Arbenga

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese

Arbenga cumün
Arbenga – Veduta Panu(r)àmma de Arbenga versu u mâ
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Región	Liguria
Provìnsa	Savuna
Aministraçión
Scìndico	Riccardo Tomatis (liste civiche de céntro-scinìstra) da-o 9-6-2019
Dæta de instituçión	1861
Teritöio
Coordinæ:	44°02′56.81″N 8°12′46.86″E
Altitùdine	5 m s.l.m.
Superfìcce	36,58 km²
Abitanti	24 064 (30-6-2019)
Denscitæ	657,85 ab./km²
Fraçioìn	Bastia, Campugexa, Leca, Lüxignan, Sàlia, San Fé
Comùn confinanti	Arasce, Arnascu, Cixan, Utuê, U Sejâ, Villanöva d'Arbenga
Âtre informaçioìn
CAP	17031
Prefìsso	0182
Fûzo oràrio	UTC+1
Còdice ISTAT	009002
Cod. cadastrâ	A145
Targa	SV
Cl. scìsmica	zöna 3 (sismicitæ bàssa)
Cl. climàtica	zöna C, 1 203 GG
Nomme abitanti	arbenganesi arbenganexi ingàuni
Sànto patrón	sàn Michê Arcàngiou
Giórno festîvo	29 seténbre
Cartògrafîa
Arbenga
Arbenga – Mappa Pusisiun da sitè de Arbenga inta Pruvinsa de Savuna
Scîto instituçionâle

Arbenga (in italiàn Albenga, sturicamènte in latìn Albingaunum) a l'è ina sitè de 24 064 abitanti inta Pruvinsa de Savuna, segunda pé abitanti e pé agglumeràu ürbàn inte tüttu u savunése. A vegne ciamâ a sitài da-e sentu turi.

«Arbenga, chi nu gh'à da fa, nu ghe venga.»

(Proverbiu e mòddu de dì tipicu in sce Arbenga)

Geugrafîa

A sitè a se tröva in-scia Rivéa Ligü(r)e de Punènte, a-a cunfluènsa di scciümmi Neva, Lerùn, e Aròscia, che se incuntran e furman a scciümmàia dîta A Sènta, che füxa in Arbenga.

L'è inta ciâna ciü gròssa da Ligü(r)ia, ch'a mezüa 36,51 kmq. U territô(r)iu cumünâle u cunprènde ascì l'ìsua Gainâa, c'ha l'è distante da-a còsta 1,5 chilommetri. Segunda îsua da regiun pé estensciùn doppu A Parmâia a l'è cunusciüa senplicemènte dai abitanti cumme L'Ìsu(r)a.

Stôia

Urigine du numme

U nùmme u de(r)iva da u Latin Albíngaunum ch'u l'è pa(r)éggiu a Album Ingaunum: a sitài capitâle + genitîvu plürâle lìgüre in -um. U nùmme u l'è indu-eurupeu. Quànde Rùmma a cunquista, divegne Albingaunum. U se pö tradüe in sitài di Ingauni, vistu ch'a l'ea u sentru prinsipâ da tribù di Lìgüri Ingàuni.

U periudu prerumàn

A sitài a vegne fundâ aturnu a-u VI seculu a.C. da ina tribù di Ligüri Antìghi, poi dîta di Ingàuni: u nucleu uriginâle sitadìn u se(r)éva stàu culucàu aturnu a-a colla de San Martin, ciü a meridiun de l'insediamentu rumàn, pusisiùn strategica ch'a l'ha permessu de sfrütâ u vixìn pòrtu natürale.

Cu-u tempu difatti i Lìgüri i cuménsan a furmà ina propia flòtta, grassie ascì a-u repà(r)u furnìu da-a cunfurmasiùn terituiâle, cun scòpi de pirate(r)ìa inte zòne sircustanti, che venan cuscì purtàe sutta a-u cuntrollu ingàunu.

Inti primmi periudi a se svilüppa ducca in ecunumia agricula, che a fà divegnì u sentru prinsipâle de tütta a Lìgü(r)ia du punénte, duminandu i teritôi cunprézi fra a muderna Sanrémmu e fin a-u càppu da Cravazòppa a Finâ, rivandu a-u relatîvu entrutèra e entrandu in cuntattu cun e pupulasiùi di Viagenni, stansiài inte l'âta Valâ du scciümme Tànau.

I ingauni i strenzan cuscì amicissia cu-i cartaginesi, andàndu a giütâli cuntru Rumma dandughe sustegnu düante a segunda de guère puniche, cumbatüa fra u 218 e u 201 a.C. e che a purteà a de grosse cunseguense in sce pupulasiùi lìgü(r)i.

Se cunta che da chi u frài de Annibale, Magun, u l'éa partiu pè anda à Zena; i danni che u l'a fàu i sun stài cuscì grossi, che u gruppu che u te vegne in gùa quando ti cianzi u se ciamma Magun.

Dòppu e guère püniche

L'aleànsa cun Cartagine a g'ha cumme cunseguènsa a cunquista da parte di rumài intu 181 a.C., difatti doppu a scunfitta de sti chi i ingàuni i se légan a-u duminiu rumàn, ascì se cuntinnuan cun de scurerìe piratesche de distürbu, specialmente sutta a-u mandàu du cunsule Appiu Claudiu.

E rivôte e venan placàe sulu da u pro-cunsule Lucciu Emiliu Paulu, che u sancisce a requisisiùn de nàvi arbenganesi e a distrusiùn du nucleu sitadin u(r)iginâiu e serca de purtâ ste pupulasiùi turna sutta a-a sféa de influensa repübricàna in moddu ufisiâle.

Inte sti anni a se ingrandìsce e a se trasfurma int'in inpurtante municipium, che u cröve a ciü parte de valàe interne du basìn da Senta, ciü i teritôi di paìsi da valâ du Tànau, cumme Garesce e Urméa, cu-i bùrdi ciü setentriunàli da zòna arbenganese fisài fin ai paìsi ascì de Séva e Pampa(r)àu.

