi de Vilanöva e Cixàn (inta valà du Néva), cun de mutivasiùi du tüttu scìmili.

L'è sucescìva a a fundasiùn du növu insediamèntu, intu 1341, che i marchesi i l'axévan vendüu sti pusedimènti chi aa famìa di Cazzulini. U burgu u cunfluìsce doppu quarche tempu inta giurisdissiùn de Arbenga.[7] U cumün u segue poi e vicende arbenganesi, fin a quande a sitài a vegne inglubà inta Repübbrica de Zena. Intu 1763 a pupulasiùn a se rivolta aa duminasiùn di zenesi, scicumme che a gh'éa ina presciùn ecunòmica troppu elevà.[8]

A situasiùn a cangia pòi quande u 'rìva l'esercitu fransése, guidàu da Napuleùn Bunaparte, a partì dau 1797. U teritòiu cumünàle u entra dunca a fa pàrte da Repübbrica Ligüe, sutta au cantun arbenganése, ina 'òtta desfà sta chi intu 1802, quande i teritòi cunquistài i vàn a fà parte de l'Impeu Fransese, sutta u Dipartimentu Munenötte. Cun a restaurasiùn du 1815 u passa sutta i pusedimenti du Regnu de Sardegna, divegnüu poi Regnu d'Italia dau 1861, inseìu intu sircundàiu de Arbenga, poi cunfluìu inta pruvinsa de Savuna, intu 1946 trasfurmàu inta növa Repübbrica Italiana.

I ürtimi cangiamènti terituiàli subìi i sun rizalènti aa duminasiùn fransese, quande difatti u vegne smembràu u cumün de Pûi, presedentemente indipendente, che da quellu mumentu u l'è diventàu frasiùn. Fra u 1973 e fìn au 31 dixembre 2008 u l'ha fàu pàrte da Cumunitài muntana Ingauna, poi divegnüa "du Punente Savunese" fin au 2011, ànnu da sòa supresciùn.

Abitànti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Evulusiùn demugrafica[modìfica | modìfica wikitèsto]

Abitanti censìi[9]

Minuànse Furèste[modìfica | modìfica wikitèsto]

Dandu amèntu ai dàtti de l'Istat ai 31 de dixembre du 2017, i sitadìn furèsti a Vesargu i sun 181.

Cugnòmmi ciü difüzi[modìfica | modìfica wikitèsto]

I cugnommi ciü difuzi a Utuê i sùn: Bonifazio, Barbàira, Ferrari e Geddo.[10]

Pòsti de interesse[modìfica | modìfica wikitèsto]

Architetüe religuse[modìfica | modìfica wikitèsto]

U cumün de Utuê u fa eclesiasticamènte da diocexi de Arbenga-Impeia, chi dunca e ghe sùn dui diferenti parocchie: de San Silvestru (sentru de Utuê) e quella de San Steva e San Matteu (pé a frasiùn de Pûi).

Géxe de Utuê[modìfica | modìfica wikitèsto]

• Géxa da parocchia dedicà a San Silvestru, a se tröva föa dau burgu de Utuê, de stile inissialmente rumanicu (a cunserva difatti de decurasiùi tipiche de stu stìle chi), ma cun in forte rimanezaméntu avegnüu fra u u XVII e il XVIII seculu, l'ürtima restaurasiùn a saiéva rizalente au XIX seculu.

• Uatòiu de Santa Cataìna de Lisciandria, vixìn aa paruchiàle. A l'è sede dau 1417 da lucàle cunfraternita (o cazàssa, in zenese). De stìle baoccu, a cuntegne e càsse pé a prucesciùn de Santa Cataìna e de San Leunàrdu, ciü in pregiàu atà e a rapresentasiùn da Madonna cun u bambìn du 1636.

• Uatòiu de San Bernardìn a Strà, lucalitài c'a se tröva ai cunfin cun Rànsu e u presenta ina ciànta de furma reùnda, datàu du XV seculu, u cunserva ascì in dipintu du santu, cun de deré ina vìsta da sitài de Arbenga.

• Uatòiu de San Giuvanni Batìsta, inta lucalitài de Fasceu, de stìle baoccu, a l'è frequentà pé a sò culucasiùn surva a in pözzu vixìn au paìse, pocu distante u se truvàva ascì u castéllu di Clavesana.[11]

Géxe de Frasiùi[modìfica | modìfica wikitèsto]

• Géxa da parocchia de San Steva, a se tröva a Pûi, vixin aa stràdda pruvinsàle. A ciànta uriginàia a saieva de l'Etài de Mézzu, poi rimanezà cun 'na cunfurmasiùn a elisse düante u XIX seculu. A cuntegne ascì ina pàa d'atà dipinta da Péu Guìdu de Ransu, rizalènte au 1537.