U svilüppu du municipium

Da l'annu 89 a.C. i rumài i l'han cuncessu dirittu latìn ai populi intu nòrd da penìsua italiàna, pé poi dâghe quellu rumàn a intu 45 a.C., grassie a Gaiu Giuliu Césa(r)e, cun u quàle u pìa furma ascì u pué lucale de l'istitusiùn sitadìna.

A testimunià l'inpurtansa da realtài arbenganese a l'è a custrusiùn de müaje de difésa in etài repübricàna, che e sircundavan a strutüa du càrdu e du decüman, bâse poi pé a seguente cunfurmasiùn du burgu, ancùa ancöi de stanpu rumàn. A strutüa ürbàna, peò, nasciüa da quell'u(r)iginariu castrum fàu custruiì intu 181 a.C. a vegne ciü vôte repiâ e rivìsta, adi(r)itüa intu V seculu, sutta a l'inpeatù Unô(r)iu.

Sutta u duminiu de Rumma l'intrega zòna a vegghe ducca ina forte pruspe(r)itài, ch'a porta a-u culegamentu cun e âtre realtài vixìne, tantu che a vegne fâ pasà da chi a Via Julia Augüsta, custruîa a partì da-u 14 a.C., sutta a l'inpeatù Augüstu, forte da pacificasiùn de pupulasiùi de Àrpi Marittime.

Tante âtre sun pòi e testimunianse lasciàe de stu periudu, cumme ina longa sé(r)ie de tunbe e âtre strutüe füneâie, dunde sun stài ritruvài ascì reperti pregiài, cumme u piàttu blö, de fabricasiùn egissia, culucàu inisialmente inta necròpuli a nord de l'abitàu.

Inte l'Arbenga rumâna se truvavan ascì strutüe cumme e tèrme (svilupàe düante u prinsipàu de Augüstu) a setentriùn de müaje de difésa sitadìne, vixìn a-u cursu da Sènta e a quéllu ch'u léa u véggiu pòrtu natü(r)àle, o ascì cumme l'anfiteatru, datàu a-u II seculu d.C, in gràddu de cuntegnî a-u mascimu tòstu mìlle persùne: fàttu ch'u mustra cumme Arbenga a l'éa cumunque ina realtài de riliévu pé tüttu u punènte.

Da-a l'inpéu a-u mediuevu

A partì da-u I-II seculu a sitài a và a utegnì a libertài de avé in pròpiu senàu, cun l'elesiun di lucàli decu(r)iùi.

Cu(r)iùsu u fàtu che, pé in bréve periudu, u sitadìn ingàunu Pròculu u l'axéva pruvàu a pruclamàse inpeatû aturnu a-u 280, armandu ascì in pròppiu esercitu, venèndu peò batüu e giüstisiàu.

In Arbenga u se difunde prestu u Cristianéximu, tantu che in scia Gainâa u tröva repà(r)u San Martin Véscu, cuntru e persecusiùi da parte di ariài. Cu-a crîzi da pulitica inpe(r)iâle a zòna a végne püe invâza da-i Vixigôti a partì da l'ànnu 402, ch'i deròccan ina grossa pàrte de l'abitàu, pruvucandu grâvi dànni a-a pupulasiùn.

Sulu cun u decrêtu du generâle Flaviu Custànsu, dùzz'ànni dòppu a distrusiùn, cumensan i travâji pé a ricustrusiùn: sta chi a porta in növu inpulsu architetônicu, custruèndu edifissi de grande valû cumme u batistéu e catedrâle de San Michê, dedicâ a-u santu prutetû sitadìn.

Vegne custruìu ascì u palassu episcupâle, difatti cu-u 451 Arbenga a divegne ascì sede vescuvî: u primmu véscu u l'è Quinsiu.

U periudu medievâle

Doppu a fin de l'Inpéu Ruman du 476 Arbenga a subisce primma a duminasiùn Ustrugôta (a partì da-u V seculu), pé poi divegnî ina de sitài ciü inpurtanti da Ligü(r)ia sutta a duminasiùn bizantìna, inta divixùn da cuscì dîta Marittima Italorum, mategnüa fin a-u 641-643, quande u chìna zü u suvràn lungubàrdu Rota(r)i.

Sutta a sti chi a sitài a vegne turna sachegiâ, anche se a nu perde u sò splendû architetônicu, ch'u vegne preservau intrégu pé ina bòna parte, cumme e müaje de difésa e i prinsipali palassi religiùsi e aministrativi.

L'inpurtansa ecunomica, che armenu fin a-u VI seculu a l'éa restâ ai livelli di periudi presedenti a vegne ridimensciunâ: Arbenga divegne in vicus, sensa ciü ina véa e pròppia aministrasiun.

A nascita du Cumitàu

A partì da-u 774 u teritòiu ingàunu u passa sutta a-a duminasiùn di franchi, ch'i dan vitta a-u Cumitàu Arbenganese, entitài aministratìva estesa da Finâ fin a Sanremmu, mantenedu ina lucale pusisiùn de riliévu.

Intu fratempu inta ciàna cumensan a inperversâ grùppi de saracen, chi i zunzan da-a Pruvensa pe mâ, purtandu distrusiùi e sacheggi cun cuntinnui sbàrchi in sce coste Lìgüri, prinsipalmente aturnu a-a fìn du IX seculu, quande i venan caciài vìa cu-a battaja de Frascinéu (ben ducumentâ a l'è l'invaxùn de l'891).

Sulu versu a fìn du X seculu a gh'è ina furma de ripresa da pupulasiun ch'a l'éa cianìn cianìn ca(r)à rispettu a l'épuca rumana. Pròppiu intu 950, grassie a-a rifurma de Berengâ(r)iu II, Arbenga a finisce drentu a-a Marca Arduinica.

Inta sitài a vegne uspitâ ascì a curte da cuntéssa Adelaide de Süza aturnu a-u XI seculu, sutta 'na furma de marchesàu armenu fin a-u 1091, periudu düante u quàle a ghe saià ina pruspe(r)itài ecunomica, duvüa ai cumerci cu-u Bàssu Piemunte.

In bréve tempu pe(r)ò a cumensa a furmasiùn de 'na növa istitusiùn lucale: u pîa furma u lìbe(r)u cumün arbenganese. A növa realtài a partecipa difàtti a-a prìmma Cruxâ (1098), utenèndu ina sé(r)ie de privilêgi a partì da-u 1109.

Sti li i prevedêvan a puscibilitài de cumercializà intu levante du Mediteraneu: a dinamicitài ecunomica a gh'a ascì ciü risvòlti, andàndu a purtà intu teritôiu ina növa spinta pé l'artiginàu. Questu u porta a-a custrusiùn de növi edifissi, ingrandendu u sentru abitàu.

U rapòrtu cu-e Repübbriche Mainàe

Lungu tütta sta fàse u se pò nutà ascì cumme u cumün u se aprufitta du cuntìnuu scùntru fra l'Inpéu e a Gêxa, reclamandu senpre ciü indipendènsa, tantu da scuntrase a partì da-u XII seculu cu-e Repübbriche Mainàe de Zena e Pìsa.

Cun st'ürtima u gh'éa stàu in atàccu navâla (düante in periudu de pàxe fra e due Repübbriche intu 1165), quande i tuscài dan fögu a-u sentru sitadin, derucandu e fregàndu i tesô(r)i di edifissi stò(r)ici.

Sciben sta dizaventüa i ingàuni ricustruiscén quellu che i pisài l'han scciapàu, grassie ascì a in risarcimentu firmàu da sti lì intu nuvenbre du 1178, dunde van a ricunusce ascì l'esensiùn da-e tàsce pé e nâvi e e mèrci ingàune in ingressu inti teritôi da vella cuntrulài.

I arbenganesi turnan a cumercià, scibén indebulìi rispettu a prìmma, andandu sta votta cuntru i interessi di zenesi.

Intu mèximu ànnu du tratàu, difatti, a repübbrica a mànda ai rapresentanti du cumün ina prupòsta de acòrdu, ch'u l'impunéva u cuntrollu de Zena in sce tütte e inbarcasiùi che entrâvan intu lucâle portu.

U cuntrattu, definìu in umiliasiùn pé-i sitadin, u vegne refüàu, e ducca i repübbricài sun custretti a truvà 'na növa stradda pe metì e màn in sci afàri arbenganesi.

A giüttàli i ghe sun i marchesi de Clavesana,  che van a rivendicà in sciu cumün ina sé(r)ie de dirìttu u(r)amài caütti da tenpu. Bunifassiu du Vastu, ducca u se lega cu-i zenesi a partì da-u 1192, cun funsiùn de difesa.

Arbenga a se sente ducca custrétta a cegâse a-a putènsa repübbricàna e cuscì a sutuscrìve di növi pàtti a-a presensa di cunsuli Udùn Malasemènsa, Ubèrtu Lavagnin e Ugé(r)iu de Mà(r)i e du pudestà Bertàmu Cristiàn, intu 1199.

A cunvesciùn sta vôtta a và a limità a libertài de cumerciu e de navigasiùn, ma ascì a porta a-a presensa fìssa de 'n cuntingènte militâ zenese in sciu teritôiu cumünâle.

Sutta a Repübbrica de Zena

Cun st'attu de suttumisciùn i vinculi de l'acordu se fan senpre ciü strêti e Arbenga, asseme a-e sitai de Vintimîa e de Savùna, intu 1238 divegne in cumün de fasiùn ghibelîna, stàndu da-a parte de l'inpeatû Fede(r)igu II de Svévia.

Cu-a morte de stu chi a situasiùn a se fà ciü düa e i arbenganesi vegnen turna custrêti a firmà ina növa cunvensiun, tantu da asetâ intu 1250 di giùdisi e'n pudesta de nomina zenese, a-e dirette dipendense du senàu da Repübbrica.

De cumpetensa du cumün resta ciü sulu l'aministrasiun de tàsce e a gestiùn di traffici cumerciâli, poi adi(r)itüa ridimensciunài a càusa de l'insabiamèntu du portu natü(r)âle, duvüu a-a deviasiùn du stò(r)icu cursu du scciümme, vusciüu da Zena cumme punisiùn inti cunfrunti di abitànti.

A fundasiùn de vìlle növe

Düante a segunda metài du XIII seculu (specialmènte fra u 1250 e u 1290) u cumün, pe afruntâ u duminiu di Clavesana inte l'entrutèra (cu-i quâli u ghe se(r)à in lungu cunflittu) u funda tütta ina sé(r)ie de "ville növe", burghi furtificài prezenti intu cuntàdu aturnu a-a ciàna.

Inpurtanti avanpòsti arbenganesi divegnen Pûi e Villanöva pé a valà de l'Aròscia e Cixàn inta valà du Neva, dunde poi i ingàuni devan afruntâ i Du Carettu, infeudài intu Marchesàu de Süccaellu.

Inte ste növe realtài rìvan a abità chi i cuntadìn da-e valàe: a sti lì i vegnen cuncèssi püe sèrti diritti e scunti. A fundasiùn a gh'axéva cumunque de mutivasiùi cumüi, difàtti i ingàuni l'axevan sernüu sti posti proppiu pé méju cuntrulà quelli teritôi de cunfin.

Ideâle ducca a pusisiùn de Villanöva, dund'u Lerùn u se càccia inte l'Aròscia, assemme a quella de Pûi, vista ascì a crescente putènsa de Utuê, sutta au cuntrollu nemìgu.

Pa(r)éggia a mutivasiun da fundasiùn du Burghettu, custituìu ufisialmente u 15 d'Avrì du 1260, cun l'acquistu da parte du cumün de diferenti tòcchi de terén, poi destinài a-a furmasiùn de l'abitàu.