• Uatòiu de Sant'Antòniu, u se tröva inru burgu de Pûi, sede da lucàle cunfraternita, cun a carateristica meridiàna in sce u müau lateràle. U l'è stàu edificàu du XVI seculu.

• Capeletta de l'Imaculà, a se tröva a Pûi, inta lucalitài de Marta. De cianta reùnda a l'è stà custruìa intu XVIII seculu in stìle baoccu.

• Uatòiu de San Benàrdu, se tröva inta frasiùn de Campi, a custrusiùn a l'è presendente au 1612, u l'è sede da cunfraternita lucàle.

Tùri e castélli[modìfica | modìfica wikitèsto]

Tipiche de tüttu u teritòiu cumünàle e sun e tùri merlàe, inglubàe aù inte rexidense intu burgu de Utuê, ma prinpalmente ascì a Pûi, e sun nasciüe pé difende i dùi paìsi dae incursciùi esterne.[11]

• Resti du castéllu di Clavesana: pàssandu pé i senté, inta lucalitài de Pözzu i se pònan vegghe ancù i müai de prìa chi i custituìvan u primmu nucleu de Utuê, cun ascì sta furtificasiùn chi. U castéllu u l'éa stàu custruìu dai marchesi de Clavesana pé difendise dae sempre ciü periculùse incursciùi du cumün de Arbenga inte l'entrutèra. Cun u càngiu de prupietài u finisce a esse duveàu sempre de ménu, fin a l'abandun. Ancöi inta zona a resta a gexétta de San Giuvanni.[12]

Architetüe sivìli[modìfica | modìfica wikitèsto]

• Ca' natàle du Fratte Ave Maìa, a se tröva a Pûi, chi a l'è stà inseìa 'na lapide pé ricurdà u munegu òrbu da cungregasiùn de Uriun. A véllu l'è dedicàu ascì in pilùn vutìvu inta ciasetta da frasiùn.

Ecunumìa[modìfica | modìfica wikitèsto]

L'ativitài ecunomica prinsipale du paìse de Utuê a l'è a cultivasiùn da vigna, chi difatti u l'è prudòttu de lungu u vin pigàu, assèmme au vermentìn, ma u nu mancan e ciànte da frütu, cumme i pèrseghi. Particulàre ascì l'ativitài turistica, prinsipalmente da i àtri stàtti.

Cultüa[modìfica | modìfica wikitèsto]

Dialettu de Utuê[modìfica | modìfica wikitèsto]

O mæximo argoménto in detàggio: Dialétto arbenganéize.

U dialettu parlàu a Utuê u l'è de stampu arbenganese e u fa parte du grùppu du Ligüe sentru-ucidentàle, u presenta carateristiche peò ciü particulàri, riscuntrabili inte tütta a valà de l'Aroscia, ligà stuticamènte a Arbenga, ma ascì a a sitài de Impeia.

U vìn pigàu[modìfica | modìfica wikitèsto]

U vìn pigàu u l'è in genere de vìn giàncu, rivàu in Ligüria in tempi antìghi, aturnu au 1600. Se caraterizza pé u culùre giàllu intensu di sòi axinélli, cun a tìpica puntinaüa de culùre ciü scüu düante a maüasiùn, da dunde u deivéea u numme in léngua ligüre. U vin u g'ha dunca in güstu delicàu, ben abinàu cun i piàtti da tradisiùn ligüe. E aziènde lucali de lungu e sun divegnüe famùse pé a cultivasiùn de sta varietài d'üga (cun ascì prugetti diferenti, cumme u Pigàu Basu(r)a, vin fàu inveggià inta grotta da Basura a Tuiàn), tantu che aù u vin u vegne espurtàu ascì a l'esteru. Dau 2014 u l'è cumensàu u prucessu pé l'inserimentu intu teritòiu cumünàle da séde de l'enuteca da Regiùn Ligüia, ancöi ativà e vixitàbile, tantu che chi i vegnan urganisài diferenti eventi ligài au vìn lucàle.[13][14]

Istrusiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]

Utuê u g'ha in sò scistémma de scöe cumpletu (da a matèrna fin ae méddie), grassie ae quàli u recàmpa ascì i studenti dai àtri paìsi vixìn, ascì zà in pruvinsa de Impeia; ste chi e sun racòlte inte l'istitüu cumprenscivu de A(r)àsce.[15]

Persune ligàe a Utuê[modìfica | modìfica wikitèsto]