I abitànti ch'i vegnen a stà chi, cumme u se pò vegghe inti statüi cumünâli du 1288, i l'éan prinsipalmente de Tui(r)àn e da-u restu da valà du Varatèlla. A sti chi l'aministrasiùn ingàuna gh'axeva fra l'àtru dàu ina se(r)ie de privilégi, cumme a prutesiùn da-e invaxùi, in cangiu da diretta dipendensa da-i magistrài arbenganesi.

Quattrusentu

A partì da-u Quattruséntu a cumensa a fàse de decadènsa pulitica e ecunomica da sitadìna, ch'a se tröva intu mézzu düànte a guèra fra i zenesi e i Viscùnti.

A rende ancù ciü difissile a situasiù a se gh'éa mìssa a pèste, che chi a l'axéva curpìu prinsipalmente aturnu au 1397. Proppiu doppu a fin de sta li, intu 1400, aprufitàndu de pruteste da pupulasiùn zenese i marchesi du Carettu, du ràmmu de Caissàn, van a invàdde Villanöva.

A difesa di Arbenganesi u vegne in àtru marchese du Carettu, Carlu, sta vòtta de Savùna. A-a Cêve intantu pìan parte a-a cuntesa i scigùi du pòstu, cuntru Arbenga.

A difesa peò de Carlu a se dimustra vinsente inta bassa valà e dunca, avendughe pùia di savunesi A Cêve dumanda a pàxe, stipulâ in ànnu doppu.

Següamente aturnu a l'ànnu 1413 vegnen agiurnài i statüi cumünàli, in sciu cunsìju du pudestài Brissiu Adurnu, cun u scòppu de cunscide(r)â, pé l'elesiùn a-e càreghe sitadìne tütte e fàsce suciàli.

Növi pruvedimenti peò de difissile aplicasiùn, scicumme che trei ànni dòppu se sèndan turna e lîti, fra a parte di guelfi e di ghibelìn, favurìe da l'insediamentu da famìa di Canpufregusu au postu di Adurnu, sti lì rézzan l'aministrasiùn pé ben chinz'ànni.

I Adurnu, dunca , se allean cu-i Viscunti milanési e intu 1436 Feìppu Ma(r)ia Viscunti u manda u sò cundutê Niculò Piccinin a asediâ e prinsipâli sitài da Rivêa, vistu che e sò truppe nu sciurtìvan ciü a penetrà versu Zena, doppu nu esse sciurtìu a pià u Castelettu. L'assediu u curpisce ascì inpurtanti realtài cumme Vûtri e Finâ.

Arbenga a rexiste a l'assediu, ma a ne sciòrte furtemente indebulìa ecunumicamente, se dröve ducca in periudu de grave crìxi.

A Ciàna d'Arbenga a vegne prugrescivamente abandunâ e pòcu sana, diventandu maniman ina palüdde. Vegne prefe(r)ìa pe i cumerci a vixìna A(r)àsce.

Etài muderna

A partì da-u Sinquesentu a situasiu a se fa ciü grâve, questu perché versu u mâ diminuiscian i cumerci, e l'agricultüa a vegne ridimensciunâ a-a cultivasiùn da canapa. I ciü culpìi da-a crìxi i sun i prupietà(r)i picìn, mentre i gròssi latifundisti (menbri de famìe de l'aristrucrasìa sitadìna) vegnen tucài sulu relativamènte.

Meju u va pe l'artigianàu, cu-i scangi versu u Piemunte, ma a situasiùn a l'è destinâ a pessu(r)à.

Difatti a disanguâ ancù de ciü l'ecunumia d'Arbenga gh'è a cuntinnua muvimentasiùn de trüppe , specialmente düante a guèra fra Carlu V e Francescu I. I sitadìn sun ubligài a furnì uspitalitai e risùrse ascì a-i gene(r)àli e ai cumandanti de due fasiùn. Adi(r)itüa u se ferma chi, intu 1536, u stessu inpe(r)atû.

Sulu inta segunda metai du seculu l'ativitài cultü(r)àle a se repìa, prinsipalmente grassie a l'asiun da diocexi. Intu stessu mumentu peò e invursciui esterne portan a-u rafursamentu de difése sitadìne, cun in evidente inpiêgu de risurse ecunomiche.

A partì da-u Seisentu se svilüppan növe invaxùi, cun l'ucupasiùn piemuntese a partì da-u 1625 primma e intu 1672 poi, culegâ cun u cunflittu dirèttu cun Zena.

Arbenga a se instradda versu a in epuca ancù ciü scüa, lungu tüttu u Settesentu, seculu düante a quale u vegne abandunâ l'ativitài cumerciàle e artigianàle, a vegne turna ridimensciunâ a pupulasiùn (de lungu pé l'emigrasiùn versu àtre lucalitài ciü prudutîve).

Etài cuntenpuranea

Cu-a revulusiùn fransese Arbenga a ségue e vicende da Repübbrica de Zena: se regòrda peò, fra e àtre côse, l'invaxun de Cixan da parte de l'esercitu piemuntese, in lòtta cuntru i fransesi, fra u 1794 e u 1795, quande a sitài a manda lé ascì u sò esercitu cun scòppu de difésa du burgu.

Propiu inte quellu periudu a situasiùn pezùa, tantu che, inte l'avrì 1764 dan u vìa a tütta 'na sé(r)ie de invaxùi, che portan a-a cunquista da Rivêa de Punente fra Vintimìa e Savuna, piàndu u relatìvu entrutèra, cumpresa ascì a vixina valà de l'Aròscia.

Doppu a fìn da Repübbrica de Zena a sitài a vegne anessa intu 1797 a-a Repübbrica Lìgüre: inte quellu mumentu a situasiùn a l'éa furtemènte crìtica, perché u teritòiu u l'éa du tüttu lasciàu sensa cuntrollu militàre. Pochi i l'éan difatti i grùppi de l'esercitu fransese, che peò de lungu i reprimévan e pruteste intu sàngue.

A livèllu terituiâle Arbenga a vegne inse(r)ìa a partì da-u 1797 drentu a-u Dipartimentu du Ma(r)émula, cun capitàle A Prìa Da l'ànnu seguente a sitài a passa sutta a Giüisdissiùn da Sènta, da quàle a l'è ascì a prìmma sêde cantunàle, (seguîa da-u Sejâ, Süccaéllu, Casanöva, Ùnsu, Rànsu, Cuxe e A Cêve), armenu fìn a-u tèrmine de l'espe(r)iénsa da Repübbrica Lìgüre, intu 1803.

Ducca, cun l'anesciùn du teritôiu lìgü(r)e a l'Inpêu Fransese, Arbenga a pàssa intu Dipartimentu de Muntenötte, sutta l'arrondissement du Pòrtu, dund'u diventa sêde giüdisiâja

Cun a restaurasiùn du 1814-1815 a sitài avegne anéssa a-u Regnu de Sardegna e végne fâ Pruvinsa, fin a-u 1859, quande cu-a lézze Rattazzi a vegne ricunvertîa a sircundâiu, ròllu mantegnüu fin a-u 1926, ben dòppu a creasiùn du Regnu d'Italia, annu de l'acurpamentu cu-u sircundâiu de Savùna.

Cuscì, a-a fìn da Segunda Guèra Mundiàle, Arbenga a pàssa sutta a-a Pruvinsa de Savuna, parte da muderna Repübbrica Italiàna.

Da-u 1973 a l'éa diventâ ascì a sêde da Cumünitài muntàna ingàuna, fin a-u 2008, ànnu du sò acurpamentu cun a Cumünitài muntana du Pulùpixe pé furmà quella du Punènte Savunese, atîva fìn a-u 2011, ànnu da sò supresciùn definitîva.

Scìnbuli

Bandêa de Arbénga

A bandêa de Arbenga a l'è custituîa da 'na crûxe rùssa in canpu giânu. A l'è nasciüa intu XII seculu, a-u tenpu di cruxài ch'i l'andaxévan inti pòsti santi du Cristianêximu pe pregâ: inisialmente a l'éa duve(r)â cu-u canpu d'òu, pòi sustituìu cun quellu mudernu.

A bandêa a l'è stèta ricunisciüa ufisialmente da-u prexidénte da Repübbrica Italiana u 24 frevâ du 1979, cun in apôxitu decrêtu.

Abitanti

Evulusiùn demugràfica

Abitanti censìi

Frasiùi

• Bastia
• Campugexa
• Leca
• Lüxignan
• Sàlia
• San Fé

Gemelàggi

• Carlufòrte, da-u 14 de nuvembre 2021

Pòsti de interesse

Architetüe religiuse

U cumüne de Arbenga u l'è eclesiasticamènte a sêde da diocexi de Arbenga-Impeia, dunca a l'è frasiunâ in diferenti parocchie: Nòstra Scignùa de Puntelungu, S. Bernardin (Vaìn), San Michê, Sacru Cö, A Nunsiâ (pé a frasiun da Bastìa), Santi Fabian e Bastian (Canpugéxa), A Sunta (Leca), Santa Marghé(r)itta (Lüxignan), San Giacumu Mazù (Sàlia), Santi Scimùn e Giüdda (San Fé) e San Zorzu.

Catedrâle de San Michê

L'estèrnu da catedrâle de San Michê

A catedrâle de San Michê a l'è a géxa prinsipàle da sitài, dedicâ a-u santu prutetû d'Arbenga (San Michê Arcangé(r)u). A cianta u(r)iginâia de l'edifissiu a presenta in stîle rumanicu, e püe nu mancan e testimunianse du seguènte anpliamèntu gòticu, ch'u l'ha purtàu a-a creasiùn de dùe navàe ai fianchi de quella u(r)iginâia. A-u XIII seculu a curispunde ascì l'artessa du paviméntu, ribasâ, rispettu Da nutâ u canpanìn, inglubàu inta strutüa sulu int'in segundu mumentu, düante ün di tànti rifassimenti da catedrâle, che ancöi u l'è ün di scìnbuli ciü cunusciüi d'Arbenga, assemme a-e sò âtre tùri.

Batisté(r)u paleucristiàn

U batisté(r)u, in sciu sfundu e tùri

L'edifissiu u l'è stàu edificàu intu V seculu, düante a ricustrusiùn sitadìna upe(r)â da Flaviu Custansu. U g'ha 'na cianta a furma de decâgunu, in scia quale u se ìssa 'n tanbüu utagunàle. A-u sò internu se tröva ancù l'antìga funte pé u batézzu e ina sé(r)ie d'afreschi, risalenti a-u VI seculu.

Internamènte e öttu müaje presentan ascì de nìcchie de furma alternâ (semi-riunde e quadràe). L'u(r)iginàia vôta tardurumàna, custruìa cu-a tecnica de ànfue inglubàe inta strutüa a l'è andâ pèrsa a càusa du restàuru sbajau fàu intu 1898 da l'architettu Alfredo Dandrade.

L'architettu purtughése difatti u pensâva che a cuvertüa a cupula a duvéva êsse 'n rifassimentu du periudu rinascimentàle e ducca l'axéva caciâ zü: ancö e ànfue che se truvavan drentu a-a vôta sun cunservae inte nicchie du batisté(r)u, e u téitu u l'è ina senplice strutüa de legnu.

Gêxa de Santa Ma(r)ia in Fontibus

A Gêxa de Santa Ma(r)ia in Fontibus

Sede paruchiàle, a se tröva inth sentru stò(r)icu sitadìn, de fiancu aa catedràle de San Michê, se pènsa ch'a secce stà custruìa intu 1098 da parte di muneghi benedetìn, pé selebrà a presensa de serte funti miraculûse (da chi u vegne u numme apuntu, de in Fontibus).

A gêxa muderna a se(r)éva 'na ricustrusiùn seisentesca de quella presendènte, poi "restruttüâ" intu Növesèntu, cun a pèrdita de 'na pursiun de l'edifissiu pé fa spàssiu a l'alargamentu de Vìa d'Àste.