• Fràtte Ave Ma(r)ìa (1900-1964), nasciüu Cesare Pisano, u l'è stàu in fràtte da cungregasiùn de don Orione, a sòa vucasiùn a l'è rivà quande, da zuenu, u vegne rézu òrbu pé via de 'na s-ciuppetà partìa pé sbàiu düante in zögu cun i cumpagni.[16]

Feste e fée[modìfica | modìfica wikitèsto]

• Festa di perseghi cun u pigàu, a l'è ina festa estiva c'a se tegne in aùstu, chi i se pònan tastà i piàtti da tradisiùn ligüe, cumme e lasàgne cun u tùccu, u cunìu aa ligüre e ascì u zemìn de céxi,acumpagnài dau famùsu vìn lucale.[17]

• Sàgra de e röse a Pûi, a se tegne generalmente aa fin de lüiu, inta frasiun, cun roba da mangià tipica lucale e müxica dau vìvu.[18]

• Festa patrunàle de San Silvestru, aa fìn de l'ànnu, a se tegne a Utuê, cun a prucesciùn de cunfraternite lucàli e a celebrasiùn religiùsa.

Aministrasiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]

Perîodo Prìmmo çitadìn Partîo Càrega Nòtte
6 zügnu 1985 18 mazzu 1990 Giacomo Gaggino Partìu Sucialista Italiàn Scindicu
18 mazzu 1990 24 avrì 1995 Sergio Bonifazio lista sivica Scindegu
24 avrì 1995 14 zügnu 1999 Daniele Capello lista sivica de entru Scindicu
14 zügnu 1999 14 zügnu 2004 Osvaldo Geddo lista sivica de sentru-scinistra Scindicu
14 zügnu 2004 8 zügnu 2009 Osvaldo Geddo lista sivica Scindicu
8 zügnu 2009 26 mazzu 2014 Mariagrazia Timo Progetto Ortovero
(lista sivica)
Scindicu
26 mazzu 2014 27 mazzu 2019 Andrea Delfino Lega Nord Scindicu
27 mazzu 2019 in càrega Andrea Delfino Lega Nord Scindicu

Vie de Cumünicasiùn[modìfica | modìfica wikitèsto]

U sentru de Utuê u l'è traversàu da a Stràdda Nasiunàle 453, che culega u cumün cun Vilanöva a levànte e Pûi, Ransu e Unsu (Ponteruttu) versu punente. U teritòiu cumünàle u l'è culegàu ascì cun a Stradda Pruvinsàle 21, a Vendun e a a frasiùn de Campi.

Nòtte[modìfica | modìfica wikitèsto]

  1. Dàttu Istat - Pupulasiùn rexidente ai 30 de zügnu du 2019.
  2. Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
  3. Lézze 26 agósto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di gràddi/giórno di Comùn pe Región e Provìnsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
  4. Grafia du disiunàiu Italian-ulmioscu Ulmioscu-Italian
  5. 5,0 5,1 (IT) Statütu cumünàle de Utuê, in sce dait.interno.gov.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
  6. (IT) Utuê, a stòia e u teritòiu, in sce comune.ortovero.sv.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
  7. (IT) A stòia de Utuê, in sce italiapedia.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
  8. (IT) Scheda du cumün de Utuê, in sce provincia.savona.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
  9. Statìstiche I.Stat - ISTAT;  URL consultàu u 30-12-2023
  10. (IT) I cugnòmmi ciü difuzi cumüne pé cumüne, Utuê, in sce cognomix.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
  11. 11,0 11,1 (IT) Cose vegghe a Utuê, in sce comune.ortovero.sv.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
  12. (IT) A e urigini da nostra siviltài, u castéllu de Utuê, in sce 24orenews.it. URL consultòu l'11 lùggio 2021.
  13. (IT) U vìn pigàu, descrisiùn, in sce quattrocalici.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
  14. (IT) U pigàu bàsu(r)a, in sce durin.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
  15. (IT) E scöe de Utuê, in sce istitutocomprensivoalassio.edu.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
  16. (IT) A stòia de fratte Ave Maìa, in sce comune.ortovero.sv.it. URL consultòu o 13 lùggio 2021.
  17. (IT) A sàgra di perseghi cun u pigàu a Utuê, in sce borghidiriviera.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.
  18. (IT) A sagra de röse, Pûi, in sce rivieraeventi.it. URL consultòu o 12 lùggio 2021.

Àtri prugètti[modìfica | modìfica wikitèsto]

Contròllo de outoritæVIAF (EN240134591 · WorldCat Identities (EN240134591