Cuntestualmente u se perde in afrescu ch'u rapresentàva in panu(r)àmma sitadìn, nu recüpe(r)àu, du quale a resta sulu 'na futugrafia, cunservâ inte l'Archiviu Stò(r)icu cumünàle.

A faciâ a vegne ducca purtâ in deré de quarche métru e vegnen azunte növe decurasiun de stüccu e pregiài atâ de quellu periudu.

Santuâiu de Puntelungu

U santuâiu de Puntelòngu da-a stràdda

U Santuàiu u se tröva de lì d'ataccu a l'antìgu punte ruman che u dà u numme a-a zòna, u Puntelungu (ciamàu ascì Puntelòngu o Pontelongu a segunda da prununsia). L'edifissiu religiùsu u l'è gestìu dai fratti francescài a partì da-u 1965, ma e sò u(r)igini e sun bén ciü antìghe.

Da-e funti u se sa che ina primma furma de uspissiu u l'éa presente zà primma de l'ànnu Mille, poi prugrescivamènte ingrandìu fin a rivâ a-u 1250, quande u razunze ina ciü delineâ urganisasiùn. Ina primma capella a vegne invéce mensciunâ cumme Ecclesia S. Mariae Pontis Arociae, culegâ cun l'upe(r)àu di muneghi benedetìn de l'Ìsua Gainâa.

A gêxa muderna a l'è stèta custruìa intu XVIII seculu, grassie a-u miraculu avegnüu ai 2 de lüju du 1637, in sustitusiun de quélla presedente.

Gêxa du Sacru Cö

A paruchiàle du Sacru Cö

A Gêxa du Sacru Cö a l'è stà fundâ intu màzzu du 1895, cu-a pôza da primma prìa, a-u de fiancu da prìmma culònna a acinistra de l'atâ, pé poi êsse denédetta e duvèrta au cültu intu mazzu du 1896.

Quande a végne averta a g'ha ancù u fundu sensa decurasiùn, fin a-u 1925, ànnu de l'interventu du pitù Sturla de Tùrin, e poi de Guida, ch'u pitüa turna a gêxa intu 1957.

Gêxa de San Bernardin de Siêna

A gêxa de San Bernardìn

A l'è a sêde paruchiàle pé u quartê de Vaìn, a-u de là da Sènta. A strurüa a l'è stâ ti(r)â sciü intu 1467 da-i fràtti minùri, ch'i sèrnen a zòna perché abastansa distànte da-u sentru sitadìn, ma ascì pé a vixinànsa cu-a Vìa Julia Augusta. L'inaugurasiun a vegne fâ inte l'utùbre du 1480 e in cuntempuranea se custruìsce ascì u vixìn cunventu.

Intu Settesentu vegne ancù ampliàu rispettu a-a ciànta u(r)iginàia, pé poi esse ricunvertìu a uspeâ sutta a-u duminiu fransése, anche se cu-i inissi du XIX seculu, doppu a caütta da Repübbrica Lìgü(r)e, a strutüa a vegne serâ e a càzze in abandùn.

Restruttüàu cumme caserma militàre sutta ai Sabàudi, vegne in pàrte recupe(r)àu a üsu religiùsu sulu intu 1961 (grassie a l'interesamentu ascì de l'Istitüu internasiunàle di stüddi Lìgü(r)i e du prufesû Nino Lamboglia), mèntre tréi ànni doppu a vegne furmâ a növa paròcchia.

Paròcchia de Léca

A prucesciùn di cristi intu 2015

• Gexa paruchiale da Sunta, du 1790, se tröva intu sentru da frasiun. A cuntegne di dipinti e de opée pregiàe, fra sti chi ina presiùsa pà(r)a atâ, de(r)ivâ daa presedente paruchiale, dedicâ a Santa Maìa du Bòsseu.
• Uatòiu de San Peu: dedicàu au santu prutetù da frasiun, u se tröva lì d'ataccu aa gêxa da Sunta, sede da lucàle cunfratèrnita.

• Gêxa de Santa Ma(r)ìa du Bosse(r)u, custruìa inte l'epuca mediuevale, a l'è stâ abandunâ pe-e cunseguense de 'n teràmottu intu XVI seculu, primma du restauru purtàu avanti da-u Rotary Club a(r)ascìn a cunservava di afreschi du Quattruséntu, spustai inta gêxa S. Bérnardin a Vaìn pé metîli au següu.

Paròcchia de Canpugéxa

A gêxa de San Zòrzu

• Gêxa paruchiale di santi Fabian e Sebastian, intu sentru da frasiùn.
• Uatòiu de San Giuvanni Batìsta
• Capelétta de San Bastiàn, in lucalitài Murtéu.
• Gexa növa de San Zorzu, a l'è a paruchiàle da lucalitài, averta a partì dai ànni 1960 pé tütelà a cunservasiùn de quella véia a se tröva vixin ae opere paruchiali.

• Géxa véia de San Zorzu, a l'è ina strutüa du XV seculu, culucà dau semitéiu, a cunserva di pregiài afreschi ispirài aa Divina Cumédia.

Paròcchia de Bastìa

A gêxa de San Stêva de Massà(r)u

• Gêxa paruchiàle da Santìscima Nunsiâ, a l'è scitüâ intu burgu da frasiun. A l'è stâ custruîa a partì da-u 1623, ma zà da-u 1518 i abitànti de Bastìa sernen a növa gêxa in sustitusiùn de quella de San Steva.
• U(r)atôiu da Santa Cruxe, in fàccia a-a gêxa, a l'è a sêde da lucale cunfraternita.
• Gêxa de San Steva de Massà(r)u, mensciunâ pé a primma vòtta 1271, l'edifissiu u se prezènta de stile rumanicu, cun ancù a strutüa uriginàia du Duxèntu, tranne che pé quarche mufifica di periudi sucescîvi. A-u sò internu u cunserva ina sé(r)ie de afréschi datài fra u 1383 e i inissi du seculu XV.

Paròcchia de Sàlia

A faciâ da gêxa de Sàlia

• Gêxa paruchiâle di Santi Giacumu e Feìppu: fundâ l'11 d'avrî du 1515, quande a cumünitài a sciorte a utegnì l'auturizzasiùn daa diocexi de pué custruî ina funte pé u batézzu legà aa catedrâle ingàna. A gêxa d'ancöi a nasce peò intu periudu sucescìvu, següu l'ampliamentu e a ricustrusiùn upe(r)à intu 1622, quandu u vegne cistruìu anscì u campanìn. A primma messa a vegne peò celebrà sulamente intu 1636.

• Uatôiu di Santi Giacumu e Feìppu: u se tröva ciü in bàssu rispettu aa gêxa, a l'è ina custrusiùn picìna e sobria, dutâ de in campanìn a véa. In scia drîta rispettu a l'entrâ a se pö vegghe ina lugetta afrescâ, cun au sentru da rapresentasiùn da Madònna cu-u Bambìn.

Paròcchia de Lüxignan

A gêxa de Santa Margaìtta a Lüxignàn

• Gêxa paruchiàle de Santa Margaitta d'Antiòcchia, a se tröva intu sentru da frasiun. A l'è du XV seculu, cun 'na cianta a crûxe latîna, frasiunâ in tréi navàe. L'edifissiu u l'è stàu anpiliàu aturnu a-u 1630 cun l'azunta de 'n côru vultàu a mezudì e, sücescivamente, a vegne rifâ a faciâ, tripartîa verticalmènte. U canpanin u l'è invece du XVI seculu.
• U(r)atòiu de San Bertumê: a strutüa muderna a l'è stâ ti(r)â sciü intu 1780, in scia bàse de quella presedente, crulâ quarche tenpu primma. U l'è a sede da lucale cunfraternita.

Paròcchia de San Fê

A gêxa paruchiàle di Santi Scimùn e Giuda

• Gêxa paruchiàle di Santi Scimùn e Giuda: a se tröva intu sentru da frasiùn. A strutüa a l'è u(r)iginâia du XIV seculu, ma u canpanìn (rizalènte a-u seculu XII) u rizülta êsse de stìle rumanicu. L'atribusiun a-i dui sànti a l'è avegnüa int'in segundu mumentu, difatti presedentemente u santu dedicatà(r)iu u l'éa San Fê.

• U(r)atôiu de San Giuvanni Batìsta, edificàu intu 1574, a l'è a sede da cunfraternita du paìse. U cunserva a-u sò internu ina sé(r)ie de afreschi du XVI seculu.

Aree archeulogiche

• Baxîlica de San Vitûre;
• Baxîlica de San Calòcciu;
• Ruvìne da Gêxa de San Martin;
• Gêxa de San Carlu, risalènte au XVII seculu;

Architetüe sivìli

Palassi stò(r)ici

• Cunplessu du cunventu de San Duménegu.
• Palassu Peloso Cepolla.
• Palassu Oddo: Palassu inpunènte custruìu du Setesèntu pe inglubamèntu de diferènti cà de urigine medievâle. Sturicamète sêde de 'n culêgiu, aù òspita a bibliutêca sìvica e u museu de màgiche traspaènse, cun l'espusisiun du piàttu blö e âtri reperti rescuvèrti da-e antìghe necropuli rumâne.
• Palassu Veju du cumün.

Âtru

Sentru Emys: u l'è in sentru de prutesiun pé a biscia scrossua Emys orbicularis ingàuna, specie u(r)iginàia de sta parti, a riscciu estinsiun.

Cultüa

Dialettu arbenganeise

A Arbenga se parla 'n dialéttu da léngoa lìgure, faxènte parte du Ligure çentru-ucidéntàle du quale u l'è a varietài ciü difüza. L'è ascì parlàu in ti atri cumüi vixin a Arbénga e in te vàllae du Néva, Pennavàire, Aröscia e Lerùn, spessu cun carateristiche de transisiùn.

Ecunumia

Cumünicasiùn

In Arbenga sun ben seguii di giurnali in scia réa, cumme IVG, AlbengaCorsara e u Carciofino. I cutidiài lézüi de ciüi i sun A Stampa e u Seculu XIX.

A Arbenga g'he ascì ina radiu seguia in tuttu u punènte: Radiu Unda Ligure 101, cun ascì u segunsa stasiun denuminâ Radiu Unda Ligure Italia.

Feste e fêe

• Paliu dei Riùi Ingàuni, rievucasiun stòrica ch'a se tegne tütti i ànni a-a stài intu sentru stòricu arbenganese. A manifestasiun a vegghe u cunfruntu fra i riui de Sant'Eulàlia (cu(r)ùi giancu e selèste, a reciamâ a capélla da santa aù cacciâ zü) , San Scî (gianu e verdu, u l'è u quartê de sud-est, ciamàu cuscì pe vìa de 'n'âtra gêxa, dedicâ au véscu zenese), San Giuànni (u quartê de Turlâ rapresentàu dai cu(r)ùi giacu e russu, ch'u reciamma u santu dedicatà(r)iu du batistêu) e Santa Ma(r)ìa (a parte ciü a nord e a punenete, ch'a pîa u numme da-a gêxa de Santa Ma(r)ìa in Fontibus, rapresentâ da-i cu(r)ùi giànu e russu). E quattru divixun, pe guagnà a cunpetisiùn devén afruntâse in gâre de tì(r)u cun l'ârcu, zöghi medievâli e du tì(r)u a-a còrda.
• Prucesciun da Madònna de Puntelongu a-u 2 de Lüju
• Arbenga in sciù(r)e: pe' in mese, generalmènte in avrì, in tu sentru stò(r)icu, i caruggi e e ciasse vegnen addubàe cun ciante e sciùe tipiche da ciàna, furmandu cuscì diferenti cunpusisiùi.
• Sagra Du Burgu: a l'è 'na festa ch'a se tegne a Bastia, urganizâ da-a lucâle pro-loco, l'urtima settimana d'austu;
• Sagra du Michettin: se tegne inta lucalitài de San Zorzu a Canpugéxa, a l'è ina festa cu-i prudòtti du pòstu;
• Festa de San Michê: dedicâ a-u santu prutetû de Arbenga, a se tegne tütti i ànni a-i 29 de setenbre;
• Festa de Santa Lusia;
• Festival da Cansùn in Lengua Ligure, inta frasiun de San Zorzu, u se tegne tütti i ànni intu lucâle teàtru Don Pelle.

Aministrasiùn

Perîodo		Prìmmo çitadìn	Partîo	Càrega	Nòtte
26 arvì 1945	3 lüju 1945	Domenico Amari	Comitato di Liberazione Nazionale	Scindicu
3 lüju 1945	1946	Libero Emidio Viveri	Partito Comunista Italiano	Scindicu
1946	1951	Libero Emidio Viveri	Partito Comunista Italiano	Scindicu
1951	1956	Filiberto Romagnoli	Democrazia Cristiana	Scindicu
1956	1961	Filiberto Romagnoli	Democrazia Cristiana	Scindicu
1961	1965	Luigi Anfossi	Partito Liberale Italiano	Scindicu
1965	1967	Libero Emidio Viveri	Partito Comunista Italiano	Scindicu
1967	1970	Giovanni Isoleri	Partito Socialista Italiano	Scindicu
1970	1971	Natale Carcheri	Democrazia Cristiana	Scindicu
23 arvì 1971	12 nuvenbre 1971	Renato Casillo	Partito Socialista Democratico Italiano	Pro-Scindicu
12 nuvenbre 1971	1973	Alessandro Marengo	Democrazia Cristiana	Scindicu
1973	1974	Alessandro Marengo	Democrazia Cristiana	Scindicu
1974	1976	Giovanni Isoleri	Partito Socialista Italiano	Scindicu
1976	1978	Mauro Testa	Partito Socialista Italiano	Scindicu
1978	1981	Angelo Viveri	Partito Comunista Italiano	Scindicu
1981	2 setenbre 1983	Mauro Testa	Partito Socialista Italiano	Scindicu
2 setenbre 1983	18 zenâ 1984	Roberto Parodi	Democrazia Cristiana	ProScindicu
18 zenâ 1984	18 zügnu 1984	Filippo Basso	Democrazia Cristiana	Scindicu
18 zügnu 1984	1988	Angelo Viveri	Partito Comunista Italiano	Scindicu
10 zenâ 1989	25 dixenbre 1990	Angelo Viveri	Partito Comunista Italiano	Scindicu
28 dixenbre 1990	12 lüju 1993	Mariangelo Vio	Partito Comunista Italiano, poi Partito Democratico	Scindicu
17 lüju 1993	13 dixenbre 1993	Sergio Grandesso Silvestri		Commissario straordinario	Comm.straord.
13 dixenbre 1993	27 nuvenbre 1997	Angelo Viveri	Lista civica di sentru-scinistra "Alternativa Democratica"	Scindicu
30 nuvenbre 1997	2 dixenbre 1997	Angelo Viveri	Lista civica di sentru-scinistra "Alternativa Democratica"	Scindicu
2 dixenbre 1997	9 marsu 1999	Andrea Santonastaso		Cumisà(r)iu straurdinàiu
10 marsu 1999	1º zenâ 2000	Renato Bartoli		Cumisà(r)iu straurdinàiu
4 zenâ 2000	31 zenâ 2001	Angelo Viveri	Lista civica di sentru-scinistra "Alternativa Democratica"	Vice scindicu
21 frevâ 2001	28 mazzu 2001	Dionisio Spoliti		Cumisà(r)iu straurdinàiu
28 mazzu 2001	28 dixenbre 2004	Mauro Zunino	Forza Italia	Scindicu
28 dixenbre 2004	4 arvì 2005	Narcisa Livia Brassesco		Cumisà(r)iu straurdinàiu
19 arvì 2005	30 marsu 2010	Antonello Tabbò	Uniti nell'Ulivo (poi Partito Democratico) e lìste siviche de sentru-scinistra	Scindicu
30 marsu 2010	27 nuvenbre 2013	Rosalia Guarnieri	Lega Nord, Il Popolo della Libertà elìste siviche de sentru--destra	Scindicu
27 nuvenbre 2013	27 mazzu 2014	Giuseppe Montella		Cumisà(r)iu straurdinàiu
27 mazzu 2014	10 zügnu 2019	Giorgio Cangiano	Partito Democratico e liste siviche di sentru-scinistra "Voce alla gente più", "Per Albenga", "Talea d'Albenga"	Scindicu
10 zügnu 2019	in càrega	Riccardo Tomatis	Liste siviche di sentru-scinistra "Insieme per il futuro", "Con Albenga", Progetto comune"	Scindicu

Vie de cumünicasiùn

Stradde

Diferenti sun e stradde che culegan Arbenga cun e sitài e i paixi vixin: artêja de tranxintu fundamentale l'è a SS1 Aurelia, ch'a porta versu U Sejâ (a punente) e versu A(r)àsce (a levante). Cun st'ürtima lucalitài Arbenga a l'è püe culegâ da 'n rammu de "Aurelia Bis" ch'a g'ha de sciurtìe ascì a Villanöva e inta frasiun de Bastia.

Da Leca a parte poi a Via da Cêve (SP 453), ch'a traversa a valâ de l'Aròscia fin a-A Cêve, mèntre se deramma versu nord-punènte a SS 582 da Còlla de San Benardu, culegànte l'intrega valâ du Neva fin a Garesce.

Feruvìa

• Arbenga a l'è servìa da 'na stasiùn feruviària in scia Ferovîa Zena-Vintimìa.

Atri prugètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Arbenga

Contròllo de outoritæ	VIAF (EN) 134356601 · WorldCat Identities (EN) 134356601